جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در عصر حاضر تأمل در ارتباط علم و تکنولوژی امری ضروری است که باید از دل گفتگوی میان فلسفه علم و فلسفه تکنولوژی حاصل آید. این گفتگو به دلیل موانعی که بر سر راه آن وجود داشته، هنوز در نگرفته است. مدعای این مقاله آن است که سه مانع اصلی در راه این گفتگو وجود دارد: تفاوت در سطح‌بندی پرسش‌های فلسفه علم و فلسفه تکنولوژی (یکی معرفت‌شناختی و دیگری هستی‌شناختی)، تفاوت در تعابیر (یکی به مثابه اپیستمه و دیگری به مثابه تخنه) و درنهایت، تلقی تکنولوژی به مثابه کاربست علم. سیر تاریخی هر دو نحلۀ فلسفی حاکی از نشانه‌هایی است که با آنها می‌توان بر این موانع غلبه کرد، اما گفتگو به شکل ثمربخش و سامان‌مند هنوز شکل نگرفته است. در بخش پایانی این مقاله به امکان‌هایی که این گفتگو پیش‌رو می‌گذارد، پرداخته می‌شود

ذات‌گرایی از رویکردهای رایج در فلسفه تکنولوژی است که بر مبنایِ آن شناختِ ماهیتِ تکنولوژی اولویت و اهمیت دارد. مقالۀ حاضر به نقد ذات‌گرایی در فلسفه تکنولوژی در چهارچوب عقل‌گرایی انتقادی می‌پردازد. استدلال می‌کنیم که اولاً، بدان جهت که ذات‌گرایی به خردگریزی و جبرگرایی می‌انجامد و زمینۀ اصلاح و بحث انتقادی را دربارۀ تکنولوژی نابود و به‌جای آن تغییرات ناگهانی و خارج از چهارچوب عقلانی را توصیه می‌کند، نامطلوب است و ثانیاً، دربردارنده برخی از پیش‌فرض‌ها و آموزه‌های نادرست دربارۀ چگونگی تحول تکنولوژی و نسبت آن با انسان است. همچنین، نشان خواهیم داد که راه‌حل‌های ذات‌گرایان در مواجهه با تکنولوژی مثل پناه بردن به هنر یا برقراری نسبت آزاد با تکنولوژی به‌جایی نمی‌رسد و در نهایت، بر این نکته تأکید می‌شود که در اصلاح تکنولوژی‌ها باید ملاحظات محلی را در نظر گرفت و فرایند اصلاح را به‌تدریج و با بحث انتقادی پیش برد

مقاله حاضر قصد دارد که با جستجوی ریشه‎های هستی‎شناختی نظریۀ اخلاق اطلاعات فلوریدی، فهم عمیق‎تری را در باب پیش‎فرض‎های آن در باب خدا، انسان و جهان به دست دهد. روش این مقاله، سندی (Documentary Research) و رویکرد آن تحلیل مفهومی (Conceptual Analysis) است. برای باز کردن یک مفهوم یا ارائه تحلیل‌های بدیل دربارۀ آن، با استفاده از روش سندی مستندات اصلی‌ که پایۀ استدلال هستند، جمع‌آوری کرده و با تکیه بر آنها، مفاهیم موجود تحلیل و نقد، و مفاهیم جدید بسط داده می‌شوند. بنیادهای هستی‎شناسانه نظریۀ اخلاق اطلاعات فلوریدی در کنار اینکه بر پایۀ ارزش ذاتی موجودات بنا شده است، ابژه‎محور و هستی‎محور می‌باشد و نگاه حداقلی به حق «بودن» به‌مثابه حق پایه هر موجود دارد و این نگاه هستی‎شناسانه بر پایه نظریه معرفت‎شناختی رئالیسم ساختاری اطلاعات و نیز برداشت وی از مفهوم «شرور» به مثابه آنتروپی بنا شده است. او کنشگر اخلاقی در عصر اطلاعات را همانند خدا دارای شأن صانعیت می‎داند که مسئول حراست از محیط اطلاعاتی ساخته خویش است. مفهوم «مسئولیت» کنشگر اخلاقی در نظریه اخلاق اطلاعات فلوریدی با برداشته شدن تأکید از «انسان» به مفهوم «پاسخگویی» نقل مکان می‎کند. این برابری هستی‎شناختی میان انسان‎ها و سایر موجودات ناشی از غفلت از هستی در نظر هایدگر است که با از دست رفتن ابعاد موقعیت و مکان در تعریف ریاضیاتی از جهان و هم‎سطح دیده شدن همۀ موجودات در بُعد زمان در ریاضیات جبری ناشی شده است

هایدگر در مقاله «پرسش از تکنولوژی» دو کار اساسی انجام می‌‌دهد که مدخل مناسبی برای سنجش نظریه او در مورد فلسفه تکنولوژی است. اول اینکه گرچه هایدگر در تبیین هویت تکنولوژی وامدار ارسطو است، اما او نتایجی را که ارسطو در کتاب‌های مختلف خود بدان‌ها تصریح کرده بود، محصول روش هرمنوتیکی خود می‌داند. افزون بر این، ویژگی «تعرض‌آمیز» بودن را بر هویت تکنولوژی جدید می‌افزاید و تکنولوژی را براساس همین ویژگی تعریف می‌کند؛ این مقاله بر آن است تا نشان دهد هایدگر در بخش عمده‌ای از تفکر فلسفی در مورد تکنولوژی و تبیین «دخالتِ مسئولانه علل اربعه در به ظهور آوردنِ تکنولوژی»، وامدار ارسطو است و در بخشی دیگر از نظریه خود در مورد ویژگی «تعرض‌آمیز» بودن تکنولوژی جدید ـ اگر بخواهیم از اصول ارسطویی برای نقد آن استفاده کنیم ـ بر خطا بوده است

اکنون در اوایل قرن بیست و یکم با رشد و کاربرد فزاینده فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی نوین روبرو هستیم، به طوری که همه عرصه زندگی انسان اعم از اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را در نوردیده است.رویکردهای مثبت و منفی نسبت به عملکرد و پیامدهای اجتماعی و روانی فناوری از ابتدای پیدایش دوران بویژه انقلاب صنعتی همواره وجود داشته است. نکته مهم این است که هم اکنون در قرن بیست و یکم و پیدایش فناوری های نوین همچنان دیدگاه های خوشبینانه و بدبینانه نسبت به فناوری وجود دارد و تداوم یافته است. از همین رو، نظریه و رهیافت ها نسبت به فناوری های نوین نیز گاه جنبه قطبی پیدا کرده اند؛ هریک با مبانی نظری، فلسفی و انسان شناختی و ارزشی متفاوتی در مقابل هم قرار گرفته و ارزیابی های متفاوتی ارائه می کنند. یکی از مباحث و دیدگاه هایی که در قرن بیست و یکم پیرامون کارکردها و نتایج کاربرد فناوری های نوین مطرح شده این است که باید نوعی تجدید نظر در مورد چگونگی بررسی و ارزیابی فناوری های نوین صورت گیرد و از دوآلیسم خوش بینی و بدبینی فراتر رفت و رویکردی واقع گرایانه نسبت به نحوۀ عملکرد و پیامدهای فناورهای نوین در پیش گرفت. اما رویکرد نوینی که از سوی کسانی مانند کلنر مطرح شده این است که باید رویکردی واقع گرایانه نسبت به فناوری داشته باشیم، و بطور همزمان نقاط ضعف و قوت فناوری ها را مد نظر قرار دهیم و به گونه ای تجربی به بررسی نتایج و پیامدهای فناوری های نوین بپردازیم و بطور تجربی عملاً نشان دهیم که در چه موارد و زمینه هایی فناوری های نوین باعث پیشرفت و ارتقای کیفیت زندگی بشر شده و می تواند زمینه و بستر مناسبی برای رشد و شکوفایی مادی و معنوی زندگی انسان فراهم آورد. افزون بر آن با شناخت واقع گرایانه ای که از فناوری هایی بدست می آید می توان به عملیاتی کردن راه های استفاده مطلوب و در جهت ارتقا و شکوفایی منش و شخصیت و ابعاد مختلف انسان پرداخت و دنیایی بهتر و عادلانه تر و با آسیب های زیست محیطی کمتر و روابط انسانی بهتری را شاهد بود.

اثرات گسترده‌ی فردی و اجتماعی تکنولوژی‌ها اهمیت ارزیابی اخلاقی، جهت سیاست گذاری و هدایت مناسب آن‌ها را آشکار کرده‌است. در این میان ارزیابی زودهنگام تکنولوژی‌های نوپدید که در مراحل اولیه توسعه خود قرار دارند این فرصت را فراهم می‌آورد که از مخاطرات آن‌ها تا حد امکان بکاهیم. اما ویژگی عدم قطعیت درباره اثرات آتی این تکنولوژی‌ها امکان ارزیابی اخلاقی‌ آن‌ها به واسطه بخش عمده‌ای از نظریات مندرج در علم اخلاق را با دشواری همراه می‌کند. به همین دلیل توجه به ارائه رویکرد‌های اخلاقی متناسب با شرایط تکنولوژی‌ها نوپدید باید مورد توجه اخلاقدانان قرار گیرد. در این مقاله در پی‌آنیم که نخست مفهوم عدم قطعیت در این حوزه را شفاف سازی نماییم. سپس به بررسی ساختار برهان‌های اخلاقی نتیجه‌گرا خواهیم پرداخت و بیان می‌کنیم چرا مفهوم عدم قطعیت در تضاد با چنین ساختاری است. دست آخر طرحی برای رویکرد‌های جدید در اخلاقی تکنولوژی‌های نوپدید ارائه خواهیم نمود که شامل عنصری ثابت جهت ارزیابی چالش‌های اخلاقی، عنصری پویا برای پویش نحوه توسعه این تکنولوژی‌ها و همچنین تبیین نسبت ما بین این دو عنصر خواهد بود

امروزه، نقش صنعت و فناوری در بهبود رفاه مردم بیشتر نمایان شده است و به تبع آن، تعداد زیادی از نظریه‌پردازان و محققان توسعه اقتصادی و صنعتی، اقدام به طرح نظریات خود برای توسعه صنعت و فناوری در کشورها می‌کنند. این در حالی است که آثار برخی از فلاسفه مسلمان در قرون گذشته نیز حاوی نظرات توسعه اقتصادی و صنعتی است و مقایسه نظرات ایشان با نظریه‌های جدید می‌تواند باعث روشن‌تر شدن نظر اندیشمندان مسلمان نسبت به مقوله توسعه صنعتی و نحوه تحقق آن شود. در این مقاله، با استفاده از روش مطالعه تطبیقی، نظر ابن‌خلدون به‌عنوان یکی از اندیشمندان اسلامی در باب توسعه صنعتی با یکی از نظرات جدید توسعه صنعتی، یعنی نظام بخشی نوآوری شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهند که با وجود فاصله زمانی زیاد بین مطرح شدن این دو نظریه، شباهت‌های بسیار زیادی بین پایه‌ها و اصول آنها وجود دارد و در برخی از جهات، نظریه‌های جدید تکامل‌یافته‌تر از نگاه ابن‌خلدون به مقوله رشد صنعتی است.

در مقاله «پرسش از تکنولوژی» هایدگر مدعی می‌شود که هنر نیرویی منجی‌ است که ما را از تکنولوژی نجات می‌دهد، اما اینکه چگونه و بر چه مبنایی امری همچون هنر می‌تواند نیروی منجی از تکنولوژی باشد، در آن مقاله مکتوم می‌ماند. مقاله متأخر از بسیاری آثار دیگر هایدگر است که با موضوع مرتبط هستند؛ آثاری مانند «سرچشمه اثر هنری»، «درس‌گفتارهای نیچه»، «افادات به فلسفه»، «ساختن سکنا ‌گزیدن اندیشیدن» و... شاید به دلیل همین تأخّر و توضیح بنیادهای تکنولوژی و هنر در آثار پیشین است که هایدگر از توضیح جزئیات نسبت بین این‌دو در مقاله «پرسش از تکنولوژی» صرف‌نظر کرده است. واقع آن است که بازسازیِ نسبت هنر و تکنولوژی بدون تأمل در بیشتر آثار پس از چرخش هایدگر ناممکن می‌نماید. مقاله پیش‌رو کوششی در جهت چنین بازسازی‌ای است. در این مقاله نسبت هنر و تکنولوژی از دیدگاه هایدگر در دو جهت قرابت ماهوی در عین تفاوت بنیادین تأمل و بازسازی می‌شود.