جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این نوشته، نویسنده با مروری بر اندیشۀ حاکم بر نظام دانشگاهی ایران از بدو تأسیس و نیز ارجاع به تفکری که در جهان پس از جنگ دوم جهانی کارکرد دانشگاه‌ها را تعیین می‌کند از این نظریه دفاع می‌کند که دانشگاه مسئولیتی اساسی در زمینۀ ایجاد تعادل میان حفظ هویت فرهنگی و تجدد به عهده دارد و باید با آگاهی و بدون هیچگونه پیشداوری مسئلۀ برخورد فرهنگ‌ها و لزوم توسعۀ اقتصادی را مطرح کند.

در خلال بیست و پنج سالی که میان مرداد 1332 و سرآغاز انقلاب ایران در سال 1357 فاصله بود، چنان استبدادی بر ایران حاکم شد که نه فقط کلیۀ سازمان‌های مخالف بلکه هر نوع فعالیت سیاسی مستقل نیز به نابودی کشیده‌شد. در این دوران به استثنای دوران کوتاه ولی حائز اهمیت 41- 1339، مهمترین مخالفت سازمان‌یافته با دولت در خارج از کشور و به پشتیبانی انبوه رو به رشد دانشجویان ایرانی خارج از کشور که توسط کنفدراسیون دانشجویان ایرانی/اتحادیۀ ملی رهبری می‌شد، شکل گرفت. این مقاله تلاشی است برای بازسازی تاریخچۀ جنبش دانشجویی ایرانیان در خارج از کشور در چارچوب تحولات داخلی و خارجی.

در خلال بالاگرفتن دور دیگری از تحرکات سیاسی در فاصله مراحل پایانی دهه 1330 و سرآغاز دهه بعدی، دانشگاه تهران در اول بهمن 1340 هدف یک حمله فوق العاده خشونت بار نیروهای نظامی و انتظامی قرار گرفت، ارتباط این واقعه با تحولات سیاسی وقت و بویژه رقابت‌های موجود در میان جناح‌های سیاسی رقیب، هدف اصلی این بررسی است .

در این نوشته تأسیس دانشگاه تهران به عنوان نمادی از دومین دورۀ تلاش نخبگان ایران برای قدم گذاشتن در راه تجدد بررسی می شود. بدین سان دانشگاه تهران به عنوان نماد تجدد چیزی جز ادامۀ فرآیندی در نظر گرفته نمیشود که با تأسیس دارالفنون در اوایل حکومت ناصری و اصلاحات امیرکبیر آغاز شده بود. اما در این دورۀ دوم، تجددطلبی همراه است با نظام حکومتی خودکامه مبتنی بر حق مالکیت انحصاری دولت و تمرکز قدرت اقتصادی، اداری و نظامی ناشی از آن. نویسنده بر این نظر است که وجود این گرایش های متناقض و متضاد در تجددطلبی این دوران باعث آن شدند که دانشگاه تهران به مکان، فضا و اهرم دسترسی جامعه به خواسته ها و رؤیاهایش. جامعه ای که آرزوی دسترسی به پیشرفت کشورهای صنعتی را دارد. مسیر پیشرفت هم برای کسانی که علم و فن را راه رسیدن به آن می دانند و هم برای آن دسته که تغییر و تحولات سیاسی را طریق دسترسی به آن می دانند و بالطبع با خودکامگی به مقابله بر می خیزند.

در نیمۀ دوم سال 1372 طرحی ناظر بر حذف تمامی محدودیت های شرکت زنان در رشته های دانشگاهی در شورای فرهنگی و اجتماعی زنان به تصویب رسید و جهت اجرا به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارسال شد. پیرو این طرح در دهم بهمن همان سال وزیر فرهنگ و آموزش عالی حذف کلیۀ محدودیت ها را به سازمان سنجش ابلاغ کرد. بدین معنا از این تاریخ به بعد، دیگر نه از طریق ممنوعیت صریح و نه از طریق سهمیه بندی، تقریباً رشته ای نبود که ""مردانه"" تلقی شود و دستیابی زنان به آن محدود شده باشد. این مقاله شرح مباحث، فعالیت ها و موضع گیری هایی است که به این برابری انجامید.

این مقاله با رجوع به تاریخچۀ جنبش دانشجویی پس از پیروزی انقلاب 57 تلاش می کند به دلایل ضعف این جنبش در سال های 73 تا 75 بپردازد. نویسنده بر این نظر است که جنبش دانشجویی ایران بعد از پیروزی انقلاب و به ویژه با تجربۀ اشغال سفارت آمریکا الگو و رسالتی را برای خویش برگزید که نه نتیجۀ مستقیم وضعیت صنفی وی بود و نه امکانات هدایت وی را داشت. پذیرش این الگوی انقلابی توسط دولت و سپس شرایط جنگ و بسیج جنگی، این جنبش دانشجویی را در توهم مشروعیت و نمایندگی خویش نگاه داشت. پس از پایان جنگ و آغاز دوران بازسازی، سازمان های پشتیبان تفکر انقلابی در این جنبش که انحصار حضور در دانشگاه را از آن خود می دانستند، پناهگاه دولتی خویش را از دست دادند، و همچنین نتوانستند با حمایت از قانونی که می توانست به تمامی تشکل های دانشجویی فرصت فعالیت در دانشگاه را بدهد برای خود پناهگاهی قانونی تغبیه ببینند. به این ترتیب در برزخ بین الگوی انقلابی که دیگر امکان پیگیری آن را نداشتند و الگوی دموکراتیک ابزار درون و برون دانشگاهی آن را تعبیه نکرده بودند، به بی تحرکی محض دچار شدند.

این مقاله خلاصه ای است از گزارش دوسالانۀ یونسکو که در فوریۀ 1994 در مورد وضعیت علوم، تکنولوژی ونظام تحقیقات در جهان منتشر شده است. از آنجا که این گزارش حاوی داده هایی در مورد ایران نیست، نویسنده با رجوع به منابع ایرانی در همین زمینه در صدد تکمیل گزارش یونسکو برآمده است.

در این مصاحبه مسائل دانشگاه در ایران به ویژه آنچه نظام استادی نامیده می شود مورد بحث قرار گرفته اند. چنگیز پهلوان بر این نظر است که چنانچه در حوزۀ آموزش عالی، نظام استادیِ مناسب برقرار باشد، سایر مشکلات دانشگاهی قابل حل و فصل بوده و دانشگاه می تواند از پسِ مسئولیتش در پیشرفت دادن علم و رشد فرهنگ برآید. در غیر اینصورت، حتی در شرایطی که سایر عوامل مؤثر در بهبود وضع دانشگاه جمع باشند، این نهاد از عهدۀ انجام وظیفه اش برنخواهد آمد. همچنین در این مصاحبه چگونگی به هم ریختن نظام استادی در دانشگاه های کشور پس از انقلاب به بحث گذاشته می شود.