جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ارتباط و انتساب تشیع در پیدایش و تکوین به شخصیت ادعایی عبدالله بن سبأ از مهم‌ترین شبهه‌های بحث‌برانگیز تاریخ تشیع است. از جمله ادعاهای مطرح‌شده در حاشیه این شبهه، موضوع انطباق‌پذیری شخصیت عبدالله بن سبأ بر عمار بن یاسر است. پیشینه این ادعا به علی الوردی (1913 - 1995 م) جامعه‌شناس عراقی باز می‌گردد؛ وی نخستین فردی است که در کتاب وعاظ السلاطین با ذکر مواردی از تشابه، این‌هَمانیِ عبدالله بن سبأ و عمار بن یاسر را بیان می‌دارد. این پژوهه از طریق روش کتابخانه‌ای، توصیفی – تحلیلی، ضمن پیشینه‌یابی ادعای انطباق در منابع متقدم، با بازخوانی و بررسی گزارش‌های مرتبط به این نتیجه دست یافته است که ادعای این‌هَمانیِ عبدالله بن سبأ و عمار بن یاسر سخنی ذوقی، بدون اتقان علمی و مخدوش است؛ چراکه الوردی نه‌تنها اولین و تنها مطرح‌کننده فرضیه انطباق است، بلکه او نه در جایگاه یک مورخ، بلکه جامعه‌شناسی که هندسه فکری‌اش متأثر و ممزوجی از آرا و اندیشه‌های مکتب مارکسیسم و شیعی غیراثناعشری است، به این موضوع می‌پردازد و چنین ادعایی را طرح کرده است.

شهر مقدس قم به برکت وجود بارگاه ملکوتی حضرت فاطمه معصومه (س) و 444 امام‌زاده، بعد از مشهد مقدس، دومین قطب گردشگری مذهبی و زیارتی کشور شناخته می‌شود؛ به همین دلیل معرفی امام زادگان شهر قم ضرورت دارد تا علاقمندان به زیارت با شناخت و معرفت بیشتری در اماکن زیارتی حضور پیدا کنند. در این پژوهش، پس از معرفی سومین قطب زیارتی و گردشگری مذهبی قم، یعنی امام‌زادگان چهل‌اختران و به‌ویژه امام‌زاده موسی مبرقع - فرزند بلافصل حضرت امام جواد (ع) - می‌کوشیم به روش توصیفی - تحلیلی و انتقادی علل پویانبودن صنعت گردشگری در استان قم را تبیین کنیم و به این پرسش پاسخ دهیم که با وجود امام‌زادگان متعدد در شهر قم و با حضور بیش از 18 تا 19 میلیون زائر در طول سال، چرا مشکلات اقتصادی، اشتغال و بیکاری این شهرستان همچنان حل‌نشده باقی مانده است؟ و چرا مدت اقامت زائران در این شهر بسیار کوتاه است؟ به‌یقین نبود سیاست‌گذاری مناسب، نبود برنامه‌ریزی صحیح، کمبود امکانات رفاهی و تفریحی و ضعف در جذب سرمایه‌گذاران از دلایلی است که با وجود داشتن ظرفیت و امام‌زادگان و حضور دانشجویان و طلاب خارجی و روستاهای هدف گردشگری، این شهر به رشد چشمگیری دست نیافته است.

پیوریتن‌ها (پاک‌دینان) عنوانی است که از سال ۱۵۶۴ برای گروهی از پروتستان‌ها در کلیسای اصلاح‌شده (کالونی) در انگلیس سده‌های شانزدهم و هفدهم میلادی به کار برده می‌شد. این گروه در پی ازمیان‌برداشتن بقایای مذهب کاتولیک رم در مراسم کلیسایی و جانشینی نظام پرسبیتری (مشایخی) به جای نظام اسقفی بودند. پیوریتن‌ها برای نشر اندیشه‌های خود، فعالانه جزوه‌هایی علیه کلیسای کاتولیک منتشر می‌کردند. پیوریتن‌ها باور داشتند انسان گناهکار است و خشم خداوند را برانگیخته است. آنها در زندگی روزمره بسیار ساده‌زیست و سخت‌کوش بودند. کتاب‌ مقدس نزد پیوریتن‌ها، ارزشمندتر از زندگی‌شان بود و اعتقاد داشتند انسان باید در طول زندگی طبق آموزه‌های این کتاب عمل کند و همواره رفتار خود را اصلاح نماید تا همیشه موجب جلال خدا شود. پیوریتن‌ها با تأکید بر نور، شعایرگریزی و تبلیغ زندگی معنوی و کمک در امور خیریه و منع اعمال گناه‌آلودی همچون نوشیدن مشروبات الکلی، قمار، رقص، فوتبال، بازیگری تئاتر در پی اصلاح جامعه بودند و حتی از برگزاری مراسم کریسمس ممانعت می‌کردند. این فرقه و بسیاری از اسقف‌های کلیسای انگلستان خواستار تبلیغات مذهبی بیشتری بودند؛ اما الیزابت ملکه انگلیس، از آن بیم داشت که این تبلیغات به گسترش افکار مخاطره‌آمیز منجر شود؛ به همین دلیل دستور برچیدن کلاس‌های تعلیم انجیل را صادر کرد و حتی در سال ۱۵۸۳ سه نفر از پیوریتن‌ها که به الیزابت اتهام‌هایی وارد کرده بودند، اعدام شدند.[i] جنبش‌های اصلاح مسیحیت در قرن‌های پانزدهم و شانزدهم به اصلاحات انقلابی و رادیکال در آلمان و سوئیس محدود نبودند؛ همچنین اصلاحات مهمی در کلیسای انگلستان انجام شد که از دل آن انگلیکانیسم و پیوریتن‌ها پدید آمدند. اصلاحات اساسی نیز در کلیسای کاتولیک رم اتفاق افتاد؛ بعضی از این اصلاحات در پاسخ به اعتراض‌های پروتستان‌ها بودند و برخی از آنها ارتباطی با جنبش اصلاحات پروتستان نداشتند. از طریق جنبش‌های مختلف اصلاح‌طلب، کلیسای مسیحی در سراسر اروپا پیشرفت ‌کرد و بار دیگر این گسستگی باعث ایجاد فرقه‌های مختلفی ‌شد که در سراسر جهان غرب پراکنده شدند.

داستان‌‌سرایی قدمتی به اندازه حیات فکری بشر دارد و طرح مسائل دینی، فلسفی، اخلاقی و اجتماعی و حتی روانی به‌ویژه در مقوله «بازگشت به خویشتن» در کهن‌ترین آثار اساطیری - داستانی مشاهده می‌شود. منطق ‌الطیر عطار نیشابوری (6 - 7 ق/ 12 - 13 م) با روایتی منظوم درباره سفر درونی گروهی از مرغان در طلب سیمرغ و گذر از هفت وادی سلوک، شاهکاری عرفانی به شمار می‌آید که مؤلفه‌های آن با دستاوردهای روان‌شناسی مدرن قابل تحلیل و تبیین است. درحقیقت پرندگان سالک برای رسیدن به «خودشکوفایی» و کمال، همان شاخصه‌های بنیادین دیدگاه‌های روان‌شناسان انسان‌گرا را در خود متبلور می‌کنند و مقام وحدت «سی‌مرغ» و «سیمرغ» تداعی‌کننده همان «کهن‌الگوی خویشتن» در نظریه یونگ است. این مقاله در پی بررسی و یافتن تناظرهای میان شخصیت‌پردازی و مراتب سفر معنوی مرغان در این داستان تمثیلی با دسته‌بندی الگوهای شخصیتی و فرایند کمال انسان‌ها در دیدگاه‌های روان‌شناسان برجسته‌ای چون کارل راجرز، آبراهام مزلو و گوستاو یونگ برآمده است که خود گویای پیوند میان ادبیات عرفانی و سلوک معنوی با دانش روان‌شناسی است.

«الهیات تطبیقی» بر خلاف «دین‌شناسی تطبیقی»، رشته‌ای هنجاری است که بر اساس حقانیت دین استوار شده است و به کشف یا پیشبرد «حقیقت» الهیاتی متعهد است. الهیات‌ورزیِ تطبیقی چیزی «بیش از» صِرف ممارست فکری است و تعمیق و پُربارکردن دین خودی را از راه ورود به آموزه‌ها و رسوم عملی دیگر ادیان مطلوب دانسته است، به نتایج آشکار یا دقیق و جزئیِ هنجاری می‌اندیشد. رویکردهای گوناگونی به این رشته وجود دارد که هر کدام می‌تواند زیرشاخه‌ای مستقل به شمار آید. رویکرد پسااستعماری یا دیالکتیکی به‌ دنبال افشای دوگانگی‌های دروغین بین ادیان است. رویکرد اعترافی (شهادت‌دهنده به آیین خویش) در پی آموختن از دیگر ادیان و بهره‌گیری از آن برای پررنگ‌‌کردن حقیقتی در دین خود یا بازیابی جنبه‌های ازیادرفته یا فروگذاردۀ آیین خویش به‌ واسطۀ واکنش‌افزاییِ آیین دیگر است. رویکرد فرااعترافی یا فرادینی هیچ نشانۀ آشکاری از هم‌ذات‌پنداری با هیچ دین خاصی ندارد و به ‌جای بهره‌گیری از ثمره‌های مواجهه با دیگر ادیان در دین خودی، حتی از محدودۀ پذیرفتنیِ سنت خودی فراتر می‌رود و از راه بررسی کل منابع معنوی نوع بشر، الهیاتی جهان‌شمول را می‌جوید که بی‌آنکه ریشه در سنت دینی خاصی داشته باشد، معقول و متفکرانه به نظر برسد. رویکرد بین‌دینی اما در میانۀ اعتراف و فرااعتراف جای دارد و پُربارسازی و روشن‌کردن دوسویۀ دو سنت دینی را مطلوب می‌داند. این رویکرد می‌تواند در یک سوی طیف، به آمیخته‌تباری دینی یا تعلق دینیِ دو یا چندگانه بینجامد و در دیگر‌سو، حالت تبشیری به خود بگیرد.

اعداد بخش مهمی از الهیات مانوی هستند، با دو اصل (خوب / بد و نور و تاریکی) سه زمان (آغاز / خلقت، میانه / ترکیب نور و ظلمت و پایان)، چهارگوهر پدربزرگی (الوهیت، حکمت، قدرت و نور) اعداد همچنین نقش مهمی در اسطوره مانوی ایفا می‌کنند؛ اما پدربزرگی در نقش یگانه پادشاه نور در ابتدای خلقت (پیشا کیهانی) است و درواقع او پذیرنده نور نجات بافته در پایان جهان خواهد بود. علاوه بر این، عدد سه بازتاب‌دهنده سه تجلی است: نخست ایزدان عمدتاً جنگجو، دوم ایزدان عمدتاً خالق و محافظ و سوم ایزدان نجات‌بخش. یکی از مهم‌ترین اعداد، عدد پنج است. عدد پنج همه اعداد دیگر را در اساطیر مانوی می‌پوشاند؛ بنابراین می‌خواهم ابتدا در تحلیل اهمیت عدد پنج ‌در دو حوزه کیهانی و ساختاری سخن بگویم. هدف این مقاله طرح عدد پنج و دوازده است، دیگر اعداد را در بخش بعدی این پژوهش مطرح خواهیم کرد. در سطح فضایی، در قلمرو نور بهشت ابدی و جاودان کیهانی، پنج عظمت دارد: نخست پدر نور ، دوم دوازده ائون یا دوازده ملک ، سوم بی‌نهایت ائون یا مکان‌های مبارک، چهارم هوای زنده ، پنجم زمین روشن و یک روح متعال ، دمنده نفس زندگی به همه پنج بزرگی.

دوران امامت امام رضا (ع) (183-203 ه‍.ق.) هم‌زمان با دوران حکومت سه خلیفة عباسی به نام­های هارون، امین و مأمون بود که با توجه به شرایط و خصوصیاتی که در دوران حکومت هر کدام از این خلفا وجود داشت، فرصت مناسبی در اختیار جامعة شیعی برای ترقی و تکامل و استفاده از حضور معصوم قرار گرفته بود که اگر شیعیان از این فرصت و دوران طلایی به نحو احسن استفاده می­کردند، نقطة عطفی بزرگ در تاریخ تشیع می­شد، ولی عملاً نیروی امام بیشتر صرف ارشاد و هدایت شیعیان گمراه و منحرف از راه تشیع اصیل شد. در این نوشتار با بررسی شرایط و خصوصیات دوران حکومت هر یک از خلفای مذکور، در صدد بررسی و تحلیل اوضاع سیاسی و فرهنگی شیعیان در زمان امامت امام رضا (ع) هستیم.

محورهای اصلی اعلامیه مشترک واتیکان و الأزهر که در سال 2019 با عنوان «سند برادری انسانی» به امضای طرفین رسید، عبارت‌اند از: نقش ادیان در برقراری صلح و عدالت، احترام به انسان در پرتو ایمان به خدا، لزوم همدردی و مهرورزیِ خداباوران با همگان، فرهنگ گفتگو و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز، تقویت ارزش‌های دینی و آزادی، شکایت از پسرفت‌های فکری و اخلاقی ضمن اعتراف به پیشرفت‌های مادی، گِله از بیداد و جنگ، آرزوی صلح و دادورزی و همچنین اهمیت حقوق قربانیان و مستضعفان و اقلیت‌ها و زنان و کودکان. اما بی‌گمان افزون بر انگیزه‌های الهی و انسانی، طرفین ملاحظات دیگری هم داشته‌اند؛ از یک‌‌سو واتیکان، الأزهر را بهترین نماینده اسلامِ سُنی می‌داند و از طریق رابطه گرم با او، نزد هم‌تمدنی‌های غربی خود که از جانب مسلمانان نگران‌اند و بسیار مایل‌اند کسی را داشته باشند که زبان مسلمانان را بفهمد و بتواند با آنان ارتباط واقعی برقرار کند، اعتبار می‌جوید. از دیگر‌سو چون غربیان در ارتباط با غیرغربیان، واتیکان را بخشی لازم‌الاحترام از تمدن خویش برمی‌شمرند، ارتباط گرم دیگرانی مانند الأزهر را با واتیکان نشانه احترام آن دیگران به فرهنگ و تمدن و ارزش‌های خویش می‌دانند و این برای آن دیگران نزد غربیان احترام می‌آفریند.

امامان شیعه از جایگاه والایی نزد مسلمانان در دو قرن اولیۀ اسلام برخوردار بوده‌اند. درک درست و منطقی از نوع رابطۀ امامان با اصحاب خود که نقش اساسی در انتقال کلمات و سخنان امامان شیعه برای نسل‌های بعدی را عهده‌دار بودند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به این تعاملات نمی‌توان فقط با نگاه مثبت دقت کرد، بلکه سؤال مهم در این‌گونه بررسی‌ها این است که آیا در انبوه مراوده‌هایی که میان اصحاب و امامان رخ داده است، افراد یا گروهی با وجود اینکه خود را از مریدان و ارادتمندان آن حضرات قرار می‌دادند، با اقوال و افکار امامان مخالفت کردند؟ درحقیقت این نوشتار برای پاسخ‌گویی به این پرسش با روش پژوهش میان منابع روایی و تاریخی با رویکرد تحلیل علمی به سامان رسیده است. درنهایت نتیجه گرفته شده است همان‌گونه که میان اصحاب و یاران اهل‌ بیت (ع) مریدان و جان‌نثارانی وجود داشتند که امتثال کاملی از امامان داشتند، عده‌ای نیز با آموزه‌های آن حضرات مخالفت می‌کردند و نظراتی متفاوت ارائه می دادند

ژان بُودِن، فیلسوف و حقوقدان مشهور فرانسوی در قرن شانزدهم است. ماهیت دقیق عقاید دینی وی به‌‌دشواری قابل تشخیص است؛ اما بر اساس آثار وی و شواهد موجود می‌توان گفت وی با وجود دفاع از کلیسای کاتولیک و انتساب خود به آن، انتقاداتی را بر بعضی آداب و رسوم مذهبی اقتدار پاپی و ... داشته است. جستار حاضر با استفاده از روش کتابخانه‌ای، اسنادی و تحلیل محتواست. هدف در این پژوهش، بررسی دیدگاه‌های ژان بودن دربارۀ دین است. وی از تکثر عقاید بیزار بود و وجود یک دین را در برابر وجود دین‌های متکثر ترجیح می‌داد؛ زیرا به وحدت معتقد بود. او گفتگوی ادیانی و زمینهٔ مشترک ادیان را فراهم کرد. به دین طبیعی در تقابل با دین وحیانی باور داشت؛ درنتیجه دینی که او به آن باور داشت و آن را برای همگان در دسترس می‌دانست، دین حقیقی بود. دین حقیقی را روی‌آوردن خالصانهٔ روح به سوی خدای متعال می‌دانست. با وجود تکثر موجود در طبیعت، بر اساس هماهنگی طبیعت کوشید همان الگو را برای هماهنگی و سازش و مدارای کل جهان در نظر بگیرد که مدارای دینی یکی از آنهاست.