جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هم‌گرایی و واگرایی در مناسبات از مهارت‌هایی است که هر فعال اجتماعی بدان نیازمند است و تقابل و تعامل متناسب با مبانی و اهداف و نیز شناخت اوضاع و احوال و تعینات را می‌طلبد. این پژوهش به این پرسش پاسخ می‌دهد که با نگاه راهبردی به عملکرد حضرت زینب (س)، با اتکا به چه اصول و توانمندی‌هایی می‌توان با حفظ مرزهای اعتقادی به اهداف رسید؟ حضرت زینب (س) به تعامل با خالق که رکن اصلی حیات بشر است، همواره توجه داشت؛ همچنین عطوفت و حفاظت از امام زمانش و اهل‌بیت (ع) ایشان، تکلیفی بود که اوضاع و احوال بر عهده‌اش گذاشته بود؛ تقابل اعتقادی - ‌فکری و اجتماعی - ‌سیاسی با دشمنان، آن هم در دسته‌بندی به عوام و خواص در اوج استعداد و توانایی و در اجرای شیوه دفاعی‌اش، نهایت پایداری و ثبات‌قدم ایشان را نشان داد. پژوهش حاضر ماهیتی توصیفی - ‌تحلیلی دارد و به روش کتابخانه‌ای با هدف الگوگیری دغدغه‌مندان این عرصه انجام شده است تا از آسیب‌ها و آفت‌هایی در امان بمانند که بر اثر ناآگاهی از مبانی و شرایط و ناتوانی در مناسبات می‌تواند مشکل‌ساز باشد.

یکی از برداشت‌های رایج اما نادرست درباره نظریه وحدت وجود ابن‌عربی، انتساب این دیدگاه به تمام صوفیان یا دست‌کم صوفیان سده هفتم قمری به بعد است. ابن‌عربی با طرح شبه‌فلسفی نظریۀ وحدت وجود، انشقاق و چندپارگی کم‌سابقه‌ای را بین مشایخ و سلاسل صوفیه پدید آورد که رابطه مستحکمِ مرید و مرادی را تحت شعاع قرار داد. در بسیاری از سلاسل، پیر طریقت این نظر را پذیرفت و آن را توحید صمدی قرآنی می‌دانست؛ اما مرید برخلاف نظر مرشد، این نظر را کفری آشکار می‌خواند. در طریقت‌های کبرویه، نعمت‌اللهیه، رفاعیه، چشتیه، سهروردیه، شاذلیه، کبرویه، نقشبندیه، قادریه و ... مشایخ سرشناسی به مخالفت با نظریه وحدت وجود و موجود ابن‌عربی و لوازم و نتایج آن برخاستند؛ تا جایی که حتی می‌توان گفت نظریه وحدت وجود و موجود ابن‌عربی در تصوف، دیدگاهی غیرمشهور است و نباید آن را به پای تمام صوفیان نوشت. جستار پیش‌رو با روش کتابخانه‌ای، به بازخوانی توحید در نگاه پیرانِ سلاسل صوفیه می‌پردازد؛ به این منظور به سراغ شاخص‌ترین رهبران هرکدام از این طریقت‌ها رفته است و نشان می‌دهد خیل عظیمی از رهبران و مشایخ مطرح صوفیه با نظریه وحدت وجود ابن‌عربی به مخالفت برخاسته‌اند یا آن را به دیدگاه‌های دیگری نظیر وحدت شهود باز می‌گرداندند.

چند سال پس از افتتاح رسمی کتابخانه مسجد اعظم قم، بیشترین تعداد کتاب و نسخ خطی این مرکزرا مرحوم حاج محمد رمضانی - صاحب نشر کلاله خاور - تأمین کرد. امروزه این کتابخانه توسعه درخور یافته است و دارای بیش از پنج هزار نسخه خطی است و خدمات چشمگیری را به مخاطبان و پژوهشگران به طور حضوری و مجازی و البته با نام «کتابخانۀ آیت‌الله بروجردی» ارائه می‌دهد. با توجه به اهمیت کتابخانۀ مسجد اعظم قم و گنجینه نسخ خطی آن و نیز تعدد فهارسی که در طول پنج دهه برای این کتابخانه تدوین شده است؛ مناسب می‌نماید به ذخایر این مرکز به‌ویژه نسخه‌های خطی موجود در آن بیشتر پرداخته شود. از جمله اطلاعاتی که باید دربارۀ هر مرکز دارای نسخ خطی دانسته شود، احصا و معرفی نسخه‌های نفیس و متقدم آن مرکز است. با توجه به برخی نوشته‌ها و گفته‌ها، کهن‌ترین نسخۀ خطی کتابخانه آیت‌الله بروجردی، نسخه کتاب «الهیات شفای ابن‌سینا» با شماره 1391 است که فهرست‌نویسان گفته‌اند متعلق به قرن پنجم و ششم هجری قمری است. در پژوهش حاضر، مشخص شد دست‌کم حدود ده نوشته‌ و فهرست‌، به کهن‌ترین نسخه کتابخانۀ مسجد اعظم قم پرداخته‌اند که حدود نیمی از آنها، تاریخ نسخه را دارای ابهام دانسته‌اند یا تشکیک بر متقدم‌بودن نسخه نموده‌اند. همچنین پس از بررسی، روشن شد تاریخ کتابت این نسخه از «الهیات شفا»، مربوط به دوران صفویه و حدود قرن دهم به بعد است.

چله‌نشینی یکی از آداب مهم صوفیه است که سالک در چهل روز با انجام اعمال و عبادات خاص و کم‌کردن خواب و خوراک به عبادت و گوشه‌نشینی می‌پردازد. ازآنجاکه منشأ دینی این ریاضت محل تردید است، از سوی برخی از محدثان و عالمان قرار مورد انتقاد گرفته است. از جمله محدثانی که به طور مستقل و جامع به نقد این ریاضت می‌پردازد، محدث نامدار شیعی، شیخ حر عاملی است. وی در بخش ششم از کتاب رسالة اثناعشریه فی الرد علی الصوفیه، دوازده نقد مهم به این ریاضت وارد می‌کند. جایگاه نویسنده، تسلط وی به قرآن و احادیث شیعه، رویارویی مستقیم با آداب صوفیه و نوآوری در بیان اشکال‌ها از جمله ویژگی‌های کتاب حر عاملی است که اهمیت پرداختن به این موضوع از دیدگاه شیخ را دوچندان می‌کند. با وجود این، ازآنجاکه اشکال‌های شیخ حر به‌اجمال و بدون نظم منطقی و توضیح نظام‌مند ارائه گردیده است، در تحقیق حاضر به رفع این نواقص اهتمام ورزیده شده است. نگارنده با دقت در عبارات شیخ حر عاملی، شش نقد اساسی را به دست آورده است و با محور قراردادن دیدگاه نویسنده به توضیح، تحلیل بسط و در موادری نقد رویکرد موردنظر پرداخته است. از دیدگاه نویسنده، ریاضت چله‌نشینی مشروع نیست و با آیات قرآن، روایات اهل‌بیت (ع)، ضرورت دین و سیره ائمه در تعارض است؛ همچنین چله‌نشینی موجب بروز دوازده مفسده می‌شود.

حادثۀ عاشورا در کوتاه‌مدت موجب وارد‌شدن ضربه‌ای بر نهضت شیعه شد و با انعکاس خبر این رخداد ناگوار در سراسر کشور اسلامی آن دوران به‌ویژه عراق و حجاز، وحشت و اختناق بر محافل شیعه حکم‌فرما شد. دست‌یابی به دلیل سیرۀ عملی امام سجاد (ع) در بازه پس از عاشورا، مشخص می‌‌کند که روند بقای تشیع و حفظ اتحاد جامعۀ اسلامی که به آفت واگرایی دچار شده بود، چه بود و بر چه انگاره‌هایی استوار شده است؟ در این جستار با روش تحقیقی تاریخی - توصیفی که بر گردآوری کتابخانه‌ای استوار است، به ریشه‌یابی واگرایی و سازه‌های اجتماعی، فرهنگی - سیاسی عصر پساعاشورا پرداخته شده است و با تحلیل متنی و روایی، اندیشه‌ها و تلاش‌های امام سجاد (ع) ژرف‌انگاری گردیده است. امام سجاد (ع) در زمینه‌سازی و راهبری گذر امت از شکاف واگرایی به آرمان همگرایی و اتحاد، مبادرت به کار فرهنگی و تربیت نیروی انسانی متناسب، تبیین تفکر اصیل اسلامی و نشان‌دادن بدعت‌ها و تحریف‌ها و تدوین میراثی فاخر برای شیعه و جهان اسلام کرد. هدف این جستار آن است تا با نمایاندن برخی از اقدام‌های بی‌بدیل ایشان در عرصۀ وحدت، صحنه‌ای ترسیم کند که با نگاهی فراتاریخی بتواند به زدایش مشکلات و چالش‌های دوران معاصر کمک کند و رویکردی جدید مهیا سازد.

بدعت از اموری است که هر اشتباهی در تعیین مصادیق آن در هر کدام از دو سویۀ افراط و تفریط به خسارت‌هایی جبران‌ناپذیر می‌انجامد؛ بدعت به‌شمار‌نیاوردنِ آنچه بدعت است، دین را به انحراف می‌کند و در نهایت دینداران را از دستیابی به مقصود از دینداری محروم می‌سازد؛ همچنان‌که بدعت‌شمردن آنچه بدعت نیست، می‌تواند به پیدایش جریان‌های افراطی و درنتیجه حذف دین‌داران واقعی بینجامد. مسئلۀ تحقیق در این پژوهش، یافتن راهکاری برای تعیین دقیق و درست مصداق بدعت است. روش تحقیق، تحلیل مفهومی است؛ هر اندازه مفهوم چیزی دقیق‌تر تحلیل شود، از اشتباه در تعیین مصداق یا مصادیق آن کاسته می‌شود. این پژوهش بر پایۀ تحلیل مفهومی بدعت در اندیشۀ ملااحمد نراقی، به راستی‌آزمایی تعیین مصادیق بدعت از سوی ابن‌تیمیة پرداخته است. نشان‌دادن توسعۀ ناروای مصادیق بدعت توسط ابن‌تیمیة که در تسامحات او در مرحلۀ تحلیل مفهومی بدعت ریشه دارد، از یافته‌های این پژوهش است.

موضوع این مقاله، «یهودیان بابلی دوره اشکانی» است.[i] زمانی که سلسله ساسانیان جایگزین اشکانیان شد، بیش از پانصد سال از حکومت اشکانیان و حدود سیصدوپنجاه سال از تسلط مستقیم ایشان بر یهودیان بابلی می‌گذشت. بی‌شک تأثیر حکومت اشکانیان بر یهودیان بسیار است، با این حال اطلاعات ما از این دوره به طرز چشمگیری محدود است. با توجه به اینکه منابع تحقیق در این موضوع محدودند، اهمیت بالقوۀ منابع موجود افزایش می‌یابد. بررسی میزان اعتبار منابع بر عهده متخصصان تاریخ است تا آن را به‌دقت ارزیابی کنند. منابع اصلی مطالعاتم در این موضوع و نوع اطلاعاتی را که می‌توان از این منابع محدود به دست آورد، ذکر خواهم کرد[ii] و از منابع هم‌عصر[iii] غیرخاخامی،[iv] منابع هم‌عصر خاخامی و منابع خاخامی ساسانی بهره خواهم برد پی‌نوشت‌ها [i]. برای مطالعاتی که پیش از این درباره یهودیان اشکانی صورت گرفته، نک.: Herman, 2006: 245, n. 1; Widengren, 1966: 139-177;؛ به‌ویژه مقاله مهم پژوهشی: Goodblatt, 2006: 82-90؛ نتایج برخی از مطالعات بیشتر در صفحات آتی ذکر خواهد شد. [ii]. با این حال قصد ندارم در اینجا بررسی جامعی از منابع پیش نَهم. [iii]. مقصود از «معاصر»، هم‌عصری با یهودیان دوران اشکانی ا‌ست (م.). [iv]. از لحاظ علمی و بنا بر متن اصلی مقاله، باید واژه «ربّی» به کار رود، اما چون ایرانیان بیشتر با لفظ «خاخام» مأنوس‌اند کمتر از واژه «ربّی» استفاده کرده‌ام (م.).

ملفوظات یا «مجموعه‌‌ای از گفته‌های اولیاء»، گونه‌ای از ادبیِات تصوّف است که هم دربردارندۀ اقوال بزرگان صوفیه و هم گزارشی دقیق از مجالس آنهاست؛ همچنین نوع ادبی خاصی است که در هند پدید آمد. سرچشمۀ ملفوظات، مدیون نبوغ صوفیان چشتی است. فوائد الفؤاد امیرحسن علاء سجزی، شاعر و ادیب قرن چهاردهم، دربردارندۀ گفتارهای شفاهی شیخ نظام‌الدّین اولیاء، اوّلین مجموعۀ ملفوظات است. بعد از آن می‌توان از خیر المجالس اثر حمید قلندر نام برد که شامل اقوال شیخ نصیرالدّین چراغ دهلی است. این پژوهش کوشیده ‌است با بررسی این دو مجموعه، ماهیت و گسترۀ مخاطبان این دو پیر بزرگ چشتی را مشخّص کند. در ادامه نیز از رهگذر بررسی انواع پیروان چشتیان نخستین از زمان شیخ معین‌الدّین چشتی - موسّس سلسلۀ چشتیه - سطح مباحث مطرح‌شده در مجالس صوفیان و انواع مریدان و طبقات اجتماعی مخاطبان چشتی را نشان دهد.

نویسندگان مقاله حاضر با استناد بر جدیدترین شواهد تجربی درباره وضعیت کنونی سنّت تصوف اسلامی در شمال شرق قفقاز، مهم‌ترین مکاتب و گرایش‌های تصوف، جریان‌های تعامل و واگرایی طریقت‌های تصوف (از جمله با توجه به عامل فوق‌العاده بااهمیتِ قومیّت در این منطقه)، خاستگاه‌ها، ارزش‌ها و نفوذ معنوی مشترک طریقت‌ها و همچنین رابطه پیچیده و مبهم آنها با اسلام سیاسی را نشان می‌دهند. در این مقاله تأکید می‌شود نباید تصوف را مقابل اسلام سیاسی دانست؛ زیرا تصوف در شرایط اجتماعی و سیاسی مشخص، می‌تواند نقش مشابهی ایفا کند. این پژوهش با استفاده از روش تجزیه تحلیل سیستمی ـ ارتباطی انجام شده که متمایز از ارتباطات سیاسی، قومی، مذهبی و ... است. مؤلفان مقاله‌، اَشکال محلی تصوف در جوامع چندفرهنگی، برتری آنها در عرف دینی منطقه، محتوای حقیقی، روش‌ها و اشکال مختلف ارتباطات قومی ـ دینی، مسائل مربوط به تعاملات سنت‌های مختلف تصوف با جریان‌های اسلامی دیگر از جمله بنیادگرایی اسلامی را مورد توجه قرار داده‌اند. بر اساس مطالعات انجام‌شده می‌توان نتیجه گرفت جریان‌های تحولات اجتماعی در شمال شرق قفقاز که بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی آغاز شده‌اند، احتمالاً وارد مرحله نهایی شده است.

در میان جمعیت مسلمان ایران، شیعیان دوازده‌امامی اکثریت را دارند و اهل‌سنت در اقلیت هستند. رشد طبیعی جمعیت ایران پس از یک دوره صعودی در دهه 60 شمسی، شیبی نزولی را دهه‌های 80 و 90 شمسی طی کرد. اما روند کاهشی رشد جمعیت کشور در تمام نقاط ایران یکسان نبود و بعضی از استان‌های سنی‌نشین همچون سیستان و بلوچستان در مقاطعی الگوی متفاوتی با رشد جمعیت کشور داشته‌اند. این موضوع احتمال تغییر نسبت جمعیتی شیعه و سنی را در ایران ایجاد می‌کند. بر این اساس، این مقاله به پرسش اصلی می‌پردازد که رشد جمعیت اهل‌سنت در مناطق مختلف ایران چگونه است؟ این مقاله با روش پژوهش کتابخانه‌ای و استفاده از داده‌های آماری، رشد جمعیت استان‌های اصلی سنی‌‌نشین کشور را بررسی می‌کند؛ همچنین رشد جمعیت استان سیستان و بلوچستان در جایگاه تنها استان متفاوت از الگوی کشوری تحلیل می‌نماید. نتایج نشان می‌دهد تنها در استان سیستان و بلوچستان به دلیل شرایط فرهنگی، توسعه‌یافتگی و قومیتی و مذهبی متفاوتی از کل کشور دارد، متغیرهای رشد جمعیتی آن با کل کشور متفاوت است. همچنین آمار جمعیتی اهل‌سنت و رشد جمعیت آنان در مجموع کشور به گونه‌ای است که تغییری در نسبت جمعیتی آنان در آینده نزدیک به وجود نمی‌آورد.