جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با استوار شدن پایه های خلافت فاطمیان در مصر (362 قمری) پیشروی ایشان به سوی شرق که همزمان با دوره سوم خلافت عباسیان بود(334-447هجری)، آغاز شد. ایشان در این عصر با گسیل نمودن داعیان خویش به جزیره عراق، در ترویج مذهب اسماعیلی و جذب عقیدتی_سیاسی شیعیان عراق به ویژه بغداد به غایت کوشیدند. هجوم تبلیغی داعیان با حیات شریف مرتضی، که نه تنها پس از استاد خویش، شیخ مفید به زعامت مکتب بغداد رسید، بلکه سی سال نیز عهده دار مناصب نقابت، امارت حج و دیوان مظالم بود، مقارن گردید. با وجود این، پرسشی در این میان شایسته طرح است: شریف مرتضی،درمقام زعیم ثانی مکتب بغداد،در برابر هجمه های تبلیغی دُعات فاطمی، چه واکنشی از خود نشان داد؟ یافته های این مقاله بر آن است که مرتضی از یکسو با مجاب نمودن برادرش در امضای منشور القادر، به کمک بازتاب و تأثیر اجتماعی امضای رضی و خود بر جامعه شیعه، و از سوی دیگر نفی و نقد عالمانه عقاید اسماعیلیه موفق شد در حد امکان تأثیر جَو تبلیغاتی فاطمیان را بر ذهنیت شیعیان عراق، به خصوص بغداد بشکند و ایشان را بیش از پیش متوجه خط اعتقادی_سیاسی مرجعیت فقهای امامی به زعامت شیخ مفید _که بر پذیرش امامت حضرت صاحب الأمر و غاصب دانستن خلافتهای موجود استوار بود_سازد. شریف مرتضی کوشید بر حسب توان و امکانات خود، از گرایش سیاسی_اعتقادی شیعیان به فاطمیان کاسته، جامعه شیعه را از این بحران عبور دهد.این مقاله سعی داردبا شیوه توصیفی_تحلیلی واکنش شریف مرتضی را در برابر هجمه های تبلیغی دُعات فاطمی بررسی نماید.

ثابت بن نعیم از قبیله جذام بود. این قبیله از قبایل مهم فلسطین بود و از ابتدای حکومت بنی امیه آنان را همراهی و به امویان خدمت کرد، اما در اثر اختلافات داخلی پیش آمده در درون بیت اموی به ویژه پس از انتقال خلافت به شاخه مروانی، بین قبایل یمنی و قیسی که هم پیمان با امویان بودند، نزاع و چند دستگی ایجاد شد و در اواخر دوران بنی امیه، برخی از این قبایل علیه آنان به پا خاستند. قیام ثابت بن نعیم جذامی در اواخر حکومت امویان روی داد و به سرعت فراگیر شد و هر چند با تلاش های مروان بن محمد آخرین خلیفه اموی سرکوب شد، پایه های خلافت اموی را متزلزل کرد. این پ‍‍ژوهش درصدد است با روش توصیفی – تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای به بررسی موضوع بپردازد.

اوضاع داخلی ایران پس از قتل نادرشاه به گونه ای پیش رفت که کمپانی های اروپایی می توانستند در تحولات سیاسی و اقتصادی ایران مؤثر باشند. اما شرایطی پیش آمد که تنها کمپانی هندشرقی انگلیس به عنوان مؤثرترین نیروی اروپایی در خلیج فارس باقی ماند. زیرا هلندیان توسط میرمهنا از جزیره خارک اخراج و دیگر حضوری مؤثر در منطقه نداشتند و فرانسویان نیز در برقراری رابطه با دولت کریمخان، ناموفق بودند. برخوردهای میان مدعیان قدرت در ایران، بروز شورش های متعدد خوانین داخلی و رؤسای قبایل کرانه های خلیج فارس، عدم حضور مؤثر دولت زند در خلیج فارس به علت نداشتن نیروی دریایی، ضعف اقتصاد و بازرگانی ایران به لحاظ تولید داخلی، کمبود پشتوانه مالی در تجارت خارجی و کمبود وسایل حمل و نقل دریایی از عوامل زمینه ساز برای حضور فعال وانحصارگرایانه انگلیسی ها در صحنه سیاسی و تجاری خلیج فارس در آن دوره‌ بودند. یافته های پژوهش نیز بیانگر آن است که شرکت انگلیسی در راستای محدود کردن نقش ایران و افزایش میزان نفوذ و قدرت خود در خلیج فارس تلاش می نمود.

خلافت فاطمی که همواره به دنبال توسعه‌ی سیادت دینی و سیاسی خود بر تمام سرزمین‌های اسلامی و بسط نظرگاه‌ها و اندیشه‌هایش در خارج از قلمرو، به ویژه در شرق جهان اسلام بود، در درون قلمرو خود اهتمام بسیاری به تقویت نظام آموزشی نشان داد از جمله: تأسیس مراکز آموزشی فراگیر، تأمین تسهیلات آموزشی و رفاهی برای اساتید و طلاب، جذب و استخدام علما و اساتید برجسته، ایجاد جو آزاد اندیشی علمی و عقیدتی در مراکز آموزشی خود. در این نوشتار تلاش شده با روش توصیفی- تحلیلی به این مسئله پرداخته شود که این اقدامات چه دستاوردهایی را می‌توانست برای فاطمیان در پیشبرد اهداف سیاسی- مذهبی‌شان در خارج از قلمرو، به ارمغان آورد. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که این ارتقاء سطح آموزشی دستاوردهایی از جمله جذب طالبان علم از سایر سرزمین‌ها و ارتقاء جایگاه فرهنگی خلافت فاطمی در سطح جهان اسلام، آشنا نمودن جامعه علمی جهان اسلام با فرهنگ و آئین اسماعیلی، آشنایی مبلغان فاطمی با نیاز-های فرهنگی و فکری جوامع مختلف پیش از اعزام به مأموریت و همچنین تربیت و آموزش داعیان متخصص و متعهد به منظور فعالیت در خارج از قلمرو را می توانست به همراه داشته باشد.

هجوم مغولان به ایران و تثبیت حاکمیت آنها تحت عنوان ایلخانان سبب ساز شکل گیری موج های مختلفی از مهاجرت ساکنان مناطق مختلف ایران شد. به طور کلی این مهاجرت‌ها و تغییرات سرزمینی در دو دوره مختلف حاکمیت مغولان شکل گرفت و هر بار گروهی از ساکنان به مناطق امن مجاور خود و حتی سرزمین‌های دوردست مهاجرت کردند. در برابر این پرسش که چرا ایرانیان در این دوره اقدام به مهاجرت کردند؟ و این که مهاجران به کدام مناطق مهاجرت کردند؟ مدعای تحقیق چنین است: در موج اول مهاجرت به دلیل سیاست جنگی رعب‌آفرین مغولان و کشتار، قتل و غارت بی‌محابای آنان، گروهی از ایرانیان جان خود را نجات داده و ترک وطن نمودند. اما با تثبیت قدرت مغولان در ایران و تشکیل حکومت ایلخانان عوامل دیگری همچون تضادهای معیشتی، اعمال مالیات های سنگین و اسارت سبب مهاجرت ایرانیان شد. مناطق جنوبی ایران همچون فارس ، کرمان و یزد که در این دوره تحت تسلط حاکمان محلی بودند، به همراه هند ، مصر و آسیای صغیر پناهگاه مهاجران در هر دو موج مهاجرت بود. این پژوهش با روش توصیفی ، تحلیلی و با مراجعه به منابع دست اول، ابتداء دلایل مهاجرت ایرانیان بعد از هجوم مغولان و دوره ایلخانان را مورد تحلیل قرار خواهد داد و در ادامه پایگاه طبقاتی مهاجران و پناهگاهای امن آنها مورد بررسی قرار خواهد گرفت. .

جنبش اخوان­المسلمین در دهه­ 1960 در شرایطی که افغانستان از نظر سیاسی، اجتماعی، دینی و اقتصادی در وضعیتی بحرانی و نابسامان بسر می برد، تشکیل شد. با به قدرت رسیدن حزب دموکراتیک خلق در سال 1978م و تغییر اوضاع سیاسی، این جنبش به سرعت وارد مرحله جدید شد و گفتمان «جهاد» را بعنوان راهبرد اصلی برای دستیابی به اهداف خود اعلام نمود و از این طریق نقش مهمی در بیداری اسلامی و تحولات دهه­های 1970 و 1980 آن سامان سیاسی ایفا کرد. با سرنگونی رژیم خلقی و پیروزی مجاهدین (1992) یکی از شاخه­های اخوان(جمعیت اسلامی) دولت اسلامی تشکیل داد و شاخه دیگر اخوان(حزب اسلامی) علیه این دولت شورید و در نهایت این دولت چنان تضعیف شد که بابرآمدن خلافت­گرایان طالبان، در 1996 سرنگون شد. ایده اصلی نوشتار حاضر آن است تا با روش تحلیلی توصیفی با رویکرد تفسیری و با بهره­گیری از مستندات تاریخی، علل شکست اخوان المسلمین در این کشور را در تاسیس حکومتی مقتدر و باثبات پی‌‌جوئی نماید. یافته­­های تحقیق نشان می ­دهد علل ناکامی این جنبش را باید در دو دسته عوامل درونی و بیرونی جستجو کرد؛ اختلافات داخلی، قومیت­گرایی، روی آوردن به دنیازدگی و روزمره‌گی، افراطی­گرایی، فاصله­­گیری از آرمان­­های تعریف­شده اخوان، ضعف ایدئولوژی سیاسی از یک­سو و سرکوب‌گری رژیم­های حاکم، وابستگی به قدرت­های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، امتزاج با جریان‌های تکفیری و سکولار از سوی دیگر از جمله مهمترین عوامل داخلی و خارجی آن به شمار می‌رود.

دیدگاه سیاسی مستشرقان آلمان و انگلیس نسبت به مکتب عاشورا دارای نوسانات و چالش های فراوانی است. آلمان و انگلیس به عنوان سردمداران اسلام شناسی به طور عام و عاشورا پژوهی به طور خاص، تلاش کرده اند شخصیت، اهداف و دستاورد های قیام امام حسین (ع) را مادی گرایانه و فارغ از مذهب، مورد تحلیل و بررسی قرار دهند. با توجه به اینکه جهان اسلام و منابع موجود از ابتدا در سیطره جماعت اهل سنت بوده، و منابع شیعه تحریف یا کمتر بدان اعتماد شده، عمدتا شاهد نتایج مغرضانه و کمتر منصفانه بوده ایم. از یک سو مستشرقان به امام حسین (ع) به عنوان یک اپوزیسیون حکومت مرکزی و دارای اندیشه ضد سکولار نظر دارند، و اندیشه های اعتقادی و دینی او را خلط در آراء سیاسی و اقتصادی می کنند؛ از طرفی تعداد اندکی از مستشرقین موفق شده‌اند که تحت تاثیر عواطف شخصی، ملی و مذهبی واقع نشوند و این نهضت را صرفا از نظر علمی مورد مطالعه و بررسی قرار دهند. هدف این پژوهش بررسی تطبیقی مواضع سیاسی مستشرقین آلمان و انگلیس درباره واقعه عاشورا و مطالعه بنیاد فکری و رویکرد عملی آن ها می باشد. در این تحقیق با رویکردی تحلیلی و تبیینی درصدد پاسخ به این سئوالات هستیم که: برداشت سیاسی مستشرقان آلمان و انگلیس از واقعه کربلا چگونه بود؟ مبانی فکری عاشورا پژوهی از بُعد سیاسی چگونه بوده است؟ فرض غالب بر این است که مستشرقین آلمان و انگلیس با توجه به وجود پژوهشگران برجسته و پژوهشکده های فراوان اسلامی- شیعی، سعی کرده اند بُعد اعتقادی نهضت کربلا را تحت شعاع سیطره سیاسی قرار دهند.

سید عظیم شیروانی یکی از پیشگامان نوگرایی و رئالیسم در میان مسلمانان قفقاز بود که با باورهای اشتباه و سنت­گرایانه­ی جامعه­ی خویش به مبارزه پرداخت و با اشاعه­ی اندیشه­های نوگرایانه در ایجاد مدارس نوین، تدریس علوم جدید در مدارس، مبارزه با خرافات و تعالیم سنتی موجود در جامعه­ در تغییر وضعیت زندگی مسلمانان قفقاز نقش مهمی داشت. اندیشه های واقع­گرایانه­ی شیروانی در میان شاگردان و هم­عصران رئالیست وی مورد توجه قرار گرفت و در محتوای مطبوعات آن عصر از جمله نشریه­ی ملانصرالدین انعکاس یافت. این پژوهش برآن است تا با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه­ای و آرشیوی به تأثیر اندیشه­های رئالیستی سید عظیم شیروانی در محتوای نشریه­ی ملانصرالدین بپردازد. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که افکار و اندیشه­های رئالیستی سید عظیم شیروانی و اقدامات وی در راستای تبلیغ نوگرایی و رئالیسم در قفقاز نقش مهمی در توجه نشریه ملانصرالدین به واقع­گرایی و اصول جدید داشت و این نشریه با پشتوانه­ی نظری اندیشه­های رئالیستی شیروانی، تأثیر زیادی در مبارزه با خرافات و نیز حیات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مسلمانان قفقاز داشت.

آموزش‌های دینی از مهم‌ترین بخش‌های جامعه مذهبی است که مورد توجه حاکمان و دانشمندان بوده است. این آموزش به‌ ویژه در قرن 10 و 11 هجری در دوره قطب­شاهیان که ساکنان بومی آن آشنایی چندانی با مذهب تشیع و اندیشه‌های آن نداشتند اهمیت بیشتری داشت. آموزش‌های مذهبی در این دولت‌ به ‌منظور تحکیم مبانی مذهب تشیع صورت گرفت. حاکمان این دولت برای تقویت پایه‌های تشیع در بین ساکنان مناطق گلکنده (Golconda) و حیدرآباد (Hyderabad)- پایتخت قطب­­شاهیان - از دانشمندان شیعی ایرانی که به دکن مهاجرت کرده بودند بهره بردند و حضور پر تعداد آنان به پویایی و ارتقای دانش مذهبی ساکنان این مناطق انجامید. سؤال اصلی پژوهش این است که دانشمندان مهاجر ایرانی چه نقشی در گسترش معارف شیعی ساکنان قلمرو دولت‌ قطب­­شاهی در قرون 10 و 11 هجری داشتند؟ برای پاسخگویی به سؤال پژوهش این فرضیه مطرح ‌شده است که دانشمندان ایرانی با تشکیل کلاس‌های درس و تربیت شاگردان، تربیت مذهبی حکام قطب­شاهی، تألیف کتب مذهبی و برگزاری جلسات بحث و مناظره با علمای سایر فرق در گسترش معارف دینی و دانش مذهبی مردم مناطق گلکنده و حیدرآباد مؤثر بوده‌اند. نظر به اهمیت موضوع این پژوهش به روش توصیفی – تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه‌ای صورت گرفته است.