جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان فیلسوفان دین درباره وجودداشتن یا نداشتن هسته مشترک در تجربه‌های دینی دو دیدگاه مطرح است: ذات‎گرایی و ساخت‌گرایی. ذات‎گرایان بر وجود یک یا چند هسته مشترک در همه تجربه‎های دینی بشر تأکید دارند. در مقابل، ساخت‌گرایان معتقدند هیچ‌گونه تجربه خالصی وجود ندارد و همه انواع تجربه‌های دینی از طریق فرایند پیچیده نظام باورها یا ساختار مفهومی شکل می‌گیرند. از سوی دیگر، در میان فیلسوفان اسلامی، تقریباً از زمان ابن‎سینا به بعد نوعی سنّت «حیّ‎بن یقظان‎نویسی» رواج داشته است که بر اساس تقریر ابن‌طفیل از آن، اگر بنا به فرض، نوزاد انسانی از همان آغاز در جزیره‎ای قرار گرفته، به‎تنهایی و به دور از انسان‌های دیگر رشد کند، قادر خواهد بود به‌تدریج با توجه به سرشت الهی‌‎ و نیز تجربه‎‎ها و مکاشفه‌های درونی‎اش، اندیشه‌های توحیدی را در خود بپروراند و انسانی موحّد گردد. در این مقاله، ضمن تبیین دو دیدگاه ذات‌گرایی و ساخت‌گرایی، نخست این ادعا مطرح شده است که داستان «حیّ‎بن یقظان» با رویکردی ذات‌گرایانه خلق شده است. آن‌گاه در ادامه با اشاره به ‌بن‌مایه‌های ذات‌گرایی در این داستان، به نقّادی آن از منظر ساخت‌گرایی در تجربۀ دینی پرداخته‌ایم.

از ادعاهایی که افرادی مانند خیاط، اشعری، ابن‌تیمیه و... درباره شیعه امامیه مطرح کرده‌اند، تأثیرپذیری عالمان این مکتب از جمله سید مرتضی از اندیشه‌های کلامی معتزلیان عقل‌گراست. اصل این ادعا را بزرگان امامیه همچون شیخ مفید و دیگران به طور کلی مردود دانسته‌اند. این مقاله به صورت جزئی به مصداق پرداخته و با بررسی دیدگاه‌های دو شخصیت تأثیرگذار، یعنی «سید مرتضی» از امامیه و «قاضی عبدالجبار» از معتزله، کوشیده است به اثبات رساند که وی نه‌تنها تحت تأثیر معتزله و به طور خاص قاضی عبدالجبار نبوده، بلکه در آرای خویش از خط اصیل شیعه امامیه متأثر بوده و از آن دفاع کرده است. با این تفاوت که تمام کوشش او بر اثبات آموزه‌های شیعی به‌شیوۀ متکلمان عصر خویش متمرکز بوده است. از آنجا که شاگردی سید مرتضی نزد عبدالجبار از ادعاهای مطرح در زندگی وی است، اثبات عدم تأثیرپذیری وی از قاضی عبدالجبار می‌تواند در رفع کلی این اتهام نسبت به شیعه نیز کمک کند. به همین دلیل، با نشان‌دادن موارد اختلاف او با قاضی عبدالجبار در مسائل عمده کلامی در رفع این اتهام کوشیده­ایم.

اراده‌گرایی نظریه‌ای است که تلاش می‌کند اعمال ارادی را از غیر آن تفکیک کند. طبق این نظریه، اراده‌کردن یک عمل اجرایی ذهن است که با باور و میل ارتباط دارد و اگر فعلیت یابد، سبب ایجاد رویداد یا سلسله‌ای از رویدادها در جهان خارج می‌شود. این دیدگاه در مقابل نظریه‌های کسانی مانند انسکوم، دیویدسن و هورنسبی که هر کدام نماینده اصلی یک اندیشه هستند قرار دارد. در این مقاله نخست به تبیین نظریه‌های رقیب پرداخته و وجه تمایز هر یک را با دیگری توضیح می‌دهم. در ادامه با تمرکز بر آرای جاناتون لو به‌عنوان یکی از مدافعان نظریه اراده‌گرایی، این دیدگاه را شرح داده و نشان می‌دهم هرکدام از نظریه‌های رقیب مشکلاتی دارند که تنها با اتخاذ دیدگاه اراده‌گرایی می‌توان بر آنها فائق آمد. در پایان به برخی از اعتراض‌ها به این نظریه و پاسخ‌های ارائه‌شده اشاره می‌کنم.

در این مقاله با اشاره به تفسیرهای آگوستین، آکوئیناس و کرکگور از داستان ذبح اسماعیل به‌دست ابراهیم، نویسنده راه‌حل خود را برای رهایی از تضادنمایی میان حکم معقول اخلاقی و حکم شرعی در این داستان بیان می‌کند و با استفاده از ایمان و اعتماد ابراهیم به عدالت خداوند، می‌کوشد به اشکال‌های مطرح در این زمینه پاسخ گوید. در ارزیابی نهایی به نظر می‌رسد اگر بخواهیم اوامر امتحانی مانند مورد ابراهیم را امری عادی و مکرّر در شریعت فرض کنیم، چهره مطلوبی از دین باقی نمی‌ماند؛ یعنی شرایط موجود در داستان ابراهیم برای زمان ما امکان تحقق ندارد و نمی‌توان روش عملی ابراهیم را به دیگر اوامر الهی سرایت داد. از این‌رو، باید اوامر امتحانی الهی را اسلوب‌بندی کرد و آنها را محدود به ضوابط خاصی فرض کرد. نویسنده به سه شرط اصلی محدودیت در تعداد، خاص‌بودن حکم و موضوع و وجوب علم بندگان به صدور حکم امتحانی اشاره می‌کند تا راه تعقل را در سنجش حکم شرعی نسبت به عموم اوامر دینی باز بگذارد.

رابرت نوزیک تلاش می‌کند با استفاده از شرطی‌های خلاف واقع تحلیل بدیلی از معرفت ارائه دهد که نه‌تنها مصون از مثال‌های نقض گتیه‌وار باشد، بلکه بتواند از عهده حل مثال‌های نقضی که دیگر تحلیل‌های بدیل هم از حل آنها عاجزند برآید. تحلیل او افزون بر دو شرط صدق و باور، دارای دو شرطی خلاف واقع است که مهم‌ترین آنها، شرط سوم نوزیک، در مکتب‌های فلسفی به‌عنوان شرط حساسیت شناخته شده و مباحث فراوانی دربارۀ آن شکل گرفته است. از جمله، کالین مگین و سول کریپکی در مقالات جداگانه‌ای کوشیده‌اند نشان دهند که این شرط با مشکلاتی مواجه است که آن را ناپذیرفتنی می‌سازد. در این مقاله، پس از شرح نظریه برگزیدۀ نوزیک، به بیان انتقادهای مگین و کریپکی خواهم پرداخت و خواهم کوشید نشان دهم برخی از این انتقادها را نوزیک می‌تواند به‌گونه‌ای پاسخ دهد، اما نتیجه نهایی این است که دو مثال نقض کریپکی نشان می‌دهند شرط حساسیت پذیرفتنی نیست.

ارتباط علم و دین از زوایای مختلفی در فلسفه بررسی شده است، اما از منظر بحث‌های اصول فقهی کمتر بدان توجه شده است. در این مقاله، تأثیر داده‌های علوم تجربی در استظهار از ادلۀ لفظی قرآن و سنت با گرایش فهم حکمت احکام، بررسی و قواعد اصول فقهیِ آن بیان شده است. برخی از این قواعد که در این مقاله تبیین شده‌اند عبارتند از: پذیرش تفسیر علمی به شرط مطابقت با ظهور نوعیِ زمان صدور، پذیرش تطبیق جدید برای ظهور پیشین بدون پیدایش ظهور جدید، اعتبار ظهور جدید ناشی از یافتۀ علمی همراه با کشف خطا در ظهور پیشین، و اعتبار ظهور ناشی از یافتۀ علمی همراه با تعمیق ظهور پیشین.

رسالت جهانی قرآن در هدایت بشر مستلزم به کارگیری زبانی است که بتواند با همه آنها سخن بگوید. این امکان را زبان ادبی فراهم می‌کند. از این‌رو، مقاله حاضر با روش تحلیلی- استنتاجی بر ادبی‌بودن زبان قرآن تأکید می‌کند و بر اساس نظریه جدایی‌ناپذیری زبان ادبی از زبان عادی، به تحلیل ماهیت و اقتضائات زبان ادبی آن پرداخته و بر خلاف رویکرد تفسیر بیانی معاصر، ویژگی‌های دیگری برای زبان ادبی قرآن تعریف می‌کند؛ ویژگی‌هایی مثل فراهنجاری، ابهام هنری، چند‌لایه‌‌ بودن دلالت، تناسب بنیانی و واقعیت‌گرایی محض قرآن. این ویژگی‌ها، با تأیید ادبی‌بودن زبان قرآن نشان می‌دهند که تفاوت زبان قرآن با زبان عادی تنها ناشی از نقش و هدفی است که زبان در گفتمان قرآنی ایفا می‌کند.