جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دوران امامت امام رضا (ع) (183-203 ه‍.ق.) هم‌زمان با دوران حکومت سه خلیفة عباسی به نام­های هارون، امین و مأمون بود که با توجه به شرایط و خصوصیاتی که در دوران حکومت هر کدام از این خلفا وجود داشت، فرصت مناسبی در اختیار جامعة شیعی برای ترقی و تکامل و استفاده از حضور معصوم قرار گرفته بود که اگر شیعیان از این فرصت و دوران طلایی به نحو احسن استفاده می­کردند، نقطة عطفی بزرگ در تاریخ تشیع می­شد، ولی عملاً نیروی امام بیشتر صرف ارشاد و هدایت شیعیان گمراه و منحرف از راه تشیع اصیل شد. در این نوشتار با بررسی شرایط و خصوصیات دوران حکومت هر یک از خلفای مذکور، در صدد بررسی و تحلیل اوضاع سیاسی و فرهنگی شیعیان در زمان امامت امام رضا (ع) هستیم.

ژان بُودِن، فیلسوف و حقوقدان مشهور فرانسوی در قرن شانزدهم است. ماهیت دقیق عقاید دینی وی به‌‌دشواری قابل تشخیص است؛ اما بر اساس آثار وی و شواهد موجود می‌توان گفت وی با وجود دفاع از کلیسای کاتولیک و انتساب خود به آن، انتقاداتی را بر بعضی آداب و رسوم مذهبی اقتدار پاپی و ... داشته است. جستار حاضر با استفاده از روش کتابخانه‌ای، اسنادی و تحلیل محتواست. هدف در این پژوهش، بررسی دیدگاه‌های ژان بودن دربارۀ دین است. وی از تکثر عقاید بیزار بود و وجود یک دین را در برابر وجود دین‌های متکثر ترجیح می‌داد؛ زیرا به وحدت معتقد بود. او گفتگوی ادیانی و زمینهٔ مشترک ادیان را فراهم کرد. به دین طبیعی در تقابل با دین وحیانی باور داشت؛ درنتیجه دینی که او به آن باور داشت و آن را برای همگان در دسترس می‌دانست، دین حقیقی بود. دین حقیقی را روی‌آوردن خالصانهٔ روح به سوی خدای متعال می‌دانست. با وجود تکثر موجود در طبیعت، بر اساس هماهنگی طبیعت کوشید همان الگو را برای هماهنگی و سازش و مدارای کل جهان در نظر بگیرد که مدارای دینی یکی از آنهاست.

منابع تاریخی و فرقه‌شناختی جهان اسلام نشان می‌دهند امت اسلامی بعد از درگذشت رسول خدا (ص)، دچار تفرقه ‌بسیاری شد؛ درنتیجه آسیب‌های بسیاری دید و دچار انحطاط شد. این نوشتار در پی بررسی فرقه‌گرایی از دیدگاه قرآن کریم است و نگاه قرآن به فرقه‌گرایی و پیامدهای آن را استنباط و عرضه می‌کند؛ از این‌رو نخست آیات ناظر به موضوع تفرق و وحدت را بازشماری و سپس گونه‌شناسی کرده است. این آیات را می‌توان در هشت گروه قرار داد: آیات ناظر به مذمت فرقه‌گرایی، اعتصام به حبل‌الله، نهی از نزاع و اختلاف، تبیین ماهیت واقعی فرقه‌گرایی، اهمیت وحدت، عوامل ایجاد تفرقه و فرقه‌گرایی، راهکارهای حفظ وحدت و دوری از تفرقه، پیامدهای سوء فرقه‌گرایی. نتیجۀ عمدۀ این جستار، دعوت مسلمانان به بازگشت به دیدگاه امت‌گرایی قرآن و نفی رویکرد فرقه‌گرایانه بر اساس تعالیم توحیدی قرآن است. نتیجۀ این بازگشت می‌تواند به اعتلای تمدن اسلامی، حل مشکلات اساسی و برچیده‌شدن مصائب بسیار جهان اسلام بینجامد.

«اجتهاد» راه و روشی در علم اصول است که برای استنباط در احکام و فروع دین به کار می‌رود. اجتهاد در لغت به معنای سعی و کوشش و در اصطلاح، استنباط حکم فرعی از ادله شرعی و عقلی است. استنباط و مستنبط هر کدام دارای شرایط و وظایفی است. مجتهد با به‌کارگیری قوه و قدرت استنباط، حکم موضوعی را از مدارک آن به دست می‌آورد. بنابراین احکامِ واضح و روشن مثل وجوب نماز و روزه در دایره اجتهاد قرار نمی‌گیرد، بلکه باید پذیرفته شود. همچنین بررسی تحلیلی و مقایسه مسئله اجتهاد با تمام شرایط و ویژگی‌هایش از جمله موضوعاتی است که میان وهابیت اطلاعات دسته‌بندی‌شده‌ای درباره‌اش وجود ندارد؛ بنابراین برخی محققان معتقدند علمای وهابی اعتقادی به اجتهاد ندارند. اما به اعتقاد ما، علمای سلفی و وهابی هم دارای مبانی (هرچند جسته و گریخته) اجتهادی هستند. در این نوشتار افزون بر تعریف لغوی و اصطلاحی «اجتهاد» و بیان سیره کلی علمای شاخص وهابیت در بحث اجتهاد، کوشیده شده است از باب نمونه مباحث اجتهاد ابن‌عثیمین از علمای وهابیت با مباحث اجتهاد سیدعلی‌نقی حیدری از علمای امامیه، بررسی و مقایسه شود.

محورهای اصلی اعلامیه مشترک واتیکان و الأزهر که در سال 2019 با عنوان «سند برادری انسانی» به امضای طرفین رسید، عبارت‌اند از: نقش ادیان در برقراری صلح و عدالت، احترام به انسان در پرتو ایمان به خدا، لزوم همدردی و مهرورزیِ خداباوران با همگان، فرهنگ گفتگو و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز، تقویت ارزش‌های دینی و آزادی، شکایت از پسرفت‌های فکری و اخلاقی ضمن اعتراف به پیشرفت‌های مادی، گِله از بیداد و جنگ، آرزوی صلح و دادورزی و همچنین اهمیت حقوق قربانیان و مستضعفان و اقلیت‌ها و زنان و کودکان. اما بی‌گمان افزون بر انگیزه‌های الهی و انسانی، طرفین ملاحظات دیگری هم داشته‌اند؛ از یک‌‌سو واتیکان، الأزهر را بهترین نماینده اسلامِ سُنی می‌داند و از طریق رابطه گرم با او، نزد هم‌تمدنی‌های غربی خود که از جانب مسلمانان نگران‌اند و بسیار مایل‌اند کسی را داشته باشند که زبان مسلمانان را بفهمد و بتواند با آنان ارتباط واقعی برقرار کند، اعتبار می‌جوید. از دیگر‌سو چون غربیان در ارتباط با غیرغربیان، واتیکان را بخشی لازم‌الاحترام از تمدن خویش برمی‌شمرند، ارتباط گرم دیگرانی مانند الأزهر را با واتیکان نشانه احترام آن دیگران به فرهنگ و تمدن و ارزش‌های خویش می‌دانند و این برای آن دیگران نزد غربیان احترام می‌آفریند.

فلسفۀ علوم عهده‌دار پاسخ‌گویی به پرسش‌های بیرونی پیرامون دانش‌های مختلف است. تاریخ نیز مانند سایر علوم دارای فلسفه است که با بهره‌مندی از داده‌های فلسفی (روش‌ها، مفاهیم و ...) جوانب مختلف آن را بررسی می‌کند. البته تاریخ افزون بر فلسفۀ علم تاریخ، فلسفۀ نظری هم دارد که یکی از مباحث مهم فلسفۀ نظری تاریخ، عوامل محرک تاریخ است و از مباحث محوری و بحث‌برانگیز میان اندیشمندان این رشته است. بررسی دیدگاه بزرگانی که در این‌باره نگاشته‌اند و به پیشبرد دانش فلسفه نظری تاریخ کمک کرده‌اند، اهمیت دارد. میان متفکران معاصر، محمدتقی جعفری کاوش‌های ارزشمندی داشته است که طرح نظریه ایشان می‌تواند برای محققان فلسفه نظری تاریخ راهگشا باشد. پژوهش حاضر از میان آثار متنوع محمدتقی جعفری در حوزۀ تاریخ با هدف روشن‌شدن عوامل محرک تاریخ از دیدگاه او، برجسته‌کردن تفاوت‌شان درباره دیدگاه‌های رایج و استفاده از روش کتابخانه‌ای، بررسی آثار منتشرشده، تحلیل و توصیف آن به این نتیجه رسیده است که سه عامل خدا، انسان و واقعیات مفید در نظر ایشان عوامل محرک تاریخ است.

امامان شیعه از جایگاه والایی نزد مسلمانان در دو قرن اولیۀ اسلام برخوردار بوده‌اند. درک درست و منطقی از نوع رابطۀ امامان با اصحاب خود که نقش اساسی در انتقال کلمات و سخنان امامان شیعه برای نسل‌های بعدی را عهده‌دار بودند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به این تعاملات نمی‌توان فقط با نگاه مثبت دقت کرد، بلکه سؤال مهم در این‌گونه بررسی‌ها این است که آیا در انبوه مراوده‌هایی که میان اصحاب و امامان رخ داده است، افراد یا گروهی با وجود اینکه خود را از مریدان و ارادتمندان آن حضرات قرار می‌دادند، با اقوال و افکار امامان مخالفت کردند؟ درحقیقت این نوشتار برای پاسخ‌گویی به این پرسش با روش پژوهش میان منابع روایی و تاریخی با رویکرد تحلیل علمی به سامان رسیده است. درنهایت نتیجه گرفته شده است همان‌گونه که میان اصحاب و یاران اهل‌ بیت (ع) مریدان و جان‌نثارانی وجود داشتند که امتثال کاملی از امامان داشتند، عده‌ای نیز با آموزه‌های آن حضرات مخالفت می‌کردند و نظراتی متفاوت ارائه می دادند

کتاب Sufism and Taoism، نوشته توشیهیکو ایزوتسو از جمله کتاب‌های خوب و تأثیرگذار در زمینه مطالعات تطبیقی ادیان است. در این کتاب عرفان ابن‌عربی و تائویی، با یکدیگر مقایسه شده‌اند. آشنایی خوب نویسنده با این دو مکتب عرفانی و همچنین تفکیک معرفی دو سنت عرفانی از بخش مقایسه، از جمله امتیازاتی است که این کتاب را شایستة خواندن کرده است. لیکن این اثر ضعف‌هایی نیز دارد. با وجود اینکه نویسنده آشنایی خوبی با عرفان ابن‌عربی دارد، نتوانسته است عناصر کلیدی عرفان او را معرفی و نظام عرفانی او را به‌خوبی بازسازی کند. این امر باعث شده است مسائل عرفان نظری و عملی را به هم بیامیزد. همچنین نویسنده از تفسیرهای مختلف عرفان تائویی غفلت ورزیده است. از طرف دیگر، علی‌رغم اینکه هدف کتاب مقایسه است، اما بخش کوچکی از کتاب به مقایسة دو سنت، اختصاص یافته است. علاوه بر این، مقایسة او نیز دارای ایراداتی است؛ مانند اینکه از ماهیت نظری عرفان ابن‌عربی و ماهیت عملی عرفان تائویی غفلت کرده؛ در مقام مقایسه کمتر به اختلاف‌ها توجه کرده؛ در معادل‌سازی بین این دو سنت دچار اشتباهاتی شده؛ و کار او به تحمیل عرفان ابن‌عربی بر عرفان تائویی انجامیده است.

پیتر ال. برگر (1929-2017) یکی از تأثیرگذارترین جامعه‌شناسان در شصت سال گذشته بوده که آثارش در زمینه جامعه‌شناسی دین، از جمله آثار کلیدی این حوزه است. مقاله حاضر، «نقد مثبت» سه جنبه از نظریه برگر در جامعه‌شناسی دین است: 1. کاربرد ناسازگار ایده ساخت اجتماعی؛ 2. بی‌توجهی به «قدرت» و «ایدئولوژی»؛ و 3. کارکرد ناکافی زبان به عنوان ابزار ساخت جهان. این مقاله با تقویت نظریه برگر در بستر نظریه‌های معاصر ایدئولوژی و گفتمان، طرح کلی رویکرد ساخت‌گرایانه انتقادی به جامعه‌شناسی دین را مطرح می‌کند.