جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه در گفتگو‌های بین ادیانی اصطلاح «ایمان ابراهیمی» کاربرد فراوانی دارد اما تا کنون ابعاد کلامی آن کمتر مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. این پژوهش درصدد است تا این اصطلاح را بیشتر تجزیه و تحلیل کند تا ابعاد مختلف آن از حیث دین شناسی روشنتر گردد. در این جستار از میان «ادیان ابراهیمی» مسیحیت و اسلام را برگزیده ایم و می کوشیم سطوح کاربرد متفاوت اصطلاح «ایمان ابراهیمی» در میان پژوهشگران حوزه‌ی دین بررسی کنیم. به این منظور ابتدا باید بطور گذرا وجوه گوناگون تشابه و اختلاف کلامی مسیحیت و اسلام حول مفهوم «ایمان» نشان داده شود تا از این رهگذر اصطلاح «ایمان ابراهیمی» و نقش مهم و کلیدی آن در گفتگوهای مسیحی – اسلامی برجسته شود. یادآوری این نکته مهم ضروری است که مسیحیت ایمان را علاوه بر پرستش خدا، ناظر به پرستش مسیح نیز می‌داند، اما در اسلام مفهوم ایمان که از نظر لغوی برگرفته از «امن» است، شامل مراتب و سطوح مختلفی است که از تصدیق قلبی به یگانگی خداوند تا عمل بر بنیاد احکام الهی را در بر می گیرد.

یکی از موضوعات مورد بحث در الهیات فمینیستی، بررسی جنبه­ی مونث الهی در ادیان گوناگون است که به واسطه­ی آن، جایگاه زنان در جامعه­ی دینی بالا برده می­شود. در این میان، تجسم زنانه­ی حکمت الهی از مهمترین مباحث مطرح شده در این زمینه به شمار می­آید. این شخصیت الهی زنانه، در دو دین یهود و بودایی جایگاه برجسته­ای را به خود اختصاص داده است. حکمت متشخص زنانه در دین یهود در مقام حخما یا شخینا و در دین بودایی در مقام پراجناپارامیتا، ظاهر گشته است. از آن رو که این ادیان، از قدیمی­ترین و پرطرفدارترین ادیان جهان محسوب می­شوند، بررسی حکمت متشخص الهی در قالب زنانه­اش اهمیت فراوانی دارد چرا که شباهت­ها و تفاوت­ها در آموزه­هایی که پیرامون این شخصیت پدید آمده است نمایان شده و تاثیر آن در جامعه­ی دینی با ارزش بخشیدن به جایگاه زنان مشخص می­گردد. در این پژوهش، کوشش می­شود که سیر تحول این مفهوم در این دو سنت دینی، ابعاد و کارکرد اجتماعی آن مورد بحث قرار گیرد.

کتاب مقدس در مقام متن ادبی دارای گونه‌های ادبی (ژانرهای) متنوعی است که یکی از مهم‌ترین آن‌ها را می‌توان ژانر «آپوکالیپسی» یا «مکاشفه‌ای» نامید. کتاب دانیال از جمله نخستین متون آپوکالیپسی یهودی به شمار می‌رود که تاریخ تقریبی نگارش آن را قرن دوم قبل از میلاد دانسته‌اند و همانند بسیاری از این متون نام نویسنده مجعول است. از ویژگی‌های بارز متون مکاشفه‌ای یا آخرالزمانی بیان نمادین و بکارگیری زبان رمزی است که عمدتاَ به موضوعاتی از جمله منشأ پیدایش جهان، فرجام‌شناسی، پیشگویی آشوب‌های روزهای فرجامین، روز رستاخیز و داوری دربارۀ انسان و جهان می‌پردازد. در این پژوهش سعی شده است تا با نظر به اهمیت متون آپوکالیپسی در مطالعات کتاب مقدسی به پیشینۀ این تحقیقات گسترده اشاره شود. همچنین ضمن معرفی و بیان ویژگی‌های این متون و انواع دسته‌بندی‌های آن‌ها از نظر صوری و محتوایی، بطور ویژه در بحث از نمادشناسی کتاب دانیال، به ریشۀ نمادها و کاربرد‌های آن‌ها در سایر متون عبری و غیر عبری پرداخته شود. از دیگر نکات برجسته، آموزه‌های حکمی این کتاب است که با هدف تعلیم حکمت و پندهای اخلاقی نگاشته شده است. بدین‌سان، اینگونه متون خواننده را، به هر دورۀ زمانی که متعلق باشد، به تفکر بیشتر دربارۀ مفاهیم رمزی فرا می‌خواند و این خود جذابیتی خاص را به این متون می‌بخشد.

دین مسیحیت از دل شریعت سخت‌گیر یهود پدیدار شد و به تدریج راه خود را جدا کرد. نوشته‌های پدران کلیسا مؤیّد آن است که ایشان ضمن ترسیم ابعاد راست‌کیشی، سایر نظرات را بدعت می‌دانستند. ایشان دیدگاه خود را تنها خوانش صحیح از مسیحیت که منطبق بر تعالیم عیسی و رسولان بود، تلقّی کرده و بر مبارزه با بدعت‌گذاران تأکید داشتند. روی‌کار آمدن حکومت مسیحی در قرن چهارم، دایره قدرت اصحاب کلیسا را بیشتر و عرصه را بر سایرین تنگ‌تر کرد. این باور که مسیحیت نخستین از تنوّع و تکثّر برخوردار نبوده و نظرات کلیسای رُم تنها قرائت موجود و صحیح بوده است تا قرن گذشته در بین محققان مقبول بود. اما اوّل بار والتر بائر، پژوهشگر صدر مسیحیت، با نگارش کتابی این نظریه را مورد نقد قرار داد. وی با آوردن شواهد گوناگون کوشید تا در تعریف مسیحیت اوّلیه از منظر تاریخی و مستقل از دیدگاه‌های کلیسای کاتولیک تجدید نظر کند. بر مبنای تحقیقات او مسیحیت از ابتدا متنوّع بوده و ما شاهد وجود «انواع مسیحیت» هستیم که کلیسای رُم آنها را بر نتابیده و در پی گسترش نفوذ خود، سعی در از میان بر داشتن دیگر عقاید داشت، امری که با مسیحی شدن امپراتوری روم سرعت بیشتری یافت.

در جهان‌بینی دینی، به طور عام و در دین اسلام به طور خاص، این مفهوم وجود دارد که درد و رنجی که فرد در زندگی متحمل می‌شود بیهوده و عبث نیست بلکه می تواند زمینه‌ای برای رشد و تعالی انسان باشد؛ مفهومی که در روان‌شناسی مثبت‌گرا به آن رشد پس از آسیب گفته می‌شود. با بررسی آیات و احادیث درمی‌یابیم به رغم اینکه طلاق در اسلام امری مذموم و ناپسند است، اما در شرایطی که هدف اصلی ازدواج، که تامین آرامش زوجین است، محقق نشود جواز طلاق می‌تواند صادر شود. یافته‌های روان‌شناسی نیز همسو با آموزه‌های اسلامی، نشان می‌دهند در شرایطی که کیفیت ازدواج بسیار پایین باشد، طلاق سبب افزایش بهزیستی روانی و به صلاح افراد است. پافشاری بر ادامۀ زندگی مشترک زوج‌های ناهمخوان عواقب زیادی دارد، از جمله طلاق‌های پنهان، خیانت، خودکشی، همسرکشی و مشکلات تربیتی برای فرزندان. اینجاست که ضرورت طلاق رخ می‌نماید. اما طلاق، به رغم پیامدهای منفی‌اش می‌تواند منجر به تغییراتی مثبت در افراد شود، از جمله شناخت عمیق‌تر زندگی، گسترش روابط معنادار باخانواده و دوستان، دستیابی به احساس قدرت درونی، تغییر در اولویت‌های زندگی و درک عمیق‌تر موضوعات معنوی و وجودی. با توجه به اجتناب‌ناپذیر بودن طلاق، لازم است با مطالعه دقیق و موشکافانه همه ابعاد طلاق از جمله پیامدهای مثبت آن، زمینه‌های شکل‌گیری رشد پس از طلاق فراهم گردد.

هدف مقاله حاضر بررسی اندیشه­های عرفانی- اخلاقیِ بحیا بن‌یوسف ابن‌پاقودا و ابوحامد محمد غزالی با تمرکز بر دو کتاب احیاء علوم­الدین و الهدایه الی فرائض­القلوب است. در این مقاله می­کوشیم تا مؤلفه­ها و مضامین مشترکِ اندیشه‌های عرفانی- اخلاقی بحیا ابن‌پاقودا و غزالی را در دو سنت عرفانیِ اسلام و یهود، بازخوانی کنیم. بر اساس مطالعه­­ی دو اثر، شباهت­هایی زیادی میان اندیشه­ی عرفانی-اخلاقی غزالی و ابن‌پاقودا وجود دارد، به‌نحوی که اگرچه شاید نتوان اثر ابن‌‌پاقودا را تقلیدی از منظومه فکری و کتاب غزالی دانست، اما میزان نزدیکیِ اندیشه‌های‌شان در حوزه­ی عرفان و اخلاق، قابل‌توجه است. اندیشه­ی ابن‌پاقودا در کتاب الهدایه، که شاید بتوان تأثیراتی از اندیشه اخوان‌الصفا و فلوطین را در آن یافت، بر اهمیت روحانیت و تقوای درونی به‌عنوان انگیزه‌های اساسی هر نوع رفتار دینی و اخلاقی تاکید می کند که او آن­ها را «وظایف قلبی» می نامد. این نوع اندیشه­ی عرفانی-اخلاقی با تفکر عرفا و اهل تصوف در عالم اسلام به­خصوص غزالی دارای وجوه مشترک بسیاری است. لذا، بررسی دو اثر، نشان­دهنده­ی این است که اخلاقیات هردو رنگ و بویی از جنس تصوفِ مبتنی بر زهد را دارا است.

تأمین مالی هر سازمانی از مسائل مهم و حتی حیاتی آن است، سازمان روحانیت نیز از این امر مستثنی نیست و بنیان‌گذاران آن، لازم است برنامه و قواعدی را در این جهت طراحی کنند تا سازمان بتواند به وظایف خود به خوبی عمل کند و به اهداف مورد نظر نائل آید. در این تحقیق، که به صورت اسنادی ـ تحلیلی سامان یافته است با بررسی متون مقدس و معتبر دین یهود و مسیح، سیاست اقتصادی و منابع مالی آنها در تأمین بودجه سازمان روحانیت استخراج شده است و دیدگاه های هر دو دین نسبت به سؤال اصلی این پژوهش یعنی شیوه تأمین معاش عالمان دین بررسی، و بیان شده است که اشتغال عالمان به کسب و کار برای تأمین معاش، گرچه به نظر پسندیده می‌رسد؛ اما به صراحتِ هر دو دین، عالمان رسالت سنگینی در تربیت دینی جامعه دارند و اشتغال به غیر آن از جمله کسب و کار از موانع جدی فراروی چنین تکلیفی است، از این‌رو عالمان باید تمام‌وقت در خدمت دین باشند ولی تأمین معاش آنان از وظایف مردم است. عالمان دینی وظیفه رشد و تعالی بُعد روحانی انسان‌ها را به عهده دارند و مردم در مقابل وظیفه تأمین بعد مادی عالمان را.

شمایل پرهیزی اصطلاحی نسبتاً جدید و برساخته در دوره‌ی مدرن است که ابتدا برای توصیف هنر یونان باستان ابداع شد ولی بعدا با هدفِ تضییع و تحقیر هنر یهودی متداول گشت. همزمان با توسعه‌ی جنبش‌های ناسیونالیستی در اروپای پس از روشنگری، مورخان هنر با استناد به ممنوعیت تصاویر در فرمان دوم، به انتقاد از فقدان هنر بصری و شمایلی در فرهنگ یهود پرداختند. پژوهش‌های بعدی و شواهد باستان‌شناسی، عده‌ای از اندیشمندان یهود را متقاعد کرد که فرض شمایل‌پرهیزی یهودی، صرفا منشأ قرن نوزدهمی دارد. بنابراین نوعی دوگانگی در این‌باره به‌وجود آمد و درحالی‌که عده‌ای آن را مورد نکوهش قرار می‌دادند، عده‌ای دیگر به آن همچون فضیلتی اخلاقی و انحصاری در یهودیت می‌نگریستند که در نهایت از طرفی در خدمت اهداف جدلی و سیاست‌های هویتی- ناسیونالیستیِ معاصر قرار گرفت و از سوی دیگر به زمینه‌ای برای هنر انتزاعی قرن بیستم تبدیل شد. با‌ این‌‌حال نمی‌توان انکار کرد که یهودیان در برخی ادوار، به شمایل‌پرهیزی سخت پایبند بوده‌اند. این مقاله با بررسی مهم‌ترین زمینه‌های شکل‌گیری فرهنگ شمایل‌پرهیزی در یهودیت، نشان می‌دهد که این فرهنگ، در دوران پیشا‌مدرن نیز- همچنان‌که در دوران مدرن و پساهولوکاست- بیشتر امری متأثر از شرایط اجتماعی- سیاسی‌ بوده است تا یک منع الهیاتی.

یکی از ویژگی‌های بارز متون کهن هندو، ارائة بسیاری از آموزه‌ها و اعتقادات در شکل و قالبِ داستان‌های نمادین و اسطوره‌ایست. در بسیاری موارد در اثر گذر زمان معانی و محتوای اصلی این اسطوره‌ها به دست فراموشی سپرده شده و بیشتر به شکل ظاهری آنها توجه شده است. در مواجهه با این برداشت‌های لفظی و سطحی، برخی صاحب‌نظران، فیلسوفان و عارفان هندو این اسطوره‌ها را مجدد تفسیر و تاویل کرده‌اند. هرچند این شروح و تفسیرها با رویکردهای مختلف صورت گرفته است، اما همگی در تلاش هستند تا از حکایات و اسطوره‌های کهن برداشتی معناگرایانه و گاهی عقلانی ارائه دهند. تیرومولَر عارف و فیلسوف بزرگ هندو یکی از همین افراد است. تاثیرات فراوان او بر جریان‌های فکری پس از خودش -به خصوص سنت‌های شیواپرستی- بسیار پراهمیت است. با توجه به اهمیت این تاثیرگذاری، این نوشتار تلاش کرده است زندگی این قدیس و محتوای اثر مهم او کتاب تیرومَنتیرَم را بررسی کرده و سپس با انتخاب برخی از روایات و اسطوره‌های مندرج در این متن، رویکرد هرمنوتیکی او در تفسیرهایی که از اسطوره‌های پورانه‌ای ارائه داده را مورد بررسی قرار دهد.

بیشتر محققان غربی زیارت را در مفهوم اخص و دینی آن سفر زائر به مکان مقدس با انگیزه دینی و در مفهوم گسترده‌تر با انگیزه غیر دینی نیز تعریف کرده‌اند، اما برخی ادیان همچون مسیحیت، اسلام و آیین سیک بر حضور قلبی زائر نزد مزور نیز تاکید کرده‌اند و اصرار بیش از حد بر سفر ظاهری را ضروری ندانسته اند. با سیری در سپهر معانی مختلف لغوی و اصطلاحی زیارت در ادیان ، سفر رکنی از ارکان زیارت است. در مجموع، سفر دو نوع است: سفر آفاقی و سفر انفسی. زائر چه سیر ظاهری داشته باشد و چه سیر درونی، چه با سفر فیزیکی در مکان مقدس حاضر شود و چه در سیر انفسی به وصال معشوق رسد، در هر دو صورت این حضور و رسیدن نیازمند طی سفر است. تبیین جایگاه سفر در زیارت برای متولیان اماکن دینی از دو بعد حائز اهیمت است: در بعد ظاهری باید تمام ملزومات و امکانات مورد نیاز زائر در سه مرحله پیش از سفر، حین سفر تا رسیدن به مکان مقدس، و بعد از سفر را فراهم نمایند. در بُعد باطنی نیز باید به تزکیه درونی زائر و ادب حضور نزد مزور توجه کنند.