جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به روند روبه‌رشد جهانی شدن و ترویج ارزش‌های جهانی که اغلب با ارزش‌ها و آموزه‌های دینی در تضاد است، جوامع اسلامی با چالش‌های بی‌سابقه‌ای مواجه شده‌اند. در این میان، سبک زندگی قرآنی که بر اساس مبانی دینی و ارزش‌های اخلاقی شکل گرفته است، به عنوان یک الگوی پایدار و مقاوم در برابر این چالش‌ها شناخته می‌شود که می‌تواند به شکل مؤثر در تعاملات اجتماعی مدرن حفظ شود و به بهبود کیفیت زندگی اجتماعی کمک کند. ازاین‌رو با توجه به تأثیر باورها و ارزش‌های حاکم بر فرد و جامعه، توجه به مبانی سبک ‌زندگی حائز اهمیت است. اهمیت این بحث از آن‌روست که نحوۀ رفتار فرد در جامعه را جهت می‌بخشد. این پژوهش به روش توصیفی‌تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، به استخراج قواعد ثابتی به عنوان مبانی می‌پردازد که بر رفتار و نوع عملکرد انسان در زندگی مؤثر است. بر این ‌اساس، این پژوهش در صدد پاسخ‌گویی به این پرسش است: سبک زندگی در حوزۀ تعاملات اجتماعی بر چه مبانی‌ جامعه‌شناختی استوار است؟ نتایج حاکی از آن است که مبانی جامعه‌شناختی آن دسته از عناصر و رهنمودهای دینی است که به صورت اصول مسلم و زیربنایی درآمده و بر رفتار و عملکرد فرد در جامعه تأثیر می‌گذارد. از این رهگذر می‌توان اعتقاد به زندگی مادی و معنوی توأمان، هدفمند بودن جامعه، تکامل اجتماعی و حرکت به سوی کمال، نیاز به رهبران هدایت و تبعیت از الگو، لزوم اخلاق‌مداری و ارزش‌مداری در رفتارهای اجتماعی، لزوم حاکمیت عقل در رفتارهای اجتماعی و ضرورت وجود مرزبندی میان حق و باطل در رفتارهای اجتماعی را از مهم‌ترین مبانی جامعه‌شناختی سبک زندگی قرآنی به شمار آو‌رد.

یکی از تزیینات مهم در قالی‌های صفوی که تجلی‌گر تلفیق هنر و فرهنگ اسلامی است، کتیبه‌نگاری است که شامل آیات قرآن، اشعار یا دعاها می‌شود. قالی‌هایی با طرح محرابی معمولاً با کتیبه‌هایی از عبارات قرآنی مزین می‌شده و به عنوان سجاده کاربرد داشته است. آیات قرآن در کتیبه‌نگاری‌ها، نه‌تنها به عنوان عناصر تزیینی، بلکه به عنوان حاملان مفاهیم دینی عمل می‌کند. این مقاله به بررسی چگونگی تجلی مفاهیم اسلامی از طریق آیات قرآن و به‌ویژه متن آیة‌الکرسی در کتیبه‌نگاری دو نمونۀ منتخب از قالی‌های محرابی دورۀ صفوی پرداخته است و هدف، بررسی ارتباط میان مضامین قرآنی کتیبه‌ها با نقوش اسلیمی و طرح محرابی در قالی‌هاست. این پژوهش در پی پاسخ‌گویی به این دو پرسش است: نقوش نوشتاری بافته‌شده در کتیبۀ قالی‌های مورد مطالعه، چه ویژگی‌های فرمی و معنایی دارد؟ کتیبه‌های اجراشده چه ارتباطی با نقوش تصویری و طرح این قالی‌ها دارد؟ گردآوری داده‌ها از منابع کتابخانه‌ای و تصویری بوده و پژوهش با رویکردی تاریخی و به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی صورت گرفته است. این پژوهش از طریق بررسی نوع متن آیات و ذکرهای موجود در کتیبۀ قالی‌ها به عنوان جایگاهی برای عبادت نمازگزاران، ارتباط آیات با شکل محرابی قالی‌های سجاده‌ای و نقوش اسلیمی را بررسی کرده است و اذعان می‌دارد که وجود آن‌ها در کتیبه‌نگاری قالی‌ها، جلوه‌ای از وحدت بین هنر و دین را به نمایش گذاشته و تجلی‌گاه مفاهیم قرآنی است.

از آنجا که در تعالیم انبیای الهی زیرساخت‌های پیدایش و شکل‌گیری تمدن وجود دارد، بررسی قصص قرآنی از مهم‌ترین منابع کشف این زیرساخت‌هاست. می‌توان با تحلیل این قصص، برخی از مشکلات جوامع بشری امروز را حل کرد و به برخی از مؤلفه‌های تمدن اسلامی پی برد. ولی با توجه به این مطلب که آیات و سور قرآن در شرایط تاریخی خاصی نزول یافته و قصص قرآن نیز از این امر مستثنی نیست، هر بار بخشی از داستان انبیا که متناسب با دعوت پیامبر اسلام بوده، در خلال سور بیان شده است. ازاین‌رو این مقاله با سبک تفسیر تنزیلی‌موضوعی و با روش توصیفی‌تحلیلی و کتابخانه‌ای درصدد پاسخگویی به این مسئله است که کدام مؤلفه‌ها و چه بخش‌هایی از داستان حضرت نوح (ع) در چه شرایط مکانی و زمانی در سور مختلف نازل شده است و وجه ارتباطی میان قسمت مذکورِ قصه با دیگر آیات سوره که داستان در آن ذکر شده، چیست؟ همچنین این متناسب‌سازی میان شرایط با محدودۀ قصۀ حضرت نوح (ع)، بیانگر کدام‌یک از مؤلفه‌های تمدن اسلامی است؟ کاربست این شیوۀ مطالعاتی در این داستان، بیانگر این نکته است که قصص قرآنی هم‌راستا با هدف سوره و شرایط گوناگون زندگی پیامبر (ص) و مسلمانان و دشمنان اسلام نازل شده است. تمامی بخش‌های داستان حضرت نوح (ع) در قرآن در سور مکی بیان شده است و ولایت‌پذیری خدا و فرستادگانش، دعا، تقوا، انذار و تبشبر، شکیبایی در مواجهه با امتحانات متعدد، حاکمیت مستضعفان، اقتدار صنعتی و اقتصادی، توکل به خدا و جهاد تبیین هجرت از مؤلفه‌های تمدن اسلامی است که از این داستان برداشت می‌شود.

فراگیر شدن فرهنگ منبعث از قرآن و عترت (ع)، همواره به تلاشی مضاعف و بهینه‌سازی و تمهید زمینه‌های لازم نیاز دارد. ازاین‌رو هدف پژوهشِ حاضر آسیب‌شناسی مهم‌ترین موانع توسعۀ فرهنگ قرآنی و نیز تبیین اقدامات اصلاحیِ متناظر با آن، با نگاه تحلیلی به منشور توسعۀ فرهنگ قرآنی کشور است. سؤال اصلی پژوهش چنین است: مهم‌ترین موانع و ضروری‌ترین اقدامات اصلاحیِ لازم برای تحقّق توسعۀ فرهنگ قرآنی در جامعه چیست؟ در این پژوهش، با طراحی و ارائۀ پرسش‌نامه، از روش توصیفی‌پیمایشی و نیز مطالعات کتابخانه‌ای استفاده کرده و با طرح ده سؤال اساسی، از نظرات فعالان و کارشناسان قرآنی کشور با جامعۀ آماری بالغ بر 1450 نفر بهره برده‌ایم. نویسنده پس از بررسی طیف وسیعی از موانع و اقدامات اصلاحیِ متناسب با آن، این موانع را بر اساس میزان اثرگذاریِ هریک، به دو بخش موانع ساختاری و فرعی تقسیم کرده است. تعدّد و تکثّر متولیان دولتیِ قرآن کریم، باورمندیِ ناکافی به محوریت و اولویت قرآن کریم در مدیریت کلان کشور و حمایت‌های غیرمنسجم از فعالان قرآنی از مهم‌ترین موانع ساختاری به شمار می‌رود. توجه ناکافی به تربیت و جذب حداکثری فعالان قرآنیِ کارآمد و متخصّص، فقدان نظام جامع ارزیابی و نظارتِ مستمرّ بر فعالیت‌های قرآنی و فقدان سامانه‌های نوین و جامع اطلاعاتی و به‌روزرسانی مستمرّ آن نیز از مهم‌ترین موانع فرعی است. نتایج این پژوهش نشان داد توسعۀ فرهنگ قرآنی در جامعه امری امکان‌پذیر و تحقّق آن نیازمند مانع‌زدایی و طیف وسیعی از اقدامات اصلاحی با محوریت منشور توسعۀ فرهنگ قرآنی است.

سلسلۀ صفویه در سال ۹۰۷ توسط شاه‌اسماعیل صفوی تشکیل شد. استقرار حکومت صفویه در ایران و در ادامه، تحکیم و ادامۀ حیات این سلسله، با جنگ‌های متعددی همراه شد. این جنگ‌ها هم در عرصۀ داخلی جهت مقابله با مخالفان داخلی و هم در عرصۀ خارجی جهت مقابله با تهدیدات خارجی رخ داد که گاهی با موفقیت صفویان و گاهی نیز با عدم کامیابی آن‌ها همراه بود. در این میان، مورخان صفوی موظف به روایت جنگ‌ها بدون توجه به نتایج آن‌ها بودند؛ اما این روایت نباید به‌گونه‌ای رخ می‌داد که سبب آزردگی شاهان صفوی می‌شد. بر این اساس مورخان صفوی در روایت جنگ‌های آن دوره سعی می‌کردند در راستای ایدئولوژی صفویان و باورهای اعتقادی آن‌ها گام بردارند. یکی از مهم‌ترین مولفه‌های روایت جنگ‌های صفویان، استفاده از آیات قرآن و دراصطلاح آیه‌نگاری بوده است. این پژوهش با هدف بررسی کاربرد آیات قرآن در روایت جنگ‌های دورۀ صفوی توسط مورخان آن دوره به انجام رسیده است. به نظر می‌رسد مهم‌ترین هدف مورخان صفوی در استفاده از آیات قرآن در روایت جنگ‌های دورۀ صفوی، مشروعیت‌بخشی به اقدامات جنگی شاهان این سلسله بوده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که مورخان صفوی در روایت آیه‌نگارانه از جنگ‌های دورۀ صفویان اهدافی مانند مشروعیت‌بخشیدن به جنگ‌های صفویان، توجیه اقدامات خشن صفویان در میادین جنگ‌، توجیه شکست‌های صفویان و نسبت دادن پیروزی‌های آنان به خداوند (تشبیه شاهان به پیامبران الهی) داشته‌اند. مورخان صفوی در همین ارتباط، به‌گونه‌ای از آیات قرآن استفاده می‌کردند که تصدیق‌کنندۀ منظور و هدف آن‌ها باشد. روش تحقیق در این پژوهش، تاریخی‌تحلیلی و جمع‌آوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای است. ابزار اصلی پژوهش استناد به منابع آن دوره است که درنهایت بر پایۀ یافته‌های حاصل از منابع، استنتاج و تبیین و تحلیل به ‌عمل آمده است.

با وجود جامعیت سورۀ نور، تاکنون الگوی تربیتی تمام‌ساحتی برای سبک زندگی اسلامی که پاسخ‌گوی چالش‌های عصر جدید باشد، استخراج نشده است. هدف از پژوهش حاضر الگوسازی تربیتی سبک زندگی اسلامی‌سورۀ نور با رویکرد تمام‌ساحتی در عصر جدید است. این پژوهش کیفی با روش تحلیل مضمون، به گردآوری مضامین و پیاده‌سازی آن‌ها با نرم‌افزار ‌MAXQDA پرداخته است. نتایج این پژوهش با رویکرد تمام‌ساحتی جواب‌گوی بحران معنویت عصر جدید در ساحت اعتقادی و عبادی و اخلاقی (ارتباط با خدا و بهره‌گیری از هدایت‌گری او، تلفیق ‌‌ایمان و عمل در زندگی، آراستگی به ارزش‌های اخلاقی)، بحران ارتباطات رودررو و فتنه‌ساز‌ی‌های پیچیده در ساحت سیاسی و اجتماعی (سازندگی تعاملات اجتماعی، ‌بهینه‌سازی عملکرد نظام قضایی و حقوقی)، بحران مادی‌گرایی در ساحت اقتصادی و حرفه‌ای (توجه به جنبۀ الهی در امور اقتصادی، پرهیز از افراط و تفریط و اکتفا به حد تعادل)، بحران کاهش زیبایی‌گرایی واقعی در ساحت زیبایی‌شناسی و هنر (زیبایی رفتار جمعی، زیبایی معنوی، زیبایی طبیعت)، بحران انفجار اطلاعات در ساحت علمی‌‌ و فناورانه (همراهی تفکر علمی ‌و منطقی با بصیرت و حقیقت‌جویی عالمانه) و بحران ظاهرگرایی افراطی در ساحت زیستی و بدنی (حجاب و پوشش ‌‌ایمن‌ساز و اصلاح نگاه) بوده است.

ایثارگری در میدان نبرد از جمله مقوله‌های حیات بخش در مکاتب انسانی بوده و در غالب آنها مورد تاکید قرار گرفته است. بررسی این مقوله در آیین های زندۀ غیر توحیدی همچون بودا که از پیروان قابل توجهی برخوردار است نشان می دهد، تبیین منطقی آموزه های وحیانی قرآن و آشکار سازی و تقویت نقاط اشتراک دو آیین اسلام و بودا،در مورد ایثارگری، می تواند همگرایی تمدنی قابل توجهی را در میان پیروان دو آیین به ارمغان بیاورد. بررسی این مساله با این هدف، نیازمند پژوهشی عمیق در مبانی، اهداف و شاخصه‌های ایثارگری است؛ زیرا که این سه حوزه، تعیین کنندۀ کیفیت و حدود تعالیم دفاعی و ایثارگرایانه ادیان و آیین ها می باشد. پژوهش حاضر با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی، کلیات تعالیم آیین بودا در سه حوزه مبانی، اهداف و شاخصه‌ها را مورد مطالعه قرار داده و زمینه‌های تأثیرگذار آنها در روحیۀ ایثار و دفاع را تبیین نموده،سپس به نقد وبررسی آنها در معارف قرآن پرداخته است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد، آیین بودا متاثر از حقائق چهارگانه، قانون کارما (رفتار) و اندیشه‌های فراگیر نوع دوستی، راهبرد اصلی ایثارگری در جنگ را، بخشش و ایثار منافع به متخاصم و تأمین خواسته های او می داند و از این طریق به دنبال فرونشاندن عطش دشمنان به مادیات است. قرآن کریم با پذیرش اصل رنج در زندگی و جهت‌دهی حکیمانه آن به اهداف متعالی، اهداف مطرح در بودا را نقد و اصلاح پذیری متخاصم در راهبرد بودا را مردود دانسته، دفاع و ایثاگری فعال را واجب می داند.

پیرامتنیت، به عنوان شاخه‌ای از نظریۀ جامع‌‌تر ترامتنیت متفکر فرانسوی ژرار ژنت، رویکردی معاصر در بررسی تأثیر یک متن بر پیرامون خود و به‌ویژه مخاطبان خود است که از ابتدا برای بررسی متن در معنای کتاب طرح شد. این نظریه امکانی ایجاد می‌کند تا به فضای پیرامون یک اثر و تأثیر دوجانبۀ متن و پیرامونش بپردازیم. وجود آیات مقدس قرآن کریم در آثار گوناگون تولیدشده در سراسر عالم اسلام، از اولین عوامل متمایزکنندۀ‌ «هنر اسلامی» از هنرهای پیش از خود است. نسخه‌های خطی قرآن منعکس‌کنندۀ‌ سطح وسیعی از اطلاعات دربارۀ هنر و فرهنگ و تمدن دوران خود است. آرایه‌های قرآنی که پیرامون این مهم‌ترین متن تاریخی و معجزۀ پیامبر اکرم (ص) قرار گرفته، در گذر زمان، تغییر و تحولات وسیعی یافته‌ است. این پژوهش با پرسش از تحول آرایه‌ها و گونه‌های آن و تأثیر متقابل متن و آرایه‌ها بر یکدیگر از منظر پیرامتنی و با روش توصیفی‌تحلیلی، آن‌ها را با رویکردی تاریخی در چهارچوب ایران فرهنگی بررسی کرده ‌است. نتایج حاصله نشان‌دهندۀ این است که آرایه‌ها به مثابۀ پیرامتن، یک شبکۀ ارتباطی جهت دعوت به خوانده شدن میان کلام خدا و خوانندگانش برقرار می‌سازد. همچنین دستور زبان آن‌ها را به مثابۀ یک رسانه بررسی می‌کند؛ قراردادهای کاربردی، نمادین و تزیینی حاضر در این شبکۀ ارتباطی را دسته‌بندی می‌نماید و تحول آن‌ها را نشان می‌دهد.

یکی از مباحث اساسی زبانشناسیِ شناختی که توسط مارک جانسون و جورج لیکاف مطرح شده، استعاره مفهومی است که در آن یک حوزه مفهومی بر اساس حوزه‌ای دیگر استنباط و دریافت می‌گردد و برای درک و بیان مفاهیم انتزاعی و غیر ملموس به تبیین نگاشت‌هایی از همه سطور زندگی می‌پردازد. بر این اساس کلان‌استعاره نوعی استعارة مفهومی است که در روساخت متن حضور ندارد، بلکه در سراسر متن به شکل مفهومی نمود پیدا می‌کند و ساختار ذهنی متن را تشکیل می‌دهد. در واقع این کلان‌استعاره است که به تمامی خُرده‌استعاره‌های مورد استفادة متن انسجام می‌بخشد و آ‌ن‌ها را حول یک محور ثابت گرد می‌آورد. قرآن کریم با دعوت به تعقل و تفکر، پیوسته حقایق مورد نظر خود را به واسطه‌ی استدلال‌های مستقیم و غیر مستقیم به مخاطب عرضه می‌دارد. از این رو پژوهش حاضر به روشی توصیفی – تحلیلی و با تکیه بر نظریه استعاره‌های مفهومی لیکاف و جانسون به مفهوم‌سازی کلان‌استعاره "استدلال به مثابۀ جنگ" در آیات قرآن کریم پرداخته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که در زنجیرة استعاری زبانِ جنگ، آنچه با عناصر این قلمرو ارتباط دارد مانند حمله، ضد حمله، عقب‌نشینی، شکست، تسلیم و غیره، همگی در قلمرو مفهوم استدلال و احتجاج قرآنی انعکاس یافته‌اند. در این زنجیره، کلان‌استعاره کنش‌های "استدلال، جنگ است" به‌عنوان برجسته‌ترین استعاره مفهومی شناخته شده که در انسجام بخشی به آیات قرآن کریم نقش موثری داشته است.

جایگاه قرآن و اهل‌بیت این دو یادگار پیامبر ص و اهمیت تمسک به آن دو برای گمراه نشدن پس از ایشان، بر مسلمانان پوشیده نیست. پیامبر در قرآن به عنوان اسوۀ حسنه معرفی شده و به تبع آن اهل‌بیت ع نیز در جایگاه وصایت و جانشینی بعد از پیامبر، از این منزلت برخوردارند. از سوی دیگر، قول و عمل معصومان مستند به قرآن است و ایشان به شیوه‌هایی که بررسی و تبیین خواهد شد، به قرآن استناد کرده‌اند. این پژوهش با هدف بررسی انواع استناد و شیوه‌های معصومان در استناد به قرآن، با روش توصیفی‌تحلیلی سامان یافته و به دنبال روشن ساختن نقش این استناد در توسعۀ فرهنگ قرآن در جامعه است. استنادهای معصومان به ظاهر قرآن (اعم از نهی، عام، خاص، مفهوم و استثنای آن)، یا به باطن آن است و در برخی موارد به تعمیم قرآن و گاهی به مجموع آیات دربارۀ یک موضوع استناد کرده‌اند. ره‌آورد این پژوهش آن است که اهل‌بیت ع با روش‌هایی مانند استناد ابتدایی، استناد در بحث و مناظره و استناد در پاسخ به سؤال، سخن یا عمل خود را به قرآن مستند ساخته‌اند. این حجم از استناد و تنوع آن، نشانه‌ای بر فرهنگ‌سازی این سیره برای شیعیان است. تبیین صحیح این سیره برای پیروان اهل‌بیت ع ، انگیزه‌ای برای تأسی به ایشان در محور قرار دادن قرآن در زندگی و مستندسازی گفتار و کردار خود به قرآن است.