جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فرقه ذهبیه، از‌جمله جریان‌های صوفیانه مدعی تشیع در ایران، همواره تلاش کرده است جایگاه خود را به‌عنوان نماینده عرفان و معنویت شیعی در میان پیروان تشیع معرفی کند. این طریقت از آغاز شکل‌گیری بر تمایز خویش با سایر فرقه‌های صوفیه و حتی مکتب ابن‌عربی تأکید ورزیده و آموزه‌ها و دیدگاه‌های خود را، به‌ویژه در حوزه توحید و وحدت وجود، متفاوت و در مواردی متعارض با دیگر جریان‌های عرفانی تلقی کرده است. در موضوع توحید، ذهبیان به‌صراحت دیدگاه‌های فلاسفه، متکلمان و دیگر صوفیان را رد کرده و آن‌ها را به شرک یا توحید عددی متهم نموده‌اند. از نگاه آنان، آموزه‌های ابن‌عربی به عینیت خالق و مخلوق می‌انجامد و پیامدهای ناگوار بسیاری را به‌دنبال دارد. بر همین اساس، آنان درصدد ارائه تقریری از وحدت الهی برآمدند که در آن هیچ‌گونه سنخیت، شباهت یا عینیتی میان خالق و مخلوق وجود نداشته باشد و در عین حال، مؤلفه‌های توحید عرفانی همچون فانی شدن در خدا و شهود وحدت سریانی نیز لحاظ شود. این مقاله با رویکردی توصیفی-تحلیلی و مبتنی‌بر منابع کتابخانه‌ای، به بازخوانی دیدگاه صوفیان ذهبیه درزمینۀ توحید پرداخته است و تلاش دارد تصویری روشن از آرا و افکار توحیدی مشایخ برجسته این طریقت ارائه دهد و نسبت آن را با نظریه وحدت شخصی وجود بررسی کند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که صوفیان ذهبیه، به‌دلیل حرکت در چارچوب فکری صوفیان و پذیرش مبانی‌ای همچون فناء فی ‌الله، شهود خدا و انکار موجودیت کثرات، در نهایت نتوانسته‌اند از نظریه وحدت وجود فاصله بگیرند. دیدگاه آن‌ها را می‌توان خوانشی دیگر از همان نظریه وحدت شخصی وجود دانست. تقریری که البته گریزی از تالی فاسدها و لوازم باطل این نظریه نخواهد داشت.

جریان تصوف به‌عنوان پدیده‌ای فرهنگی و اجتماعی، هم در میان شیعیان و هم در اهل‌سنت رشد کرده، و اصول خود را با زمینه‌های مذهبی گوناگونی منطبق ساخته است. با‌این‌حال، تصوف در جهان تشیع و اهل‌سنت با تفاوت‌های فاحش در نگاه و رویکرد مواجه است. در رویکردی همگانی، به همان اندازه که تلاش می‌شود تصوفِ شیعی تحت فشار و محدودیت و انزوا قرار بگیرد، کوشش‌هایی جهت تقویت و گسترش صوفی‌گری در جوامع و ممالک اهل‌سنت صورت می‌گیرد. نظر بر این است که تصوف سنی، به‌دلیل تأکید بر اصولی چون محبت اهل‌بیت:، زیارت، توسل، دعا و شفاعت، می‌تواند به‌عنوان یک بستر مناسب برای تقریب میان مذاهب اسلامی و مقابله با افکار افراطی مانند سلفی‌گری و وهابیت ایفای نقش کند؛ اما این نگرش غالباً از عیب‌ها و آسیب‌های فرهنگی، اجتماعی و اعتقادی تصوف چشم‌پوشی کرده و یا به‌سادگی از کنار آن‌ها می‌گذرد. پژوهش پیشِ‌رو با رویکردی توصیفی-تحلیلی و مبتنی‌بر منابع کتابخانه‌ای، به بررسی چندی از مهم‌ترین آسیب‌ها و چالش‌های فرهنگی، اجتماعی و اعتقادی تصوف سنی پرداخته است و به‌ویژه تأثیرات منفی آن بر مذهب امامیه را کنکاش می‌کند. یافته‌های تحقیق، حاکی از آن است که هرگونه رویکرد مطلق‌گرایانه در پذیرش یا انکار تصوف سنی، رویکردی ناصواب است. صوفی‌گری، مجموعه‌ پیچیده و متنوعی از اندیشه‌ها و رویکردهای گونا‌گون است که ارزیابی آن‌ها در سطح کلی و مطلق، امکان‌پذیر نیست. تردیدی نیست که غالب طریقت‌ها، از رواج اندیشه‌های وهابیت و سلفیه در میان مسلمانان جلوگیری می‌کنند؛ اما خود می‌توانند سرمنشأ آسیب‌ها و آفت‌هایی باشند که باید به آن توجه شود.

بزرگان دینی ما گفت‌و‌گو و مناظرات فراوانی با پیروان ادیان دیگر داشته‌اند. ازمیان امامان، امام رضا7 مناظرات بیشتری داشته است. یکی از مناظرات امام رضا7 با هیربد، بزرگ زرتشتیان بوده است. از بیان امام رضا7 سه دلیل عقلی درخصوص بررسی تاریخی پیامبری زرتشت قابل استفاده است. البته باید در نظر داشت که رد یا تردید تاریخی به معنای رد واقعی نیست و دیگر اینکه این مطلب به معنای رد آیین زرتشت نیست؛ زیرا آیین زرتشت به‌عنوان یکی از ادیان اهل کتاب قابل اثبات است. پرسش اصلی این است که آیا ازلحاظ تاریخی و برون‌دینی پیامبری زرتشت با توجه به مناظره هیربد زرتشتیان قابل اثبات است یا نه؟ با استناد به منابع معتبر نزد زرتشتیان این ادعا بررسی خواهد شد. ازآنجایی‌که برخی زرتشتیان برای اثبات پیامبری زرتشت ادعا می‌‌کنند که گاهان یا گات‌ها (بخش منسوب‌به زرتشت از کتاب اوستا) معجزه است، در ادامه این ادعا و اعتبار گاهان نیز با استفاده از منابع معتبر نزد زرتشتیان بررسی شده است. نتیجه اینکه ازلحاظ تاریخی پیامبری زرتشت قابل اثبات نیست

مراقبه و تمرکز در سنت تصوف که معمولاً تحت عنوان «فکر» یا «تصور صورت مرشد» یا «رابطه» مطرح می‌شود، یکی از بحث‌برانگیزترین و در عین حال از ارکان اساسی آداب سیروسلوک صوفیانه به شمار می‌رود. این روش که از دیرباز در میان طریقت‌های صوفیه رایج بوده، جایگاهی برجسته در فرایند تربیت معنوی و نیل به کمال نفسانی داشته است. بر همین اساس، مشایخ بسیاری بر ضرورت حاضر ساختن تصویر و حضور معنوی مرشد در ذهن و قلب مریدان خود تأکید کرده‌اند. این توصیه حتی به اعمال عبادی همچون نماز نیز تعمیم یافته است، به‌گونه‌ای که مریدان به نگه ‌داشتن تصویر ذهنی مرشد در تمامی احوال توصیه شده‌اند. نوشتار حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی و بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای، تلاش می‌کند تا ضمن تبیین این آموزه و تشریح مبانی، اهداف و کارکردهای آن، زمینه‌های گوناگون تأثیرگذاری آن را ارزیابی کند. همچنین، مقاله به بررسی انتقادها و چالش‌های مطرح‌شده در این زمینه می‌پردازد و تلاش دارد با بازخوانی نقدهای وارده، جایگاه این آموزه را نسبت با تعالیم ثقلین روشن کند. ازجمله محورهای اصلی پژوهش، تحلیل نگرش‌های مختلف درباره ارتباط تصور مرشد با جنبه‌های توحیدی عبادت است که در سنت‌های مختلف اسلامی، موضوعی حساس و بنیادین تلقی می‌شود. هدف این مطالعه، فراهم‌ آوردن درکی دقیق‌تر از جایگاه آموزه «فکر» در تصوف و بازنمایی نقاط قوت و ضعف آن در چارچوب مبانی دینی است. این بررسی نشان می‌دهد در عین حال که تصور مرشد می‌تواند به‌عنوان ابزاری تربیتی در سیروسلوک عرفانی نقش ایفا کند، از منظر آموزه‌های قرآنی و حدیث، نقدهای قابل توجهی بر این آموزه وارد شده است و حتی برخی از صوفیان التزام به این آموزه در عبادات را دارای شبهه شرک دانسته‌اند.

براساس نظر برخی از پژوهشگران حوزه تصوف، به‌ویژه ابن‌عربی، نظریه «وحدت شخصی وجود» ریشه در مکاشفات اهل سلوک دارد و از منظر عقلانی و برهانی قابل تبیین نیست؛ بااین‌حال، تعدادی از محققان صوفی تلاش کرده‌اند تا با استناد به ادله و قواعد فلسفی، این نظریه را به‌طور عقلانی تبیین کنند. این ادله در طول تاریخ مورد نقد و بررسی اندیشمندان مختلف قرار گرفته و بسیاری از آن‌ها رد شده یا ادعاهایی بی‌پایه شناخته شده‌اند. در میان این ادله، قاعده «بسیط الحقیقة» یا استدلال بر «نامتناهی و نامحدود بودن حق‌تعالی» به‌عنوان یکی از معدود دلایلی که هنوز هم مورد توجه پژوهشگران قرار دارد و به‌عنوان دلیلی مستحکم تلقی می‌شود، مطرح است. با توجه به اهمیت این قاعده و ادعای طرفداران آن مبنی‌بر عدم نقدپذیری‌اش، پژوهش حاضر به بررسی انتقادی این قاعده اختصاص یافته است. این تحقیق، برخلاف رویکردهای پیشین، به تحلیل دقیق اقسام تبیین‌ها و تقریرهای مربوط به قاعده بسیط‌‌الحقیقة پرداخته و اشکالات وارد بر آن را بررسی می‌کند. با استفاده از روش‌های عقلی و استدلالی و بر پایه منابع کتابخانه‌ای، پانزده نقد بر این قاعده ارائه شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که نمی‌توان از قاعده مزبور برای اثبات نظریه وحدت شخصی وجود بهره گرفت؛ زیرا این قاعده نه‌تنها دچار تهافت درونی است و تبیین صحیحی ارائه نمی‌دهد، بلکه با دیگر مبانی وجودشناسی و خداشناسی، ازجمله وحدت تشکیکی وجود نیز تناقض دارد.

بحث درباره توحید و خداشناسی عرفانی، همواره یکی از پیچیده‌ترین موضوعات در قلمرو اندیشه صوفیه بوده است. اصحاب طریقت بر این باورند که معرفت حقیقی به توحید، تنها از رهگذر مواجهه حضوری و قلبی با ذات الهی حاصل می‌شود و چنین معرفتی نه از جنس دانستن و آموختن، بلکه شهودی و یافتنی است. بااین‌حال، در شیوه و تقریر علمی از این مواجهه، دیدگاه‌های متفاوتی نظیر وحدت وجود، وحدت شهود، حلول، و اتحاد ارائه می‌دهند. هریک از فرقه‌های صوفیه، چه در مذهب تشیع و چه تسنن، در تلاش‌اند تا تفسیری از این مفاهیم ارائه دهند که کمترین تناقضات و بیشترین انسجام را داشته باشد. در میان این فرقه‌ها، صوفیان نعمت ‌اللهیه گنابادی، یکی از پرجمعیت‌ترین طریقت‌های صوفیه در میان شیعیان امامیه شناخته می‌شوند. اقطاب این سلسله، با‌وجود تنوع آرای نظری و اختلاف مبانی در مسئله توحید، سرانجام نظریه وحدت شخصی وجود را به‌عنوان دیدگاه مختار خود پذیرفته و مطرح کرده‌اند. این مقاله با اتخاذ رویکردی توصیفی-تحلیلی، می‌کوشد دیدگاه مشایخ نعمت ‌اللهیه گنابادی را در باب توحید، بررسی و نقد کند. در این راستا، به بررسی و تحلیل پیشینه تاریخی، مبانی نظری، و لوازم فکری این دیدگاه می‌پردازد و میزان پایبندی اقطاب این فرقه به لوازم نظری و عملی آن را ارزیابی می‌کند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مشایخ این سلسله، در ارائه تفسیری از وحدت وجود، به یکی از افراطی‌ترین و غلیظ‌ترین برداشت‌ها دست زده‌اند و در عین حال، به برخی از پیامدهای نظری و عملی این دیدگاه متعهد مانده‌اند.

گاثاها (گات‌ها) را که مشتمل بر هفده سروده است، بسیاری از موبدان زرتشتی آن را متعلق به زرتشت دانسته‌اند. اکثر زرتشتیان امروزی گات‌ها را جزء سروده‌‌های مقدس می‌پندارند و در برخی آیین‌‌های مذهبی خود، آن را نجوا می‌کنند. واژه‌‌های به‌کاررفته در این سروده‌ها، تشابه زبانی با قدیمی‌ترین کتب دینی برهمنان (هندی) داشته است و منشأ یکسانی را با متون مذهبی هند باستان نشان می‌دهد. امروزه ازطرف برخی موبدان تلاش‌هایی صورت داده تا ترجمه متن گاتاها را دست‌مایه گسترده‌ترین تغییر در مفاهیم قرار داده تا بتوانند شکل و شمایلی اخلاقی بدان بدهند. اما با مطالعه دقیق علمی و پژوهشی می‌توان دریافت که سروده‌‌های منسوب به زرتشت (گات‌ها) مبتنی‌بر خطاب به خدایان متعدد بوده و با ستایش، نیایش و پرستش و فدیه دادن به خدایان همراه است. نوع جهان‌بینی حاکم بر گات‌ها، منبعث از چندگانه‌پرستی و ستاره‌پرستی باستانی بوده که اوج آن در پرستش خدایان بلندپایه باستانی آریایی- هندو متبلور است. تأثیرات تمدن بین‌النهرین را نمی‌توان نادیده گرفت که کانون اصلی ستاره‌پرستی در هزاره‌‌های تاریخی کهن بوده و در فرهنگ چندگانه‌پرستی و به‌ویژه ستاره‌پرستی به دیگر تمدن‌های هم‌جوار همچون تمدن‌‌های مصر باستان، تمدن یونانی و به‌ویژه تمدن هندو- آریایی، تسری داده است. این مقاله به‌صورت توصیفی و تحلیلی نوشته شده است و در این مقاله ظهور چندگانه‌پرستی در سروده‌های زرتشت بررسی و نقد شده و در پایان دلایلی نیز بر ناپیامبری زرتشت ارائه شده است.

همسانی برخی موضوعات باعث می‌شود دو طرفِ دعوی، با یک شبهه مواجه شده و در مقام نقد، پاسخ‌ها نقضی باشد نه حلی؛ اما گاه غفلت می‌شود که موضوعات همانندنما، دارای جهات مختلفی‌اند که بدون لحاظ آن‌ها نمی‌توان به‌ایراد شبهه یا پاسخ به آن پرداخت. جواز استفاده از ادرار شتر در متون اسلامی و استفاده از ادرار گاو در متون زرتشتی از این موضوعات است. از ایرادات مسلمانان بر زرتشتیان، استفاده از ادرار گاو در آیین‌‌های تطهیری است. این ایراد علاوه‌بر پاسخ‌‌های حلی زرتشتیان، با پاسخ نقضیِ استفاده‌ مسلمانان از ادرار شتر مواجه شده است. پژوهش حاضر، با توجه به ابعاد مختلف، فرق‌ها و مبانی طرفین، به موضوع پرداخته است. به‌نظر می‌رسد با توجه به‌ابعاد مختلف قضیه و تفاوت نوع مواجهۀ متون اسلامی و زرتشتی با موضوع، استفاده از ادرار شتر در متون اسلامی با استفاده از ادرار گاو در متون زرتشتی قابل مقایسه نیست و نمی‌توان در این زمینه از پاسخ نقضی استفاده کرد.

نظریۀ وحدت وجود، یکی از مباحث جنجالی در عرصۀ خداشناسی است که از دیرباز تاکنون در گسترۀ وسیعی از مشرق تا مغرب‌زمین مطرح شده است. این دیدگاه عمدتاً توسط عارفان و اهل شهود در ادیان و آیین‌های مختلف بیان شده، اما مکاتب فلسفی نیز از آن غافل نبوده‌اند؛ به‌طوری‌که می‌توان ردپای آن را از فلسفه‌های یونانی و رومی تا فلسفۀ صدرایی مشاهده کرد. این جستار با رویکرد توصیفی و تحلیلی و بر پایۀ داده‌های کتابخانه‌ای، به معرفی مشهورترین قائلین به وحدت وجود در مکاتب و ادیان غیراسلامی می‌پردازد. بدین منظور، ابتدا به بررسی ادیان و مکاتب باستانی از هند تا یونان و روم پرداخته می‌شود، سپس به ادیان ابراهیمی مانند مسیحیت و یهود نگاهی می‌اندازد تا ردپای وحدت وجود را در هریک از این مکاتب شناسایی کند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که وحدت‌گرایی در الهیات و اعتقاد به وحدت خالق و مخلوق تنها مختص صوفیان مسلمان نیست، بلکه این نظریه در سایر مکاتب و ادیان نیز با عبارات متفاوت مطرح شده است. همچنین، فاصله گرفتن از تعالیم رسمی ادیان و سلوک باطنی، گاه می‌تواند به گرایش به این دیدگاه منجر شود.

در گذشته معلولان جدای از سختی‌هایی که به‌طور طبیعی متحمل می‌شدند، قربانی باورهایی بودند که بیماری و نقص آنان را به نیرو‌های ماورایی منسوب می‌کرد. بسته به باور‌های موجود برای درمان معلولان، گاه به شکنجه آنان دست می‌زدند و چه بسا در جوامعی کشته می‌شدند. در ایران باستان، آفرینش بیماری و معلولیت‌ به اهریمن نسبت داده می‌شد و این مسئله می‌توانست تأثیر مهمی در جهت‌دهی نوع نگرش جامعه به این دسته از انسان‌ها داشته باشد. هدف از این پژوهش نشان دادن نقش اهریمن در مقام آفریننده نقص و بیماری در تنزل جایگاه اجتماعی معلولان در ایران باستان است. و تلاش می‌کند به این پرسش پاسخ دهد که اعتقاد به اهریمن به‌عنوان منشأ نقص و بیماری، چه تأثیری بر نگرش جامعه راجع‌به معلولان داشت و چه محرومیت‌هایی را برای آنان به وجود می‌آورد؟ پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با مطالعه کتابخانه‌ای سامان یافته است. براساس یافته‌‌های این پژوهش، معلولیت، داغی اهریمنی خوانده می‌شد که براساس اسطوره‌ها آنان را از حق زندگی محروم می‌کرد. این نوع نگاه به معلولیت، نتایج سنگینی برای معلولان در پی داشت و نتایج آن در فقه و آیین‌‌های زرتشتی نمودار شد. با این نگاه، معلولان از حضور در برخی مراسمات دینی منع می‌شدند. سخت‌گیری‌‌های طاقت‌فرسا درباره پاکی آیینی، معلولان از به دست آوردن مناصبی مانند روحانیت و پادشاهی بازمی‌داشت و پذیرش آنان را در جامعه زرتشتی با مشکل روبه‌رو می‌کرد.