جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن‌سینا در سیر تطوّر فکر فلسفی برای بازشناخت علم حضوری چه نقشی داشته است؟ روشن‌ترین مصداقِ علم حضوری، علم آدمی به ذاتِ خود (خودآگاهی) است و ابن‌سینا این خودآگاهی را پایۀ استدلال خود برای اثبات نَفْس در برهان انسان معلّق در فضا قرار داده است، امّا این خودآگاهی چه نوع علمی است: حضوری است یا حصولی؟ سخنان ابن‌سینا در وصف این خودآگاهی گاه آن را علمی حضوری می‌نُماید و گاه با حصولی بودنِ آن سازگار است. این پژوهش با روش توصیفی، تحلیلی، و انتقادی، به بررسی و تحلیل سخنان وی به‌ویژه در کتاب مباحثات ـ که در آن به دفاع از برهان انسان معلّق و پاسخگویی به پرسش‌های مربوط به خودآگاهی پرداخته ـ اختصاص یافته و کوشش ‌شده‌است ربط‌ و نسبت خودآگاهی مورد‌نظر او با علم حضوری و اینکه آموزه‌های وی دربارۀ خودآگاهی چه جایگاهی در پدیدآمدن تقسیم علم به حضوری و حصولی در فلسفۀ اسلامی دارد، روشن شود. نتیجۀ این پژوهش آن است که خودآگاهیِ موردنظر ابن‌سینا را باید علمی حضوری به شمار آورد، اگرچه وی خود چنین اصطلاحی را به کار نبرده و گاه آن را با اصطلاحات و مفاهیم مربوط به علوم حصولی تبیین کرده است و از این رو، می‌توان وی را آغازگر جلب توجّهِ فیلسوفان به این سنخ از علم در تاریخ فلسفۀ اسلامی به شمار آورد.

این مسئله که آیا جهان هستی بی‌آغاز و ازلی است یا خداوند آن را از عدم به وجود آورده و حادث زمانی است، یکی از مسائلی است که از دیرباز تا امروز ذهن فیلسوفان و متکلمان را درگیر خود کرده است. بیشتر فیلسوفان جهان را ازلی دانسته و بیشتر متکلمان آن را حادث زمانی انگاشته‌اند. درگیری‌ها و ردیه‌نویسی‌ها میان طرف‌داران هر یک از این دو اردوگاه، پدیده‌ای دور از انتظار نبود. کتاب تهافت الفلاسفۀ امام محمد غزالی یکی از ردیه‌های نامبرداری ا‌ست که ضد ابن‌سینا و باورش به ازلیت عالم نوشته شده است. پژوهش پیشِ‌رو پس از به دست‌دادن خلاصه‌ای از آنچه در تاریخ تفکر بر سر این مسئله رفته است، به بازخوانی دوبارۀ این ستیز پرداخته و در پی آن است که تفسیری تازه از این ستیز پیشکش کند. می‌توانیم ستیز دربارۀ حدوث و قدم را این‌گونه بفهمیم که با اینکه در ظاهر مسئله‌ای است که برای شناختن جهان طراحی شده و به آن پاسخ داده شده، ولی هر یک از طرفداران حدوث یا قدم پیش‌فهم‌هایی الهیاتی داشتند و باطن این مسئله را یک انگاره‌های الهیاتی متفاوت تشکیل داده است. بدین‌سان می‌توان چنین ارزیابی کرد که گفت‌وگوها، روبنایی جهان‌شناسانه و زیربنایی خداشناسانه دارند. نوآوری مقاله هم در همین فهم و تفسیر تازه است؛ تفسیری که بر ما نمایان می‌کند که طرفداران ازلیت عالم با انگارۀ خدای غیرشخصی جهان را می‌فهمیدند، درصورتی‌که پیش‌فهم باورمندان به آفرینش از عدم این بود که خدا شخص است، همان شخصی که بیرون بودن از جهان مهم‌ترین ویژگی اوست. ناگفته نماند که مقاله یک یافتۀ ضمنی نیز دارد و آن این است که ستیز غزالی با ابن‌سینا، ردیۀ جان فیلوپونوس را ضد پروکلس بازنمایی می‌کند.

رمز و زبان رمزی در اندیشه‌های متکلمان و فیلسوفان دین، به عنوان وسیله ای برای حکایت از عالم غیرمادی و بیان حقایق متافیزیکی، به کار می‌رود و با همین کارایی‌، در برخی متون فلسفی برای بیان رابطه انسان با خدا نیز مطرح شده‌است. هدف از این مقاله، بررسی مفهوم کلی رمز از دیدگاه سهروردی و یاسپرس است؛ پس از تبیین و تحلیل چیستی و چرایی رمز، بیان ویژگی‌های آن و کاربرد این واژه به طور خاص در تبیین مساله‌ی جایگاه آن در ارتباط انسان و خدا، به مقایسه‌ی آرای این دو فیلسوف و دریافت وجوهی از شباهت و تفاوت می‌پردازد: سهروردی تعریف حقیقی از رمز ارائه نمی‌کند؛ اما یاسپرس به طور مستقیم آن‌را تعریف می‌کند. دلیل رمزی سخن گفتن سهروردی پوشیده‌گویی در باب حقیقت است و اما یاسپرس می‌خواهد تا حد ممکن حقیقت را به واسطه رمز روشن نماید. رمز سهروردی ویژگی‌های معرفت شناسانه، معناشناسانه و وجود شناسانه را در بر دارد اما رمز یاسپرس بیش‌تر وجود شناسانه است؛ از دیدگاه هر دو فیلسوف ویژگی اصلی رمز حکایت‌گری است و آنچه مقصود است معنای باطنی است و رمز‌گشایی نهایی ممکن نیست. از دیدگاه شیخ اشراق، مواجهه با رمز در عالم خیال منفصل بوده اما برای یاسپرس در همین عالم است. در باب جایگاه رمز در ارتباط انسان با خدا نیز، از دیدگاه سهروردی زبان رمزی، تنها راه ِارتباط انسان با خدا نیست؛ خالق و منشا رمز تنها خداوند نیست؛ اما از نظر یاسپرس امر متعالی صرفا به واسطه رمز متجلی می‌شود. هدف و منشا رموز نیز صرفا خداوند است.

عشق الهی یکی از صورتهای مهم ارتباط انسان با خداست که با وجود کاربرد گسترده در سنتهای الهیاتی و عرفانی، تصور واحدی در مورد آن وجود ندارد. تبیین این ارتباط، در ساختار تصورات غیرانسانوار از خداوند، همچون واجب‌الوجود ابن‌سینا ابهام بیشتری می‌یابد. ابن‌سینا واجب الوجود را با مفاهیم و اوصافی کاملاً مابعدالطبیعی، معرفی می‌کند که متعالی محض و عاری از اوصاف احساسی و شخصیت انسانی است. از طرفی دیگر، اوج ارتباط انسان با خداوند را عشق به او می‌انگارد و واجب الوجود را عاشق و معشوق می‌نامد. مقاله حاضر به تبیین معناداری و تحقق پذیری این عشق می‌پردازد. بوعلی گرچه با ارائۀ تعریف عام عشق به «گرایش به خیر»، دایرۀ معنایی وسیعی برای آن ایجاد کرده‌است؛ اما در نهایت عشق انسان به خیر مطلق، از مفهوم شخصی خارج می‌گردد و متأثر از انگارۀ «تشبّه» که ریشه در نظریات افلوطین دارد، صرفاً به نوعی «تحول باطنی» معنا می‌شود. این معنا دربرگیرندۀ کمال معرفتی و تعقل کلیات از یک‌سو و تعالیِ عملی و اخلاقی از سوی دیگر است. به نظر می‌رسد تحقق عشق متعالی، به معنای حقیقی و تحت اللفظی با واجب‌الوجود سینوی غیرممکن است، از این‌رو ابن‌سینا در کاربرد عشق نسبت به خداوند، با حذف ابعاد دیالکتیکیِ آن و وارد ساختن معانی دیگر، وارد «هست و نیستِ» استعاری می‌شود و این تعبیر را در معنایی مجازی استفاده می‌کند.

پِرس به عنوان منطقدانی که قیاس محتمل را معرفی و نامگذاری کرد، آن را در کنار استدلالهای قیاسی و استقرایی قرار داد. اما صورتبندی و فرایند استنتاجی که قیاس محتمل در خود دارد هنوز محل ابهام است و این تردید را به وجود می‌آورد که شاید قیاس محتمل فرایندی استدلالی نباشد. در این مقاله سعی کرده‌ایم این تردید را تقویت کنیم؛ بدین ترتیب که نشان داده‌ایم فرض غریزی بودن قیاس محتمل در نوشته‌های پِرس نیز به صورت ضمنی دیده می‌شود و اگر قیاس محتمل غریزی باشد دیگر استدلالی نیست. همچنین با توجه به آراء اندیشمندان گذشته، مانند ابن سینا، نشان داده‌ایم که می‌توان قیاس محتمل را مربوط به قوه وهم دانست که بین انسان و حیوانات دیگر مشترک است. این دیدگاه نشان می‌دهد که چرا حیوانات نیز می‌توانند مانند انسانها از داده‌های حسی فراتر روند و چیزی شبیه یافتن فرضیه‌های طبیعی یا علّی از خود نشان دهند. یافته‌های روانشناسان تجربی جدید نیز حاکی از آن است که ذهن انسان دارای سیستمهای مختلف تصمیم‌گیری و صدور حکم است که همه آنها استدلالی نیستند. مثلا دنیل کانمن دو سیستم تصمیمی‌گیری در انسان تشخیص می‌دهد که اولی غیراستدلالی و تکاملی و دومی منطقی است. با توجه به مثالهایی که از قیاس محتمل وجود دارد، می‌توان آن را فرایندی متعلق به سیستم 1 ذهن دانست که سریع و غیراستدلالی عمل میکند.

برای شناخت هر شیء دو روش وجود دارد: الف) روش ایجابی (آنچه هست). ب) روش سلبی (آنچه نیست). شناخت نفس با روش نخست در آثار نفس ‌پژوهان به‌ نحو منسجم ارائه شده‌است، اما روش دوم سامان‌مند ‌نشده‌است و گاه به نحو ضمنی در بررسی‌‌های ایجابی لحاظ شده‌است. هدف پژوهش حاضر ارائه تصویری روشن‌تر از چیستی نفس در اندیشۀ ابن‌سیناست و تلاش دارد مطلوب خود را از طریق بررسی اوصاف و احوال سلبی نفس تحصیل ‌کند. در این راستا مغایرت نفس با جسم، بدن، مزاج، روح بخاری‌، طبیعت، عقل (تام) و حیات بررسی می‌شود که مغایرت نفس با سه مورد اخیر مهم‌ترین آنها به‌شمار می‌رود. اهمیت مغایرت نفس با جسم از آن‌جهت است که ‌به‌ نحو ضمنی شامل مغایرت با مزاج، روح بخاری‌، بدن و هر امر جسمانی دیگری می‌شود. مغایرت نفس با عقل از آن‌ جهت مهم است که از خطاهای ناشی از همسان انگاری نفس انسانی با مجردات محض جلوگیری می‌کند. بررسی نسبت نفس و حیات نیز از جهت مشابهت چشمگیر آثار منتسب به نفس و حیات، همچنین طیف گسترده و گوناگون موجوداتی که متّصف به صفت حیّ شده‌اند اهمیت دارد.

اصالت وجود، موجب تغییر و جابه‌جایی جایگاه مصادیق معقولات اولی و معقولات ثانی فلسفی می گردد. مقتضاى اصالت وجود آن است که وجود داراى فرد یا افرادى بوده و مابه‌ازای عینی داشته باشد و بر اساس اصالت وجود، نمى‌توان وجود را معقول ثانى فرض کرد که فرد خارجی ندارد. از سوی دیگر بنا بر اصالت وجود، صفات وجود از شئونِ حقیقت وجودند و مانند وجود عینیت و خارجیت خواهند داشت و ماهیات نیز تنها هویت مفهومی داشته و خارجیتی نخواهند داشت. در این پژوهش با روش توصیفی_تحلیلی بررسی و روشن شد که نه می‌توان ادعای جابه‌جایی همگی معقولات را پذیرفت و نه می‌توان مدعی عدم خارجیت وجود و صفات حقیقی وجود شد. بر اساس تأثیرات اصالت وجود بر نحوۀ وجود معقولات و باتوجه ‌به تبیین هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی از معقولات و نیز تفکیک صفات حقیقی وجود از دیگر معقولات، یافته‌های این مقاله به این نتیجه منجر شد که اصالت وجود موجب معقول اول بودن وجود و صفات حقیقی وجود با هر دو تبیین معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی از معقولات می‌گردد. ماهیات نیز با تبیین هستی‌شناختی، معقول ثانی فلسفی و با تبیین معرفت‌شناختی، معقول اول محسوب خواهند شد. عوارض ذاتی وجود، مفاهیم نسبی، اضافی و عدمی نیز بنا بر هر دو تبیین معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی معقول ثانی فلسفی خواهند بود. جابه‌جایی مصادیق معقولات نیز موجب می‌گردد تقسیم‌بندی جدیدی بر اساس اصالت وجود شکل بگیرد.

کیفیت بدن انسان در معاد از مسائل اختلافی میان فلاسفه و متکلمین است؛ به این‌بیان که مُعاد در مَعاد آدمی چگونه‌است. اقوال در این زمینه به‌ سه دسته تقسیم می‌شوند: بدن مثالی، بدن عنصری غیر از بدن دنیوی، و عینیت بدن دنیوی. دیدگاه اخیر معتقد به این‌همانی بدن مُعاد با بدن دنیوی است. اینان غالباً به آیات قرآن تمسک کرده‌اند؛ اما برخی دلایل عقلی نیز اقامه کرده‌اند. ظلم بودن ثواب و عقاب، رسیدن به لذّت‌ها، دوام حرکت افلاک و. از جمله دلایل عقلی هستند که پیروان عینیّت اقامه کرده‌اند. اثر حاضر با بررسی و نقد دلایل موجود، این فرضیه را مطرح می‌کند که دلایل مذکور توانایی اثبات مدعای پیروان عینیت در بدن مُعاد را ندارند و صرفاً ظهوری بدوی در عینیت بدن اخروی با بدن دنیوی دارند. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی صورت گرفته‌است؛ بدینگونه که پس از جمع‌آوری دلایل مورد نظر، آن‌ها را مورد نقد و بررسی قرار داده و میزان دلالت آنان بر مدعای مقصود، مورد اعتبارسنجی قرار گرفته‌است.

دربارۀ ساحت‌های وجودی انسان دو دیدگاه کلی مطرح‌شده‌است. طرفدارانِ دیدگاه اوّل، به دو ساحت وجودی جوهر غیرمادی (نفس) و بدن مادی باور دارند و افعال انسان را اصالتاً به جوهر غیرمادی نسبت‌می‌دهند. پیروانِ دیدگاه دوم، انسان را تک ساحتی و منحصر در وجود جسمانی می‌دانند. آن‌ها تمام اعمال انسان را به فیزیک او به ویژه مغز، فرومی‌کاهند و منکر جوهر غیرمادی هستند. پژوهش حاضر با هدف تبیین دیدگاه اول، به واکاوی تجرد نفس ابن‌سینا در بوتۀ نقد دیدگاه دوم پرداخته‌است. روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی است. یافته‌ها و نتایج نشان‌می‌دهد ابن‌سینا با ارائۀ عناصر حجّت و انواع براهین در مقام اثبات تلاش‌نموده با تبیین چگونگی افعال نفس، تجرد نفس را نتیجه‌گیرد. بر این اساس، تجرد نفس در پارادایم ابن‌سینا بر سه محور تعقل، حلول و استقلال استوار است. فیزیکالیست‌ها معتقدند اعتقاد به وجود ماهیتی مستقل از جسم برای تبیین و توضیح ادراکات انسان، ناشی از عدم آگاهی لازم نسبت به عملکرد مغز و اعصاب و پیچیدگی‌های آن است. افزون بر این، این ادعا که تغییرات جسمانی به واسطۀ رابطۀ ابزاری جسم برای نفس است، قابل اثبات نیست. از این رو، انکار و اشکالات فیزیکالیستی بر سه محور توانایی مغز و اعصاب، ابهام فلسفه در تبیین منطقی رابطۀ نفس و بدن و جهل شناختی شکل‌گرفته‌است. ابن‌سینا با اقامۀ هفت استدلال در اثباتِ تجرد نفس، پاسخگوی اشکالات فیزیکالیستی متناظر است؛ امّا پاسخ به دو اشکالِ فیزیکالیستی در پارادایم ابن‌سینا مبهم باقی‌می‌ماند: اشکالِ تبیین‌ناپذیریِ پیوندِ نفس و بدن و اشکالِ مبتنی بر مقدمۀ مبتنی بر درک وجدانی.

بنابر قرینه‌گرایی، ارزش معرفتی گزاره‌ها به داشتن قرائن و شواهد است. گاه ادعا می‌شود برخی رویکردها بی‌نیاز از پشتیبانی شواهد یا دلیل‌اند و تا زمانی که رویکردهای رقیب در اثبات خود ناکام باشند، آنها به قوت خود باقی هستند. این حالت که از آن به «پیش‌فرض معرفتی» تعبیر می‌شود، گاه تنها درحدّ نقطۀ آغاز بحث است (پیش‌فرض روشی) و گاه ارزش صدق دارد (پیش‌فرض حقیقی). در گفتگو حول وجود خدا، برخی باور به خدا، عده‌ای باور به عدم خدا و شماری هم بی‌باوری را پیش‌فرض می‌دانند. برای نمونه، آنتونی فلو با مقایسه مسئلۀ وجود خدا با قواعد حقوقی، نقطه آغاز را آن می‌داند که هیچ‌چیز درباره اصل، مفهوم و امکان خدا (تصوری) و نیز وجود یا عدم وجود او (تصدیقی) نمی‌دانیم و تا زمانی که خداباور یا خداناباور دلیلی به سود مدعای خود اقامه نکند، این پیش‌فرض به قوت خود باقی است. بخش نخست این مدعا قابل پذیرش و مقتضای روشمندی در گفتگو است؛ اما در بخش تصدیق، هر سه رویکرد ایجابی، سلبی و توقفی نیازمند اقامه دلیل هستند و شأن یکسانی دارند. هر یک از خداباور و خداناباور درحقیقت ادعایی ایجابی را مطرح می‌کنند که در چارچوب قرینه‌گرایانه، نیازمند ارائه شواهد است. لاادری‌گرا نیز ادعای نادرستی موضع هر دو را دارد که آن نیز نیازمند ارائه دلیل است. بنابراین وظیفه اثبات برعهده هر سه خواهد بود.