جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اینکه هاینس هالم با چه رویکردی نصیریه را معرفی کرده و به چه میزان با منابع اصلی هماهنگ است، مسئله اصلی پژوهش حاضر به شمار می‌آید. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی و رویکرد تاریخی به تبیین و نقد دیدگاه‌های هاینس هالم درباره فرقه «نصیریه» از فرقه‌های انشعاب‌یافته شیعه می‌پردازد. هالم دیدگاه‌های خود درباره این فرقه را بیشتر در کتاب غنوصیان و مقاله نصیریه در دائره‌المعارف اسلام لیدن (2EI) بیان نموده که محور اصلی بررسی در این پژوهش است. هالم ضمن تلاش برای تبیین صحیح تاریخ نصیریه بر اساس منابع اسلامی و پیوند آنان با غالیان صدر اسلام، درصد معرفی شخصیت‌های برجسته فرقه، آموزه‌ها، آیین و اعیاد نصیری بر اساس اندیشه باطنیگری بوده و این مسئله را ماهیت عرفانی برای نصیریه معنا نموده که محل تأمل است. با توجه به اهمیت دائره‌المعارف اسلام (2EI) که از منابع مهم و مرجع مطالعاتی در مراکز علمی به شمار می‌آید و هم‌چنین مرجعیت علمی مؤلفان مقالات شیعی دائره‌المعارف، روشمندی پژوهش‌ها و دستاوردهای جدید مطالعات، بررسی آرای آنان باهدف دستیابی به نقاط قوت و ضعف، اصلاح دیدگاه‌ها و معرفی مناسب‌تر فرقه‌های شیعه، ضروری به نظر می‌رسد و این پژوهش نیز عهده‌دار بخشی از این مهم است.

در مقاله «نگرش شیعه به زن در آینه فقه»، نگاشته مادلونگ، پاره‌ای اختلافات فقهی امامیه و اهل سنت نیز اختلافات فِرق شیعی و خاستگاه و عرصه‌های آنها با تمرکز بر سه مسئله فقهیِ ازدواج موقت، طلاق بدعی و ارث زنان بررسی شده است. مادلونگ با روش تاریخی، منازعات کلامی و زمینه‌های تاریخی تقابل شیعه و سنی را خاستگاه اصلی اختلافات این دو فرقه در مسائل فقهی زنان می‌داند و تفاوت منزلت زن در این دو دیدگاه را به بحث می‌گذارد. پژوهش پیش رو با استفاده از منابع تاریخی، روایی و فقهی و به روش توصیفی- تحلیلی درصدد پاسخ به این پرسش است که چه نقدهایی بر محتوا و روش مادلونگ در مقاله «نگرش شیعه به زن در آینه فقه» وارد است. در این نوشتار، نخست دیدگاه و مستندات مادلونگ بیان شده و در ضمن آن، برای نقد محتوا به ارزیابی سندی و دلالی مستندات روایی و تاریخی پرداخته و سپس نقد روشی صورت‌بندی شده است. بر اساس یافته‌های تحقیق، گرچه مادلونگ منزلت زن در فقه امامیه را بالاتر از اهل سنت می‌داند، اختلافات را برخاسته از نگرش مثبت شیعه به زن ندانسته، بلکه حاصل گرایش شیعه به جایگاه فاطمه (س) و حق خلافت علی (ع) و مخالفت تاریخی با خلیفه دوم می‌داند. به لحاظ محتوا نادیده‌گرفتن نظام کلامی شیعه، رویکرد صرفِ تاریخی به آموزه‌های فقه شیعه و بی­توجهی به مستندات فقها در مباحث فقهی به‌ویژه در عرصه فقه زنان، از نقاط قابل نقد است، اما در این مجال صرفاً به بررسی روش مادلونگ پرداخته می‌شود. نقدهایی چون ارجاع به منابع غیراصیل، برخورد گزینشی در استفاده از منابع، ارائه مطالب بدون استناد و تحلیل­های متضاد از جمله اشکالات روش مادلونگ در این مقاله است.

نسبت دین و تمدن و نقش دین در پویایی و ایستایی تمدن، مسئله‌ای است که بسیاری از اندیشمندان و تمدن شناسان را به ارزیابی آن واداشته است. بررسی دیدگاه خاورشناسان به دلیل گستردگی دامنه تأثیرگذاری دیدگاه آنان بر دیگر اندیشمندان و مراکز علمی درخور توجه است. این پژوهش با رویکرد توصیفی تحلیلی و با روش مقایسه تطبیقی و از راه مطالعات کتابخانه‌ای به ارزیابی و مقایسه دیدگاه ویل دورانت به عنوان نماینده واگرایان با برخی خاورشناسان تمدن‌پژوهی چون فون گرونباوم، هنری لوکاس، آنتونی حورانی در آثارشان پرداخته و دیدگاه دوگانه آنان درباره نسبت دین و تمدن ‌را بررسی نموده‌است. دست آورد پژوهش نشان می‌دهد برخی خاورشناسان به نسبت هم‌گرایانه دین و تمدن باور داشته و دین را جوهر تمدن می‌دانند که به دلیل روزآمدی، فرهنگ‌سازی و برقراری پیوند بین زیست مادی و معنوی به بالندگی تمدن کمک می‌کند. در نظرگاهی دیگر ترس پنهان در دین، همسانی با جادوگری، داشتن خاستگاه بشری، ناسازگاری با دانش و آزادی، زمینه پسرفت و ایستایی تمدنی را فراهم کرده و نگرش ابزاری به دین را در باور واگرایان تقویت کرده است.

تحلیل و بررسی در خصوص آنچه به‌عنوان شطحیات بایزید بسطامی نامیده شده، یکی از علاقه‌های اصلی تصوف‌پژوهان غربی محسوب می‌شود. در این میان آر. سی زینر به تحقیقاتی مفصل در خصوص شطحیات بایزید بسطامی پرداخته و آنها را با عباراتی از اوپانیشادها مقایسه نموده و در نهایت حکم به مطابقت آنها داده است. او بر اساس این مطابقت‌ها، و نیز بر اساس ارادت بایزید بسطامی به ابوعلی سندی، بایزید را در قامت منتقل‌کننده آموزه‌های مکتب فلسفی-عرفانی ودانته به جهان اسلام معرفی کرده است. یکی از عبارت‌هایی که زینر آن را مستمسک خود در اثبات ادعای یادشده قرار داده است، تعبیر «فتکون انت ذاک» است که بایزید در مناجات خویش با حق‌تعالی آن را بر زبان خویش جاری ساخته است. دقت نظر در بیان بایزید نشانگر تمایز سخن او با عبارات مورد استشهاد زینر از اوپانیشادهاست، علاوه بر آنکه می‌توان خاستگاه بیانات بایزید را در خود نصوص اسلامی یافت. تعبیر «فتکون انت ذاک» در واقع مربوط به طلب فنای عرفانی از سوی بایزید است که بر اساس دلالت برخی آیات قرآن و روایات صادره از معصومین (علیهم‌السلام) می‌توان از خاستگاه اسلامی پرده برداشت.

قرآن‌پژوهی در حوزه کشورهای آلمانی‌زبان از سده شانزدهم تا دوران معاصر سیر تحول داشته است. به نظر می‌رسد برای این موضوع می‌توان چهار نقطه عطف را ترسیم کرد: عصر اصلاحات، دوره رمانتیسم، مواجه جدلی و آغاز رویکرد همدلانه به قرآن. با بررسی‌های به‌عمل‌آمده این فرضیه شکل گرفت که ترجمه قرآن از زبان اصلی، عربی تأثیر مستقیم در شکل‌گیری رویکرد همدلانه به قرآن در دوره معاصر داشته است. اگر پیش‌تر قرآن با عنوان کتاب مقدسِ ترک‌ها یا کتاب قانون ترک‌ها از زبان‌های واسطه‌ای ترجمه می‌شد، یا نویسندگانی چون هیرشفلید و کارل آرنس داده‌های قرآنی را اقتباسی ناهمگون از کتاب مقدس می‌شمردند، در رویکرد نوین تلاش می‌شود قرآن به‌مثابه یک میراث مشترک در ادیان ابراهیمی فهم و تفسیر شود. در مقاله حاضر، بر اساس روش تحقیق کتابخانه‌ای، پس از مروری بر این سیر تحول، در رابطه با دستاوردهای رویکرد اخیر، به‌عنوان مطالعه موردی به بررسی تفسیر سوره بقره اثر برترام اشمیتس می‌پردازیم که نویسنده آن سوره بقره را از نگاه بینامتنیت «تورات ثانی» تلقی می‌کند.

نخستین بار ونزبرو، سیره ابن اسحاق را به مثابۀ گونه ای داستانی از تفسیر قرآن برشمرد؛ گونه ای که در آن داستان نقشی محوری و اساسی دارد. در این پژوهش با الهام از این نوع نگاه و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی توأم با نقد، ضمن ارزیابی دیدگاه ونزبرو درباره نسبت سیره ابن اسحاق با سنت تفسیر قرآن، به واکاوی چگونگی کاربست آیات در این اثر پرداخته ایم. نتایج تحقیق نشان می‌دهد در این اثر 127 مورد طرح آیات قرآن در خلال مباحث مختلف دیده می‌شود. تبیین اسباب نزول با 75 مورد، بخش عمدۀ روایات سیره با محوریت آیات قرآن را تشکیل می دهد. به رغم آنکه ونزبرو ذکر اسباب نزول را عنصری از تفاسیر فقهی برمی شمارد، یافته های این پژوهش نشان می دهد این عنصر چنانکه ریپین هم گفته است، خصیصه ای از گونۀ داستانی تفسیر بنابر تقسیم بندی گونه های تفسیری پیشاطبری از دید ونزبرو است. ذکر آیات در قالب سخنان و نوشته های شخصیت های داستان، غنابخشی و مزین‌ساختن کلام راوی به آیات الهی، تبیین معنای واژگان به‌خصوص الفاظ تَکامَد، دخیل و غریب، بیان مصادیق آیات و تفسیر آیات قرآن با استشهاد به سایر آیات از دیگر انواع کاربست های آیات در سیره ابن اسحاق به شمار می آید.

بررسی رویکردهای اسلام‌شناسی و قرآن‌پژوهی مستشرقان در منابع اسلامی، به‌ویژه قرآن کریم، از مهم‌ترین موضوعات مطالعات قرآنی است؛ از‌آن‌رو که چگونگی نگرش به اعتبار تاریخی منابع صدر اسلام، ارتباط مستقیمی بر برداشت ما از کیفیت خاستگاه اسلام و قرآن دارد. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی رویکرد تشکیکی در میان قرآن‌پژوهان غیرمسلمانِ فعال در ایالات متحدۀ آمریکا، با تکیۀ بر آرای دیگر مستشرقان، تبیین و تحلیل شده است. برونداد پژوهش حاکی است که این رویکرد با پیش‌فرض‌هایی متأثر از پارادایم‌های فکری- علمیِ رایج در غرب و نقد متون عهدینی، وارد حوزۀ قرآن‌پژوهی شده و غالباً همان نگاه عهدینی را بدون توجه به تفاوت‌های ماهوی و زمینه‌ای قرآنِ وحیانی با متون عهدینِ تحریف‌شده، به قرآن داشته‌ و با نادیده‌گرفتن روایت مستدل اسلامی دربارۀ اعتبار و وثاقت متون اسلامی، قرآن را به مثابۀ متنی بشری تلقی کرده و رویکرد مبتنی بر جهان‌بینی مادی و خاصِ متون بشری و نیز تطبیق‌یافته بر متون عهدینی را بر آن تحمیل کرده است. پیش‌فرض‌ها و روش تحقیق این رویکرد با نقدهای جدی محافل قرآن‌پژوهی مواجه شده و مورد بازنگری قرار گرفته که سستی و بی‌پایگی آرای تشکیکیِ آن را به نشان داده است.

ابوطالب از محوری‌‌ترین شخصیت‌‌های تاریخ اسلام است که در بسیاری از وقایع عصر پیامبر (ص) به‌‌ویژه در دوره بعثت تأثیرگذار بوده است. به نظر می‌‌رسد شناخت نقش ایشان در تحولات دوره بعثت، معیاری برای شناخت جایگاه خاندان پیامبر (ص) در به ثمر نشستن رسالت است. مسئله اصلی پژوهش این است که نویسندگان دایرة‌المعارف اسلام چاپ لیدن که مشهورترین و کامل‌‌ترین دایرة‌المعارف موجود درباره اسلام است، چه تصویری از ابوطالب نشان می‌‌دهد. در این مقاله با بررسی محتوای ویرایش‌‌های سه‌‌گانه ابوطالب که به قلم بوهل، وات و روبین نوشته شده، نشان داده شد که هیچ‌کدام از این سه مقاله چنان‌که بایسته است دایرة‌المعارفی نیستند. این مقالات نه‌تنها از منابع مناسب و پژوهش‌‌های مسلمانان به‌ویژه شیعیان استفاده نکرده‌اند، بلکه حتی بازتاب‌دهنده آثار و پژوهش‌‌های غربی‌‌ها درباره ابوطالب نیستند. این مقالات به صورتی کاملاً محسوس متمایل به اندیشه‌‌ها و آرای اهل سنت است؛ درحالی‌‌که هدف اصلی مقالات دایرة‌المعارفی، دوری از جانبداری‌‌های فرقه‌‌ای و ساماندهی و بازتاب آخرین و مهم‌ترین اطلاعات موجود از آن مدخل در پژوهش‌‌های انجام‌شده ‌‌است.

قرآن کریم، به عنوان منبع اصلی شریعت اسلامی، مورد توجه و اهتمام خاص خاورشناسان بوده است. سرعت انتقال اطلاعات در عصر حاضر و گسترۀ وسیع مطالعات مستشرقان پیرامون قرآن از سوی دیگر ضرورت تبیین دقیق آراء و نظرات آنان را دو چندان می‌سازد. در این بین می‌توان به آلفورد تی ولچ خاورشناس آمریکایی تبار اشاره کرد. در پژوهش حاضر تلاش شده با روش توصیفی-تحلیلی و تمرکز بر موضوع جمع و تدوین قرآن و نیز مصدر وحی، به بازخوانی و بررسی نظرات آلفورد ولچ پرداخته شود. نتایج پژوهش حاکی از آن است که از دیدگاه ولچ، جمع و تدوین قرآن در زمان پیامبر(ص) آغاز شده و پس از حیات ایشان ادامه یافته است. او معتقد است مشخص نبودن گوینده و منبع وحی در سور مکی قرآن، عدم وجود نشانه‌ای برای اثبات الهی بودن پیام و تنوّع در نزول وحی، دلایلی هستند که وجود عامل انسانی (پیام‌رسان) در شکل‌گیری قرآن را تقویت می‌کند، رویکردی که سبب تمایز رهیافت غربی در مطالعات قرآنی می‌شود، رویکردی که به دنبال شناخت تاریخ اسلام به مثابه پدیده‌ای فرهنگی بوده‌اند و قرآن یکی از نقاط عطف این پدیده فرهنگی است.

خاورشناسان در دهه های اخیر و از جمله متولیان تدوین دایره المعارف قرآن لایدن(EQ) مدعی اند که در باره قرآن کریم به خلاف اسلاف خود, رویکردی تعدیل یافته، منصفانه, و عاری از غرض ورزی دارند. و مباحث را به دون هر گونه پیش فرضی دنبال کرده اند. این ادعا اغلب از سوی مخاطب و از جمله مخاطب مسلمان، به ویژه هنگامی که متن مکتوب حاوی جملات محترمانه و نرم باشد، پذیرفته می شود و می تواند به قبول محتوای بر آمده از مقالات به دون هر گونه کنکاش بینجامد. این مقاله در صدد است که در باره صحت سنجی این ادعا به بررسی موضوع اثر پذیری قرآن از فرهنگ زمانه در EQ بپردازد. انتخاب موضوع اثر پذیری از آن جهت است که مهم ترین پیش فرضی که خاورشناسان پیشین در مطالعات قرآنی داشته اند پیش فرض وحیانی نبودن قرآن است و شبهه بر آمدن قرآن از فرهنگ زمانه بر اساس همین شبهه شکل گرفته است؛ بنا بر این لازم است راستی آزمایی ادعای متولیان EQ درd; موضوع مهم و چالشی انجام بشود. انتخاب EQ نیز از آن روست که این اثر اخیرا در ایران به زبان فارسی ترجمه و به دون هر گونه نقد منتشر شده است. راستی آزمایی ادعای فوق می تواند مخاطب را در نحوه مواجهه با محتوای مقالات EQ کمک کند.