جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ریشه‌یابی معنایی عبارت نوظهور «ولایت تکوینی» نزد متکلمان مکتب بغداد اهمیت فراوانی دارد و این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی، اندیشه متکلمان بغداد را در مسئله «ولایت تکوینی» بررسی می‌کند. برخی از عالمان معاصر برای ولایت تکوینی شاخصه‌هایی مانند: خلق ایجادی کل یا بخشی از عالم توسط اولیا (علت فاعلی‌بودن اولیا برای عالم)؛ ابقای وجودی کل یا بخشی از نظام عالم توسط اولیا (اولیا علت ابقای عالم باشند)؛ تدبیر کل نظام عالم و یا بخشی از نظام عالم به‌توسط اولیا؛ وساطت آنان در همه فیوضات و یا وساطت در بخشی از فیوضات؛ اطاعت کل عالم از ولیّ و یا اطاعت بخشی از عالم از او؛ تحقق معجزه، خرق عادت و کرامت به دست اولیا را مطرح می‌کنند. از میان شاخصه‌های ولایت تکوینی، تنها شاخصه‌ای که در اندیشه متکلمان بغداد قابل رصد است، تحقق امور خارق ‌العاده به دست ائمه: بوده و دیگر شاخصه‌ها از شئون ائمه محسوب نمی‌شده است. در این پژوهش نشان داده می‌شود که از متکلمان بغداد، یعنی شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی و محقق کراجکی بسیاری از روایت‌های اعجاز ائمه را در آثارشان منعکس نکرده‌اند. آنان تصریح دارند که اعجاز و تصرف‌ خارق العاده که گاهی به ائمه نسبت داده شده، فعل خداوند است که به دست انبیا و اوصیا انجام می‌دهد.

ادراک حسی یکی از مهم‌ترین انواع حالات ذهنی است، زیرا در شکل‌گیری بسیاری از باورهای روزمره و اساسی ما، و در نتیجه در معرفت ما دربارۀ جهان و حتی مهم‌تر اینکه در شکل‌گیری بسیاری از مفاهیم ما سهیم است. من در این مقاله به‌تفصیل دربارۀ واقعیت‌های ادراک حسی که هر نظریه‌ای باید آنها را لحاظ کند می‌پردازم؛ واقعیت‌هایی همچون شفافیت، خطا و توهّم حسی و نیز دربارۀ مسائل ادراک حسی، به‌ویژه مسائل متافیزیکی و معرفت‌شناختی، که هر نظریه‌ای باید به آنها پاسخی درخور دهد بحث می‌کنم. به نظر می‌رسد که نظریه‌های مربوط به ادراک حسی یا تجربۀ ادراکی بخشی از واقعیت‌ها و مسائل مربوط به تجربۀ ادراکی را نادیده انگاشته‌اند و تنها به برخی از آنها توجه کرده‌اند. من در این نوشته می‌کوشم تا نشان دهم که نادیده‌گرفتن برخی از این واقعیت‌ها و مسائل از سوی نظریه‌های ادراک حسی بدان دلیل است که در خود این واقعیت‌ها و مسائل تنشی وجود دارد و در نتیجه نظریه‌های مختلف ناگزیرند که برای تبیین دسته‌ای از این واقعیت‌ها و مسائل اولویت قائل شوند.

مسئله زبان دینی از جنبه‏های مختلفی همچون جنبه معناشناسانه قابل بررسی است. مسئله اساسی درباره معناشناسی زبان دین آن است که آیا می‌توان و چگونه می‌توان زبان و مفاهیم به‌کاررفته درباره مخلوقات را به‌نحو معنادار، حقیقی، ایجابی و صادق درباره خداوند به‌کار برد؟ چگونه می‌توان اوصاف منتزع از مخلوقات امکانی و به‌طور عمده منطبق بر آنها را به خداوند نامتناهی واجب بسیط اسناد داد؟ در این نوشتار، با بررسی تطبیقی دیدگاه آکوئیناس و ابن سینا روشن می‌گردد که اگرچه اصل آنالوژی به‌عنوان راهکاری برای حل مسئله زبان دینی به آکوئیناس منسوب است، وی این دیدگاه را از ابن سینا وام گرفته است. آکوئیناس با استفاده از آنالوژی اسنادی درونی، چنین اوصافی را بر خداوند حمل می‌کند. البته وی از دیگر اقسام آنالوژی، از جمله آنالوژی استعاری نیز بهره می‏برد و برخی توصیف‌های متون دینی درباره خداوند را با استفاده از آن توضیح می‌دهد، درحالی‌که ابن‏سینا نیز با استفاده از کلّی مشکک - که چیزی جز آنالوژی اسنادی درونی نیست - بر این مسئله غلبه می‌یابد. همچنین او با استفاده از زبان تمثیل که همان آنالوژی استعاری در اصلاح آکوئیناس است، توصیف‌های موجود در دین درباره خداوند و معاد را تبیین می‌کند. به نظر می‌رسد ابن‏سینا در تبیین مدعای خود، از قدمت و دقت بیشتری برخوردار است.

جریان اهل تقصیر بر گروهی از شیعه که در نیمه سده دوم و در کوفه فعالیت می‌کردند و با پیش‌آمدنِ شرایط اجتماعی و سیاسی از رجوع کامل به امام خودداری کردند اطلاق می‌شود. آنان که برخی اصحاب امام باقر و امام صادق8 نیز بودند، نگرشی متفاوت به مسئله امامت داشتند و به‌عنوان عقب‌ماندگان اعتقادی شیعه، قدرت امام برعلوم سماوی و عصمت امام را انکار می‌کردند. آنان پس از ظهور زیدیه با گرایش به این ائتلاف، با پذیرش نظریه امامت مفضول، در برخی از عقائد با آنان همسو شدند و بُتریه را که یکی از بزرگ‌ترین جریان‌های تقصیر است تشکیل دادند. در بررسی احادیث و روایت‌های بتریه و مُقصره و مقایسه بین آن دو، به نظر نمی‌رسد همه شخصیت‌های بُتریه از منظر احادیث دارای گرایش‌های همگون بوده و یک حلقۀ نظام‌مند مرتبط با اندیشۀ تَقصیر را تشکیل داده باشند؛ چون در میان بتریه افرادی مورد لعن امام قرار گرفته‌اند و تنها گروهی از دید امام توانایی شناخت و هدایت داشته‌اند.