جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله به بررسی رابطه عبدالملک بن مروان، به‌عنوان یکی از مقتدرترین خلفاء اموی، و امام سجاد(ع)، به‌عنوان رهبر جامعه شیعیان می‌پردازد و تلاش می‌کند این دوره بیست‌ساله را بر اساس گزارش‌های گوناگون مورد تحلیل رفتاری قرار دهد. این موضوع افزون بر آشکار کردن جایگاه سیاسی امام سجاد(ع)، از منظری فراتر می‌تواند راهی برای فهم فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی شیعیان در نیمه دوم سده نخست هجری باشد. پرسش بررسی شده این است که عبدالملک در طول دوران بیست‌ساله حکومت خود چه سیاست و سبک رفتاری با امام سجاد (ع) داشته است؟ آیا می‌توان رابطه‌ای تمام سفید، همان‌گونه که منابع اهل‌سنت می‌گویند، یا رابطه‌ای تمام سیاه، همان‌گونه که منابع شیعه می‌گویند، تصور کرد؟ به نظر می‌رسد می‌توان دو الگوی رفتاری متفاوتی برای ارتباط میان آن دو تصور کرد. عبدالملک تا اواخر خلافت خود، رفتاری مناسب و تعامل گونه با امام سجاد؟ع؟ داشت؛ ولی از اوایل دهه نود، سبک رفتاری خود با امام را تغییر داد و فشارها و سخت‌گیری‌های جدی‌ برای حضرت ایجاد کرد. از‌این‌رو این پژوهش عمدتا با بررسی منابع تاریخی، به این نتیجه دست یافت که سیر رفتار عبدالملک نسبت‌ به امام سجاد(ع)، با رفتاری تعاملی شروع و با رفتاری تقابلی به اتمام رسید. دستاوردی که بر پایه شرایط سیاسی - اجتماعی امام سجاد (ع) می‌تواند در فهم بسیار از تحولات رهبری شیعه در این دوره، نقش مؤثری داشته باشد.

عاشورا از روزگار نخست تا کنون، موضوع پرکششی برای پژوهشگران مختلف بوده است. مقاله پیش‌رو با رویکرد کیفی و تحلیل گفتمانی، زمانه 1340 تا 1390 جامعه ایرانی را کاویده، و گفتمان‌های عاشوراپژوهی این دوره تاریخی را بررسی و تحلیل کرده است. مسئله اصلی این پژوهش، کشف گفتمان‌های مهم در عاشوراپژوهی در مقطع تاریخی یادشده است. روش تحقیق در این مقاله، کیفی است و در آن از روش، تحلیل گفتمان لاکلا و موفه استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد، سه گفتمان برتر این دوره‌ پنجاه‌ساله که یا در طول هم، یا هم‌زمان با هم جریان داشته‌اند، عبارت‌اند از: گفتمان انقلابی، اصلاحی و احساسی ـ عاطفی. بررسی ادبیات عاشوراپژوهی، نشانگر تأثیر اوضاع اجتماعی ـ سیاسی و چالش سنت و تجدد بر این رویکردها و گفتمان‌هاست. همچنین برآیند پژوهش، نشان از یک گفتمان فعال، ولی پنهان دارد. یعنی گفتمان اخلاقی که از دید مورخین و پژوهشگران مغفول مانده؛ ولی این پژوهش به آن پرداخته است.

مدرسه‌ کلامی حله، از کانون‌های علمی شیعی به‌شمار‌ می‌رود که در خلال قرن‌های ششم تا هشتم، علمای بسیاری در آن بالیدند. سید‌ بن ‌طاووس (م 665) و ابن ‌فهد ‌حلی (م 841)، دو تن از متکلمان در مدرسه حله هستند. حیات آن‌ها در دو برهه‌ زمانی متفاوت بود؛ به‌گونه‌ای که سید‌ بن ‌طاووس در پایان عصر خلافت عباسی و آغاز حکومت ایلخانان مغول می‌زیست که در اندیشه سیاسی شیعه، جائر خوانده‌ می‌شدند؛ اما ابن ‌فهد ‌حلی حدود دو قرن بعد، در دوره‌ای که این حکومت‌های جائر متلاشی شده، حکومت‌های ملوک الطوایفی سر‌برآورده و شمار شیعیان نسبت به قبل فزونی ‌یافته ‌بود، متولد ‌شد. این اختلاف زمانی سبب ‌شد که این دو اندیشمند شیعی در عین حال که هر دو پیرو جریان فقهی - کلامی در مکتب حله بودند، اندیشه‌های سیاسی متمایزی داشته باشند و نوع خط مشی آنان در برخورد با حاکم جائر متفاوت باشد. در پژوهش حاضر که به روش توصیفی - تحلیلی انجام‌ شده‌ است، با به‌کارگیری منابع کتابخانه‌ای و نقد گزارش‌های موجود در آنها، به بررسی تطبیقی اندیشه‌ سیاسی سید بن‌ طاووس و ابن ‌فهد ‌حلی پرداخته‌ایم.

قرن سوم و چهارم هجری دوران گسترش تکاپوی شیعیان در سرزمین‌های تحت سلطه خلافت عباسی بود و سرزمین‌های شرقی این خلافت، یعنی ایران فرهنگی نیز در این دوران شاهد تحولات بسیاری، مانند تشکیل دولت‌های علویان طبرستان و آل بویه، قیام و جنبش‌ها و همچنین دعوت اسماعیلی و نشر افکار امامیه در راستای تعمیم و گسترش جریان تشیع بوده است. از قرن چهارم به بعد، تکاپوی شیعیان و نقش‌آفرینی‌های آن‌ها در فضای اجتماعی سیاسی ایران تا حدی متوقف شد. دلیل این توقف به‌عنوان مسئله تحقیق، ضرورت مطالعه موانع پیش‌روی این فرایند و عدم استمرار اقبال این جریان‌ها را مورد کنکاش قرار می‌دهد. بررسی موانع سر راه فرایند گسترش تشیع در این تحقیق، بر اساس چهارچوب نظریه پخش هاگر استرند انجام می‌گیرد، تا ضمن دستیابی به اطلاعات کیفی و کمی دراین‌خصوص، به دسته‌بندی تأثیرگذارترین آن‌ها در این گسترش تاریخی پرداخته شود.

فرمانروایان قراقویونلوها در شیوه حکمرانی خود تحت‌تأثیر حکومت‌هایی چون ال‌جلایر و تیموریان بودند. طبقه سادات در این حکومت‌ها، هم به‌لحاظ سیاست‌های مذهبی که اتخاذ نموده بودند و هم به دلیل افزایش تمایلات شیعی و گسترش تصوف در عصر آن‌ها بیش‌از‌پیش مورداحترام و تکریم بودند. قراقویونلوها نیز سعی می‌کردند با اتخاذ سیاست‌هایی نظیر: نزدیک‌شدن به خاندان‌های برجسته سادات و برقراری پیوند خویشاوندی با آنان، جذب و به‌کارگیری سادات در سمت‌های اداری و قضایی و دینی، اعطای هدایا و سیورغالات به سادات و حمایت از سادات عالم و دانشمند، ارادت و احترام خود را نسبت به این زراری پیامبر؟ص؟ نشان داده و از جایگاه سادات در جهت پیشبرد اهداف سیاسی خویش بهره ببرند. در این پژوهش که با روش توصیفی - تحلیلی صورت گرفته است سعی گردیده ضمن بررسی زمینه‌های تعامل و تقابل قراقویونلوها با سادات، جایگاه سادات در دوره حکمرانی قراقویونلوها را بررسی کرده و برخی از شخصیت‌های علمی و ادبی و سیاسی آن‌ها معرفی گردد.

مطالعه نامه‌ها به‌عنوان مستندات تاریخی در شناخت عملکرد بازیگران سیاسی دوره خلافت علی (ع)، نقش ارزنده‌ای در غنای پژوهش‌های تاریخ اسلام دارد. در این بین تحلیل رفتار سیاسی عبدالله بن قیس، مشهور به ابوموسی اشعری از منظر نامه‌ها و تطبیق آن با گزارش‌های تاریخی از رفتار وی در عصر خلافت علی(ع)، هدف این پژوهش است. این پژوهش با روش تحلیلی و توصیفی از طریق احصای جملات و واژه‌های معنادار مندرج در نامه‌ها و مقایسه بین آن‌ها و نیز مشاهدات تاریخی در منابع از نوع رفتار ابوموسی، به دنبال پاسخ به این سئوال است که تا چه میزان ادعاهای موجود در نامه‌های ابوموسی اشعری با رفتار سیاسی او مطابقت دارد؟ استخراج نکات محوری مانند رفتار دشمنانه، خائنانه، ناسپاسانه، عدم اطاعت‌پذیری، نفاق، فریب‌خوردگی و بی‌خبری ابوموسی در نامه‌های دیگران، خصوصا علی (ع) و ادعای ابوموسی اشعری مبنی بر دوری از فتنه، عمل به رضای خدا، نفع رساندن به مردم و نیز پشیمانی گناه از سوی دیگر، با مجموعه اقدامات وی، ارزیابی گردید که نتایج آن، حکایت از عدم انطباق میان ادعاها و رفتار سیاسی او در این برهه از تاریخ اسلام دارد.

نواحی جنوبی دریای مازندران به سبب شرایط خاص اقلیمی و جغرافیایی، همزمان با یورش اعراب به ایران، فتح نشد و در پی آن، فرایند اسلام‌پذیری اهل گیلان نیز به تعویق افتاد. پذیرش اسلام در میان اهل طبرستان نیز غالبا در نتیجۀ تبلیغات علویان فراری از دستگاه خلافت صورت پذیرفت. اهالی سرزمین گیل و دیلم در جوار طبرستان، با تأخیری چند ده ساله به پذیرش اسلام روی آوردند و مذاهب اسلامی در مناطق گوناگون این سرزمین رواج یافت. نگارندگان در این پژوهش بر آن بوده‌اند تا با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی، فرایند ظهور و علل و عوامل گسترش گونه‌های تشیّع را در سرزمین گیلان بررسی کنند.یافته‌های پژوهش حاکی است که مذهب تشیّع در مناطق شرقی سپیدرود، نخست از گونۀ‌ زیدی بود تا آن‌که اسماعیلیان الموت، مناطق کوهستانی گیلان را، شامل اشکورات و دیلمان، تحت تاثیر فعالیت‌ها و تبلیغات خود قرار دادند و با گسترش دامنۀ قدرت خویش، حتی بر نقاط جلگه‌ای سرزمین گیل نیز حکم راندند. با ظهور دولت محلّی کیاییان، مذهب زیدی، به عنوان مذهب رسمی در نقاط شرقی گیلان، موسوم به«بیه‌پیش» رسمیت یافت و در پی آن، دایرۀ نفوذ اسماعیلیان به مناطق کوهستانی محدود شد. سرانجام پس از استقرار صفویان بر تخت فرمانروایی ایران، خاندان کیایی، مذهب خود را از تشیع زیدی، به تشیع اثنی عشری تغییر دادند و به ترویج آن در نواحی تحت تسلط خود پرداختند و در چرخشی ایدئولوژیک، به تعقیب و آزار شیعیان زیدی پرداختند. در نهایت، مقارن حکومت شاه عباس صفوی، حکومت‌های محلی در گیلان برچیده و مذهب شیعه امامیه، در گیلان رسمی شد.

«توثیق و تضعیف در روایات شیعه و سنی؛ مطالعه موردی محمد بن ابی‌بکر» از آثار خانم مایا یازگی، رویکردی نو در پرداختن به شخصیت‌های روایی صدر اسلام دارد و می‌تواند الگویی برای مطالعات تاریخی، روایی و حتی رجالی باشد. وی با تحلیل محتوایی روایت‌های مربوط به محمد بن‌ابی‌بکر در منابع فریقین، تاریخ‌نگاری اسلامی را به چالش می‌کشد؛ به باور وی، تاریخ‌نویسان مسلمان با درگیرشدن در مناقشات مذهبی، حوادث را از زاویه نگاه مذهب خود گزارش کرده‌اند. ارزیابی روشی و محتوایی این مقاله حاکی است که با وجود رویکرد بدیع نویسنده، به سبب برخی اشکالات روش‌شناختی، نمی‌توان همه یافته‌های او را تأیید کرد. ضمن اینکه نادیده گرفتن برخی منابع اطلاعاتی مثل منابع رجالی و گاه تاریخی و نیز اشکالات محتوایی، از جمله مهم‌ترین اشکالات پژوهش یادشده است.

گزارش‌های مختلف دربارۀ سال تولد و سن امام سجاد (ع) در واقعۀ عاشورا در منابع شیعی و سنی، درک از سیر تاریخی زندگی آن امام را پیچیده و دشوار کرده است. دربارۀ هر یک از این دو موضوع، چندین روایت متفاوت نقل شده است. در این مقاله کوشیده ایم به این پرسش پاسخ دهیم که پژوهش های تاریخی، از میان گزارش های بسیار متفاوت دربارۀ تولد و سن امام سجاد (ع) در کربلا، صحت احتمالی کدام یک از آنها را می توان آشکار کند؟ به نظر می رسد که اشتباه برداشت از گزارش واقدی از سال تولد امام سجاد (ع) و هم چنین درک اشتباه از صفت «الاصغر» دربارۀ امام سجاد (ع)، زمینه را برای درهم افکنی های اسنادی فراهم کرده است. بررسی گزارش های گوناگون از منابع شیعی و اهل سنت حاکی است که تولد امام سجاد (ع) در اواخر دهۀ چهارم، یعنی سال 38ق روی داده و 23سالگی امام هنگام حضور در کربلا، در میان اقوال دیگر، دچار اشکال کمتری است.

فراگیری تفکر عثمانیه به‌عنوان خونخواهان عثمان و تأثیرگذاری این تفکر در شاخه‌های مختلف علوم و شکل‌گیری «مکتب تاریخ‌نگاری عثمانیه»، مسئله‌ای در خور توجه می‌باشد. از آنجا که تقابل با علی(ع) و اعتقاد به عدم مشروعیت خلافت وی در تفکر عثمانیه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اصول این تفکر، پذیرفته شده است، شناخت نوع رویکرد تاریخ‌نگاران این مکتب در ترسیم شخصیت آن حضرت و چگونگی تصویرسازی آنان از حوادث دوران حکومت ایشان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی تحلیلی، می‌کوشد تا گونه‌ نگاه تاریخ‌نگاران این مکتب نسبت به علی(ع) و حوادث دوران خلافت وی را بررسی و تحلیل نماید. بر اساس یافته‌های پژوهش، تاریخ‌نگاران این مکتب همسو با سیاست‌های حاکمان و حامیان اموی خویش، تلاش کردند تا با جعل و تحریف در برخی از گزارش‌ها، تصویری متفاوت و غیرواقعی از شخصیت علی(ع) و حوادث دوران خلافت وی برای مخاطبان خویش ارائه دهند.