جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مساله جبر و اختيار، نه تنها يكي از پيچيده ترين مباحث علم كلام است، بلكه از مسايلي است كه از محدوده حوزه هاي درس و بحث مدرسي، فراتر رفته؛ و از گذشته هاي بس دور، فكر بشر را به خود مشغول داشته، و عارف و عامي را در انديشه فرو برده است. تعابير و اصطلاح هايي همچون: بخت و اقبال و تقدير و سرنوشت، حاكي از گونه اي باور فطري به سيطره جبر، بر زندگي انسان است، و از طرف ديگر وجود تدبير و انديشه و انتخاب عمل در انسان، كه بازتاب قدرت اختيار است، از ويژگي هاي ذاتي بشر است. مولانا جلال الدين محمد بلخي هم، كه يكي از ژرف انديش ترين چهره هاي ماندگار بشري است، به سادگي از كنار اين مساله نگذشته؛ و در مثنوي شريف خود در داستان هاي گوناگون و به مناسبت هاي مختلف آراء متضارب اهل كلام را در مساله جبر و اختيار، به بهانه بحث و جدال ميان بازيگران داستان ها، به ميان كشيده، و نظريه هاي مخالف و متضاد آنها را، به گونه اي با آيات و احاديث و استدلال هاي عقلي و تاريخي، مستدل ساخته، كه گاهي خواننده مثنوي را چنان در حيرت فرو مي برد كه در ترجيح يكي از نظريه ها بر ديگري فرو مي ماند، و حتي نمي داند كه بالاخره خود مولانا كدام نظريه را بر ديگري ترجيح مي دهد. در اين مقاله، سعي شده است كه: موارد مختلف بحث جبر و اختيار در مثنوي مولوي، بررسي شده، با ديدگاه هاي كلامي اهل سنت (اشاعره و ماتريديه)، و معتزله، منطبق گردد؛ و ديدگاه خاص مولانا در اين مساله توضيح داده شود.