جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت کارکردهای هدایتی آیات و به‌کارگیری این کارکردها در هدایت انسان ازجمله اهداف درک و فهم قرآن کریم است که غالب پژوهش‌های تفسیری و تدبّری پیرامون آیات قرآن کریم نیز در همین راستا صورت می‌گیرد. آیۀ 172 سورۀ اعراف که به آیۀ میثاق شهرت دارد یکی از آیاتی است که بیشتر، از جنبۀ شرح عالم غیب بررسی شده و کمتر به کارکرد هدایتی آن پرداخته شده است. در این جستار، به‌منظور دست‌یابی به کارکرد معرفتی و هدایتی آیۀ میثاق، به روش توصیفی_تحلیلی، عالم ذر و بررسی ماهیت انسان در این عالم، تبیین شده است که نشان می‌دهد شهود حق در عالم ذر برای انسان صورت گرفته است و انسان در این عالم، عبودیت، مربوبیت و مظهریت را با شعور و ادراک پذیرفته است. همچنین انسان با شهود قلبی می‌تواند انتساب خود را به ذات خداوند در حیات دنیوی بیابد. آگاهی به این اتصال و مفاد آن ‌که در فطرت انسان نمود ظاهری دارد، به انجام احکام و عبادات دینی، اشتیاق می‌دهد و ظهور و فعلیت اوصاف حق برای انسان به‌عنوان تنها راه کسب آرامش و آسایش نمود می‌یابد.

آنچه در این پژوهش، به‌صورت کلی موردنظر و تأکید محقق قرار گرفته است، بررسی و معرفی موانع آزادی و آنچه آزادی را سلب می‌کند و سلب‌کنندگان و سلب‌شدگان از آزادی انسان‌ها در نگاه و منظر قرآن کریم است. بدین ترتیب پژوهشگر برآن ‌است که به معرفی آنچه آدمی را از آزادی محروم می‌کند بپردازد. ازاین‌رو، پژوهشگر، با روش توصیفی_تحلیلی و گردآوری اطلاعات از کتابخانه‌های تخصصی فقهی و نرم‌افزارهای علوم اسلامی، موانع آزادی انسان را ازنظر قرآن کریم موردبررسی قرار داده ‌است. پس از بررسی مسائل مذکور در این پژوهش، به این مهم دست می‌یابیم که با تدبر در برخی از آیات قرآن، موانع و آفت‌های زیر را برای آزادی انسان و بهره‌وری کامل از عقل و اراده شناسایی نمود که لازم است برای تحقق آزادی انسان از آن‌ها پرهیز کرد: ترس از غیرخدا، پایبندی کورکورانه به سنت‌های خانوادگی، تبعیت چشم‌بسته از خواص و بزرگان، فقدان برهان و منطق، پیروی از ظن و گمال و خیال، بی‌تقوایی، هواپرستی و پیروی از خواهش‌های نفسانی، دنیازدگی و رفاه‌طلبی، پیروی از شیطان، قدرت‌طلبی و ریاست، خودسانسوری و نداشتن پرسشگری، سیاست‌زدگی و امنیتی شدن فضای جامعه، استکبار و غرور، و مجادلۀ غیرسازنده.

هرچند واژه بیداری اسلامی از واژه‌های نوظهوری است که در سده‌ی اخیر به کار گرفته می‌شود و در پرتو جنبش‌های سیاسی جهان عرب در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا، طی سال‌های اخیر تجلی عینی یافته است؛ اما با توجه به معنا و مفهوم شناسی واژه بیداری اسلامی از منظر آیات قرآن کریم می‌توان پی به ردپای این حرکت مبارک در طول تاریخ بشریت مخصوصاً مصلحان و منادیان حق برد. چگونگی پیدایش و سیر تاریخی این حرکت و از چه زاویه و دیدی به این جریان نگریستن، مسئله مهم این پژوهش است که سعی بر آن شده با توجه به گستردگی مبانی نظری بیداری اسلامی، در راستای تبیین برخی از مهم‌ترین مبانی نظری این موضوع، به یکسری عناصر معرفتی و جمعی مربوط به این مسئله پرداخته شود؛ بنابراین هدف این پژوهش، ارائه دیدگاهی متفاوت بر مبنای استنباط و تحلیل و بر اساس عناصر ارزشی مربوط به مبانی نظری این جریان است. داده‌ها و اطلاعات پژوهش، با استفاده از تفسیر موضوعی (مراجعه به آیات قرآن کریم) و روایات مدنظر، گردآوری‌شده است. با توجه به توصیف و تشریحی که از بیداری اسلامی در متن پژوهش ارائه می‌شود؛ نتیجه‌ای که در پایان به دست می‌آید این است که بیداری اسلامی یک جریان نظام‌مند است که بر اساس اقتضائات و شرایط جامعه، با حضور شخصیت‌های فکری و جهادی بزرگ و جریان ساز دینی پدید آمده است

سلامت و سعادت جامعه در تمام ابعاد آن ازجمله مسائل مهمی و حیاتی است که در قران کریم به آن پرداخته‌شده است و مورد تأکید دین اسلام است. در جامعه کنونی با توجه به وجود آسیب‌ها و تهدیدهای مختلف در ابعاد اجتماعی، سعادت و سلامت اجتماع و انسان در بستر جامعه بیشتر موردتوجه قرار می‌گیرد. حرام‌خواری و آثار اجتماعی آن ازجمله موارد مهمی است که سعادت و سلامت اجتماعی و به‌خصوص انسان کنونی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. مقاله حاضر به بررسی مفهوم حرام‌خواری باواسطه از دیدگاه قرآن پرداخته و پیامدهای حرام‌خواری از حیث اقتصادی و فرهنگی آن را با تکیه‌بر آیات الهی بیان می‌کند. در این اثر با روش اسنادی با مراجعه به آیات قرآن کریم و تفاسیر در ذیل آیات با رویکردی توصیفی - تحلیلی حرام‌خواری و پیامدهای حرام‌خواری اجتماعی تبیین شده است. حرام‌خواری باواسطه تصرف و خوردن چیزهایی است که به‌صورت فی‌نفسه حرمت ذاتی ندارد، اما چون با حرام‌خوار ارتباط صحیح و مشروعی ندارد و شارع همه راه‌های تصرفان را حلال نمی‌داند و بعض راه‌های کسب و خوردن آن را حرام می‌داند، لذا تصرّف و خوردن آن حرام عرضی است؛ مانند ربا، رشوه و کم‌فروشی. نتایج به‌دست‌آمده از این تحقیق نشان می‌دهد حرام‌خواری جامعه را در حیث اقتصادی با چالش‌هایی چون فساد ارکان اقتصاد اسلامی، ظلم اقتصادی، ایجاد فاصله طبقاتی، سلب اَمنیت و اِعتماد اقتصادی، بازدارنده از تلاش اقتصادی و در حیث فرهنگی با چالش‌های ازبین‌رفتن فرهنگ انفاق، رواج فرهنگ ستمگری و ازبین‌رفتن فرهنگ قرض‌الحسنه، مواجه و گریبان گیر می‌سازد.

در بررسی مسائل اجتماعی جامعه، نوع گفتگوی افراد در موقعیت‌های مختلف یک موضوع چالش‌برانگیز است. این پژوهش با هدف بررسی واژه پرتکرار «قول» در قرآن کریم به‌عنوان راهکاری برای دستیابی به روش‌های درست مذاکره و گفتگو انجام‌شده است. جامعه آماری پژوهش، قرآن کریم بوده و با روش توصیفی-تحلیلی و رویکرد معناشناسی انجام‌شده است. با استفاده از تحلیل روابط همنشینی و جانشینی به دنبال یافتن روش‌های مناسب ارتباط زبانی با افراد مختلف جامعه برای تأثیرگذاری بیشتر بوده‌ایم. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که قول در قرآن دارای گستره معنایی وسیعی است که نه‌تنها گفتار بلکه هر نوع ابراز مقصود، اعم از فعل، ظن، اشاره و عقیده را در برمی‌گیرد. همچنین، قرآن با ارائه انواع مختلف قول (معروف، لیّن، بلیغ، کریم، سدید، میسور) یک چارچوب جامع برای ارتباطات انسانی ارائه می‌دهد که بر اساس موقعیت‌های مختلف اجتماعی تنظیم‌شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که مخاطب‌شناسی در آیات قرآن نقش حیاتی در برقراری ارتباط مؤثر دارد. قرآن به‌طور خاص برای هر موقعیت ارتباطی نوعی گفتار را توصیه می‌کند مثلاً در مواجهه با افراد سرکش، استفاده از قول لیّن (نرم و ملایم) تأثیر بیشتری دارد. در موقعیت‌هایی مانند روابط اجتماعی و خانوادگی، قول معروف (احترام‌آمیز) پیشنهاد می‌شود و در مواقعی که نیاز به احترام به دیگران است، قرآن به استفاده از قول کریم تأکید می‌کند. این الگوهای متنوع گفتاری که در قرآن آمده است، نشان می‌دهند که قرآن توجه ویژه‌ای به ویژگی‌های اجتماعی و شخصیتی مخاطب دارد و بر اساس آن برای هر موقعیت دستوراتی خاص برای گفتار و رفتار ارائه می‌دهد. درنهایت، استفاده از این روش‌های مختلف گفتاری می‌تواند به حل چالش‌های ارتباطی در جامعه، به‌ویژه در مذاکرات، کمک نماید.

سنت‌های الهی مجموعه قوانینی است که نظام‌بخش سلسله‌ای از رخدادهای جامعه و تاریخ انسانی بوده که شناخت آن‌ها ما را با علل پدیداری رخدادها و آثار و پیامدهای آن تحت قوانین مستمر آشنا می‌کند. در مقاله حاضر اجتماعی بودن سنت‌ها به حیثیات مختلفی ازجمله موضوع، کنشگران، اهداف و پیامدهایش موردبررسی قرارگرفته که در هر مرحله تاریخی شکل بروز ویژه و منطق واحدی داشته و در اشکال مختلف و صفات مشخصی در قرآن بیان‌شده است. نتایج حاصل از این جستار حاکی از آن است که علم به سنت‌های خلل‌ناپذیر الهی که نشانگر حسن تدبیر و قدرت او در آفرینش است، انسان را به احوال سرنوشت خود و تشابه سرنوشتش در تاریخ و اجتماع آگاه می‌کند تا با شناخت رخدادهای غیرمنتظره و آمادگی برای تقابل با آن، برنامه‌ریزی دقیقی برای مواجهه با آنچه سعادت و تکامل او را به مخاطره می‌اندازد و نهایتاً چاره‌اندیشی برای بهبود وضع موجودش داشته باشد. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی صورت‌بندی سنت‌ها و مباحث نظری آن را از منظر آیات و شواهد قرآنی موردبررسی قرار داده و البته چون تحقیق نص‌بنیاد است به لحاظ ماهیت، کوشیده از روش عقلی نقلی که در زمره روش اجتهادی است بهره ببرد.

مهارت‌های ارتباطی از مهم‌ترین و مؤثرترین مهارت‌های زندگی هستند که بر ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی تأثیر چشم‌گیر دارند. پژوهش حاضر با هدف جستجوی مهارت‌های ارتباطی در قرآن کریم و بیان نقش آنها در بهبود روابط اجتماعی انسان به روش تحلیل محتوا نگاشته شده است. از آنجا که مهارت‌های ارتباطی طیف گسترده‌ای از توانایی‌ها را شامل می‌شود این پژوهش به بررسی مهمترین مهارت‌ها که معمولا در پرسشنامه‌های مهارت‌های ارتباطی به آنها پرداخته شده و در قرآن نیز مورد توجه قرار گرفته است می‌پردازد. این مهارت‌ها شامل: خودآگاهی، توانایی دریافت و ارسال پیام‌های کلامی و غیرکلامی، مهارت گوش دادن، بینش نسبت به فرآیند ارتباط، ارتباط توأم با قاطعیت و مهارت همدلی می‌باشد. این مهارت‌ها با افزایش توانمندی‌های ارتباطی و کاهش میزان خشونت به افزایش کمی و کیفی ارتباطات میان فردی کمک می‌نمایند. کسی که دارای مهارت‌های ارتباطی است خود را به خوبی با محیط تطبیق می‌دهد و در هر شرایطی رفتار مناسب بروز می‌دهد. اما آنکه از مهارتهای ارتباطی برخوردار نیست معمولاً دچار مشکلات رفتاری است که بر روابط اجتماعی او تأثیر می‌گذارد. نتیجه آنکه اگر بتوان فراگرد ارتباط بین انسان‌ها را به درستی بررسی نمود و قوانین حاکم بر آن را دریافت، می‌توان این قابلیت را در فرد ایجاد نمود که در ارتباط با دیگران موفق‌تر عمل نماید. آسیب‌های موجود در روابط را برطرف نموده و روابطی نیکو و حسنه با همگان برقرار سازد.

اسراف، مصادیق متعدّدی در قرآن کریم دارد. عبارت «إِنَّهُ لایُحِبُّ الْمُسْرِفینَ»، دو بار در قرآن کریم تکرار شده است. عبارت «لایُحِبُّ» در قرآن کریم، بر نهایت ناپسند بودن یک امر و فاعل آن، در نزد خداوند متعال دلالت کرده و فاعل آن، مورد خشم و نفرت الهی است. حال اگر این حکم، به تمام مصادیق کوچک و بزرگ اسراف تعمیم داده شود، نتیجه این خواهد بود که هرکس کوچک­ترین مصداق اسراف را هم مرتکب شود، از دایرۀ رحمت خدا به دور خواهد بود. مقاله حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهره­گیری از منابع کتابخانه­ای به بررسی محدودۀ شمول اسراف پرداخته است. از نظر نگارنده، آیات 141 سورۀ انعام و 31 سورۀ اعراف، در دو سیاق مشابه به کار رفته­ و اسلوب ساختاری خاصی را پیروی می­کنند. بدین شکل که در هر دو سیاق، از شرک و دروغ بستن بر باری تعالی، سخن به میان آمده است؛ همچنین، عبارات یکسانی وجود دارد که احتمال پیروی هر دو آیه از ساختار واحد را تقویت می­کند. از نظر نگارندۀ این نوشتار، الف و لام «المسرفین»، به کار رفته در«إنّه لایحبّ المسرفین»، الف و لام عهد است که با توجّه به استعمال خاص و بارمعنایی عبارت «إنّه لایحبُّ...»، به طور خاص، فقط اسراف­کاران دو آیۀ مذکور را در بر می­گیرد و الف و لام جنس نیست که شامل حال تمام اسراف­کاران و در هر درجه­ای از اسراف گردد.

همه موجودات مرگ را می‌چشند اما نحوه مواجهه با مرگ برای ظالمان،کافران و منافقان با دیگر افراد متفاوت است. تنها منبع برای شناخت نحوه رؤیایی این افراد با مرگ، قرآن کریم است و برای فهم دقیق آیات نیز باید روایات تفسیری ذیل آن‌ها، مورد مطالعه، تحلیل و تبیین قرار گیرد. از این ‌رو این پژوهش، با روش نقلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به تحلیل و ارزیابی روایات تفسیری پیرامون مواجهه انسان‌های ظالم با مرگ می‌پردازد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که حال همه انسان‌ها در هنگام قبض روحشان یکسان نیست، بلکه افرادی مانند کافران، منافقان و ظالمان قبض روحشان با سختی و همراه با تحقیر و سرزنش است برخلاف مومنان و صالحان که مرگشان با راحتی و آسایش است. برخی افراد در هنگام مرگ درخواست می‌کنند مرگشان به تأخیر بیفتد تا حج، زکات، صدقه‌ای انجام نداده‌اند، به‌ جای آورند و مقصود از دو بار مرگ برای کفار در قرآن کریم، دو بار عذاب الهی برای آنان است. همچنین لسان روایات تفسیری در مورد اینکه چه کسانی توبه‌شان مورد پذیرش نیست، نیز اختلاف داشت، اما این اختلاف، دلیلی بر ضعف یا مردود دانستن این روایات نیست؛ بلکه می‌توان گفت که همه این روایات تفسیری صحیح هستند؛ چراکه آیه مفهوم عامی دارد و این روایات تفسیری در پی تطبیق این مفهوم کلی بر برخی مصادیقش هستند که از جمله آن مصادیق توبه افراد در هنگام مرگ، توبه افراد در زمان دیدن عذاب الهی، توبه فرد بداخلاق ، توبه کافران و توبه افراد چهل روز قبل از برپایی قیامت و... است.

از مشخّصه‌های پاسخ­گویی اهل­بیت علیهم­السلام به سؤالات دینی، تفکیک گروه مخاطبان خویش بوده است که توجّه به هوش، سن، توانایی­ها و استعدادهای هر فرد است و از موارد مهم و لازم در تعلیم و تربیت اسلامی شمرده می­شود. اصولی که در این امر باید به آن توجّه شود، اهمیّت و جایگاهی والا در پاسخ­گویی به سؤالات دارد. اهل­بیت علیهم­السلام در پاسخ­گویی به پرسش­های پیش روی، ضمن این­که از روش­های مختلفی استفاده می­کردند، به اصول تربیتی هم توجّه ویژه­ای داشتند. بدین منظور این پژوهش در پی پاسخ به این سؤال است که اصول و مؤلّفه­های تربیتی اهل­بیت علیهم­السلام در پاسخ­گویی به سؤالات چه بوده است؟ روش این پژوهش بر اساس مطالعات کتابخانه­ای و روش توصیفی- تحلیلی، اصول تربیتی ایشان را در پاسخگویی به پرسش­ها بررسی کرده است. یافته­ها و نتایج به دست آمده از این قرار است که اهل­بیت علیهم­السلام در این واقع، از چهار مؤلّفه تربیتی اعتدال، ابراز محبّت، عزّت­نفس و اسلوب حکیم استفاده کرده­اند که می­توان از این اصول در پاسخ­گویی به سؤالات، بهره برد و الگوبرداری کرد.