جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهم‎ترین مباحث مطرح در طول تاریخ تفکر بشری، مقولۀ دین و یکی از تأثیرگذارترین فیلسوفان در تفکر غرب ایمانوئل کانت است. کانت در بسیاری از حوزه‎های دانش بشری، از جمله حوزه دین تأثیرگذار بوده است. پس از وی از آرای دینی او تفسیرهای گوناگونی شده است که برخی از این برداشت‎ها با سوء فهم‎هایی نیز همراه بوده است. نویسنده در این مقاله با بررسی دقیق نظام فکری- فلسفی کانت بر آن است که تفکر دینی وی در مجموع دارای دو مرحلۀ سلبی و ایجابی است. او در نقد اول و تمهیدات که دیدگاه معرفت‎شناسانۀ خود را ارائه می‎دهد و در پی محدود‎کردن عقل است تا به‎زعم خویش جایی برای دین باز کرده باشد، دیدگاه سلبی خود را عرضه کرده و مفاهیم اساسی خدا، نفس و اراده را در حوزۀ عقل نظری اثبات‎ناپذیر می‎داند، اما در نقد دوم با گرایش به سمت اخلاق و اولویت‎بخشی به آن، با ارائه دیدگاه ایجابی خود، دین را تابع اخلاق قرار می‎دهد؛ اندیشه‎ای که راه را به سمت سکولاریسم گشوده و تعطیلی عقل و خردورزی را در پی داشته است. از این‎رو، نویسنده کوشیده است ضمن نشان‎دادن مبانی نادرست فکری که او را به نقد دین واداشته است، ضعف‎های نظریه دینی کانت را نیز بررسی کند.

تعریف سنتی مفهوم معرفت عبارت است از «باور صادق ‎موجه». مفهوم «تصدیق یقینی» که در عبارات ابن‎سینا معادل علم تصدیقی دانسته شده است، مؤلفه‎های تقریباً مشابهی با مفهوم معرفت گزاره‎ای دارد. از نظر ابن‎سینا تصدیق یقینی یا همان علم تصدیقی عبارت است از تصدیق یک قضیه به سبب علم به علت موجبه صدق آن قضیه. علت صدق قضایای یقینی بدیهی درون این قضایا، و علت صدق قضایای یقینی نظری بیرون از این قضایا است. همچنین در این تعریف ابن‎سینا تقریر ویژه‎ای از شرط توجیه دارد. توجیه در تحلیل او نوعی از خطاناپذیری است؛ به‎گونه‎ای که باورهای موجّه کاذب امکان ورود به مصداق‎های علم تصدیقی را ندارند.

نظریه امام خمینی (ره) دربارۀ نحوۀ زنده‎انگاری موجودات ظرفیتی دارد که می‎تواند سریان حیات، ادراک، حرکت، اراده و نطق را در جمیع ذرات کائنات حتی جمادات به اثبات رساند. مبانی امام (ره) در حوزۀ زبان قرآن بسان قاعده وضع الفاظ برای روح معنا، زمینه‎ساز برداشت‎های تأویلی تفسیری ویژه‎ای در زمینه تثبیت حیات و نطق موجودات می‎شود که می‎تواند به‎مثابه ادلۀ قرآنی برای نظریات ایشان محسوب گردد. از سوی دیگر، مبانی فلسفی عرفانی این حکیم عارف همچون عینیت حیات با علم و قدرت، حرکت جوهری، وجود منبسط و سریان عشق در ذرات کائنات از زیر‎ساخت‎های فکری و ادله اثبات‎کننده سویه‎های این نظریه هستند.

سادگی یکی از مهم‎ترین معیارهایی است که در فلسفه علم برای ارزیابی نظریه‎های علمی و ترجیح آنها بر یکدیگر به کار می‎رود. امروزه برخی از فیلسوفان دین مانند سوئینبرن با سرخوردگی از استدلال‎های قیاسی و ترجیح استدلال‎های استقرایی برای تأیید خداباوری، کوشیده‎اند معیارهای مطرح در ارزیابی نظریه‎های علمی، از جمله معیار سادگی را برای ارزیابی خداباوری در برابر نظریه‎های رقیبی همچون طبیعت‎گرایی یا انسان‎گرایی به کار گیرند. در این مقاله، این تلاش را تبیین و بررسی و نقد کرده‎ایم. اشکال‎های مطرح در این رویکرد را در سه دسته اصلی آورده‎ایم. بی‎گمان این گام در مراحل آغازین است و هرچند تلاش کسانی مانند سوئینبرن بی‎نقص نیست، می‎توان در مراحل بعدی این بحث را غنی‎تر کرد.

با وجود آنکه آلبر کامو انسان را تنها موجود با ارزش می‎داند، ولی افق دید و دایرۀ معرفتی محدودی برای او تعریف می‎کند. از نگاه کامو عقل انسان قادر به ورود در برخی حیطه‎ها، به‎ویژه جهان ماورای طبیعت نیست. به باور او جهان گزافه است و زندگی انسان مدرن نیز فاقد ارزش و معناست. او با پیش‎فرض عدم وجود خدا، محدودیت عقل و پوچی زندگی به افق معرفتی‎ای می‎رسد که به‎گمان خودش بهترین راه حل برای معنادارکردن زندگی است. در این مقاله پس از بیان رویکردهای موجود درباره معنای زندگی، رویکرد آلبر کامو را در زیر چهار عنوان کلی بیان خواهیم کرد و سپس در بخش پایانی مقاله، به بررسی و نقد دیدگاه او خواهیم پرداخت. مهم‎ترین مبنای کامو، نگاه تجربه‎گرایانه و مادی‎انگارانه اوست که به محدودیت‎های وجودشناختی و معرفت‎شناختی اندیشه بشری انجامیده است. از‎همین‎رو، وی در بعد وجودشناختی، وجود جهان ماورای ماده و در بخش معرفت‎شناختی، وجود معرفت‎های غیرحسی را انکار کرده است. بر همین اساس، به طور عمده نقدهای وارد بر دیدگاه او معطوف به نقد این مبنای انحصارگرایانه اوست.

این مقاله در نظر دارد با بررسی گسترۀ شمول توانایی معرفتی شهود عقلی در رسائل مشرقی ابن‎سینا نشان دهد که چه دسته‎ای از افراد جزو واجدان توانایی معرفتی شهود عقلی هستند و (به قول ابن‎سینا در داستان رسالة الطیر) در جرگۀ «برادران حقیقت» وارد می‎شوند و چه دسته‎ای از افراد فاقد این نوع توانایی معرفتی‎اند. بر این اساس، نخست می‎کوشیم در این رساله‎ها مخاطبان داستان‎های مشرقی را شناسایی کنیم و سپس با بررسی محدودۀ شمول شهود عقلی نشان دهیم که در رسائل مشرقی تنها عارفان به طور قطع جزو دارندگان این توانایی معرفتی قلمداد شده‎اند و حضور دیگران در جرگۀ برادران «حقیقت منتفی» است.

زیر عنوان آثار هنری، آثاری آفریده شده و می‎شوند که نه شمارش‎پذیرند و نه عمر کسی کفاف می‎دهد تا همه را بخواند و ببیند و بشنود. فلسفۀ هنر و حسانیّات، هنر و امر زیبا را به‎لحاظ ماهیت،‎ خاستگاه، تأثیر،‎ شرایط ذاتی و التزام به حقیقت موضوع بررسی قرار داده‎اند. در این مقاله، عمده‎ترین نظریه‎های فلسفی در باب هنر به‎اجمال بررسی شده‎اند. تولستوی، کانت، هگل، هایدگر و آدرنو هر یک به هنر و امر زیبا نگرشی دارند. یکی هنر را خودآیین و دیگری آن‎را روح محسوس‎گشته‎ می‎داند. هایدگر بر ظهور حقیقت در کار هنری تأکید دارد و تولستوی هنر را به رسالتی فرا می‎خواند. مرور مقایسه‎ای این نگرش‎ها، تمهیدی برای پاسخ به این پرسش است که آیا هنر فی‎نفسه حقیقت را در صورتی محسوس متعین می‎کند؟ آنچه از آن دفاع کرده‎ایم آن است که اگر فلسفۀ هنر اعتنایی نیز به آثار هنری و ملاک‎گرفتن آنها داشته باشد، پاسخ منفی است؛ در واقع، گوش هنرمندان چندان بدهکار نظریه‎پردازی‎های فلسفی و زیبایی‎شناختی نبوده است. آنان در خطاب به ادراک حسی، یعنی طرز بیان هنر مشترک بوده‎اند، اما در مضمون یا درون‎مایه التزامی نداشته‎اند، مگر بنا به خواستی بیرونی (مثلاً هنر سوسیالیستی). سرچشمۀ ابداع در هنر، آزادی بوده است. سرانجام، این مسئله به خواننده واگذار می‎شود که آیا می‎توان بی‎توجه به آثاری که با عنوان هنر آفریده‎ می‎شوند، دربارۀ هنر نظریه‎پردازی کرد؟