جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الریاض الکبیر منسوب به جابر بن حیان، بنا به مقدمه مولف یکی از آثار مهم برای ورود به صناعت کیمیا است. باب ششم این اثر به معرفی محلول های اسیدی و بازی مختلف، شیوه تولید و اثرات آن ها اختصاص دارد.در این مقاله روش جابر در ساخت محلول ها از باب ششم الریاض الکبیر، ترجمه، و در حد امکان بررسی و تحلیل، و فرمول ها، خواص مواد واکنش دهنده و محصولات آزمایش های جابر بیان می شود.

نخستین فصل از مقاله اول زیج جامع، رساله نجومی مهم کوشیار گیلانی، اخترشناس ایرانی که حدود 10 قرن پیش می زیست، به مبحث تقویم اختصاص دارد. در این فصل کوشیار انواع تقویم های شناخته شده در زمان خود، ویژگی های آن ها و چگونگی تبدیل آن ها به یکدیگر را بیان می کند. ویرایشی از یک ترجمه فارسی کهن این فصل، همراه با مقدمه و توضیحات در این مقاله آورده می شود.

در هند دو نمونه از یک ابزار نجومی ناشناخته مربوط به سده نوزدهم موجود است که آن را شب نما و روزنما می نامیده اند و امکان زمان سنجی در شب و روز با آن وجود داشته است. در حالی که روزنما تنها یک ربع ساعتی است، به نظر می رسد شب نما برگرفته از یک ابزار سانسکریت با نام درووابراما- یانترا است که پادمنابا آن را در اوایل سده پانزدهم در هند ساخته است. پس از یک توصیف کوتاه از درووابراما- یانترا به بررسی جزئیات دو نمونه موجود ابزار شب نما و روزنما می پردازیم.

کرجی در انباط المیاه الخفیه (استخراج آبهای پنهانی) به معرفی و تشریح ترازهای متداول عصر خود پرداخته است. علاوه بر چهار ترازی که به عنوان ابزارهای موجود بررسی شده اند، کرجی دو تراز دیگر، «تراز شاقولی مدرج» و «تراز دوربینی مدرج» را نیز به عنوان ابداعات خود بر آنها افزوده است. در این مقاله پس از معرفی چهار ابزار نخست، این دو تراز با تکیه بر روش کرجی برای مدرج کردن، با شرح بیشتری بررسی خواهند شد و مثال هایی از کاربرد آنها خواهد آمد.

باب دوم کتابهای جامع الالحان، مقاصد الالحان و نیز فصل دوم کتاب شرح ادوار، که هر سه از تالیفات ارزشمند عبدالقادر مراغی در موسیقی هستند، به تقسیم وتر و دستان بندی ساز اختصاص دارد. مراغی روش های مختلفی را برای تعیین نسبت میان نغمه ها بیان می کند که پایه اصلی آن، نظرات صفی الدین ارموی است و در این میان نکات تازه ای نیز اضافه کرده است. در این مقاله کوشش شده است که با تکیه بر تصحیح جدیدی از کتاب جامع الالحان و مقایسه با دیگر دست نویس های مراغی، این روش ها مطالعه شود.

ابو حاتم مظفر اسفزاری (سده 5 و 6 ق) منجم، ریاضی دان و طبیعی دان بزرگ ایرانی، معاصر و همکار عمر خیام بود. از زندگانیش اطلاع چندانی در دست نیس ت، فقط بعضی مورخان و دانشمندان در آثار خود از وی یاد کرده اند. از مهم ترین کارهای علمی او شرکت در رصد اعتدال بهاری به منظور اصلاح گاهشماری و تدوین تقویم جلالی است. از او چندین اثر در زمینه های ریاضیات، مکانیک، اندازه گیری اوزان، کائنات جو و گیاه شناسی بر جای مانده است و متاسفانه تعدادی از آثار او از بین رفته یا شناسایی نشده اند. در این مقاله دو رساله نو یافته از اسفزاری برای نخستین بار عرضه می شود. نخستین آنها، رساله ای ریاضی به عربی با نام «برهان علی جمع المربعات المتوالیه » و موضوع آن اثبات هندسی دستور مجموع مربعات اعداد متوالی است.دیگری رساله ای به فارسی در گیاه شناسی با نام «رساله الشبکه» و موضوع آن تشریح اجزای گیاه و بررسی انواع و کارکرد شبکه مجاری تغذیه در گیاهان (آوند) است. این رساله ارزشمند نشانگر پیشگامی دانشمندان ایرانی در شناخت و تبیین آوند در گیاهان است.

از ریاضی دان و فیلسوفی به نام حسام الدین علی بن فضل اله سالار، گذشته از چند رساله کوچک ریاضی، کتابی به نام جامع قوانین علم الهیئه در مثلثات کروی باقی مانده است که خواجه نصیرالدین طوسی در تالیف کشف القناع عن اسرار الشکل القطاع از آن بهره برده است. با این حال، در منابع کهن از او به ندرت یاد شده و در پژوهش های جدید نیز آنچه درباره او گفته شده نادرست و متناقض است. برخی از پژوهشگران زمان زندگی او را اوائل قرن ششم و برخی دیگر اواسط قرن هفتم دانسته اند.برخی دیگر نیز، که پذیرفته اند که جامع قوانین علم الهیئه در نیمه های قرن پنجم تالیف شده است، این اثر را از کسی دیگر گمان برده اند و زمان زندگی حسام الدین سالار را قرن هفتم هجری دانسته اند. در این مقاله، با تحلیل این اقوال، نشان داده خواهد شد که جامع قوانین علم الهیئه در اواسط قرن پنجم هجری تالیف شده است و نویسنده آن نیز کسی جز حسام الدین سالار نیست و اقوال دیگر در این باره نتیجه خلط میان او و دو تن دیگر به نام های حسام الدین منجم و حسام الدین شامی است. گذشته از این، اثری دیگر از حسام الدین معرفی خواهد شد و جایگاه او در تاریخ علم مثلثات نیز مورد بحث قرار خواهد گرفت.

ادوارد استوارت کندی که دوستانش او را «تد» می خواندند، در چهارم ماه مه 2009 (14 اردیبهشت 1388) در دویلزتاون (ایالت پنسیلوانیا) دیده بر جهان بست. کندی برجسته ترین پژوهشگر نجوم ریاضی دوره اسلامی در نیمه دوم قرن بیستم بود. او روش های تحلیل علمی را که اتو نویگه باوئر برای نجوم بابلی عرضه کرده بود، برای آثار نجومی عربی و فارسی به کار گرفت.

در متن های دامپزشکی دوره اسلامی بارها به نام قیصر در زمره بیماری های دامی بر می خوریم که به ویژه در اسب به خوبی توصیف شده است. اشاره به انقباضات عضلانی، بیرون زدگی پلک سوم، اختلال در بلع و علایم دیگر از موارد مهم مورد اشاره در متن های مذکور هستند که این احتمال مترادف بودن واژه قیصر با کزاز دامی و به ویژه اسبی را قوت می بخشد. در این مقاله به بررسی دو مفهوم کزاز و مترادف های قیصر از دو دیدگاه ریشه شناسی و مفهوم شناسی تاریخی و همچنین بررسی علمی آسیب شناختی بیماری قیصر پرداخته ایم.

در بیان استخراج جیب یک درجه رساله ای است به زبان فارسی از مصنفی ناشناس که ظاهرا به منظور تقریر و توضیح روش محاسبه جیب (سینوس) یک درجه بر اساس شرح قوشچی (د. 879 ق) بر زیج الغ بیگ (فارسی) و رساله فی استخراج جیب درجه واحده (عربی) اثر قاضی زاده (د. حدود 840 ق) تالیف شده است. اثری که مبدع اصلی این روش، غیاث الدین جمشید کاشانی (د. 832 ق)، در این باره نوشته، تاکنون به دست نیامده، اما اثر قاضی زاده که در واقع تحریری است از روش کاشانی، در نسخه هایی متعدد بر جای مانده است. قوشچی نیز بدون ذکر نام کاشانی، روش وی را شرح می دهد.در این مقاله بازنویسی رساله در بیان استخراج جیب یک درجه بر اساس نسخه منحصر به فرد کتابخانه دولتی برلین به گونه ای صورت گرفته که میزان و نحوه اقتباس مصنف رساله از آثار قاضی زاده و قوشچی مشخص شود.