جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انقلاب اسلامی ایران نه تنها در مکان و زمانی شکل گرفت که چندان انتظار نمی ‌رفت، بلکه تفاوت‌ های عمده ‌ای هم با دیگر انقلاب‌ ها، به ویژه انقلاب ‌های جهان سومی داشت. پیچیدگی ‌های ناشی از همین غیرمنتظره بودن و تمایز نسبی باعث نوعی بازاندیشی و اصلاح در مفهوم‌ بندی و نظریه پردازی انقلاب شد. در این نوشتار می ‌کوشیم نشان دهیم که این بازاندیشی و اصلاح چگونه در انقلاب اسلامی پژوهی نمود یافته است. به عبارت دیگر، نشان می ‌دهیم که در طول نزدیک به سه دهه تلاش برای درک انقلاب اسلامی ایران، چگونه جایگاه مسلط در انقلاب اسلامی پژوهی به ترتیب میان تبیین ‌های ساختاری، تبیین ‌های سازمانی و تبیین ‌های فرهنگی – گفتمانی دست به دست شده است.

تکنیک «تحلیل کیفی تطبیقی» که مبتنی بر «جبر بولی» یا بسط بولی منطق مقایسه اسمی استوارت میل است، روش ‌شناسی ضمنی و تلویحی تحقیقات تطبیقی - تاریخی است. با استفاده از این تکنیک تحلیل‌ گران می ‌توانند به وارسی ترکیب ‌های متفاوت از تبیین ‌کننده ‌ها، به مثابه علل یک نتیجه (معلول) واحد بپردازند. تکنیک جبر بولی در تحلیل تطبیقی - تاریخی نیز ابزاری سودمند برای تحلیل مجموعه داده ‌هایی با N متوسط (10 تا 50 مورد) است.در مقاله حاضر، ابتدا، ویژگی ‌های اصلی جبر بولی برای استفاده از تکنیک تحلیل کیفی تطبیقی در علوم اجتماعی توصیف شده است. سپس، کاربرد تحلیل بولی یا تکنیک تحلیل کیفی تطبیقی توسط جان فوران در تحلیل تطبیقی انقلاب ایران تشریح شده است. فوران به عنوان مهم‌ ترین پژوهشگر تطبیقی انقلاب ایران در سه اثر خویش برای پاسخ به پرسش ‌های مختلفی از جبر بولی یا تکنیک تحلیل کیفی تطبیقی استفاده نموده است که در این مقاله تلاش گردیده نتایج هر سه مطالعه وی از حیث روش ‌شناسی بولی، مورد کنکاش و وارسی تفصیلی قرار گیرد.

ادبیات علمی در باب انقلاب ‌ها به سه دسته تقسیم می ‏شوند که دسته اول به «علل ‏شناسی» وقوع، دسته دوم به «فرایندشناسی» آغاز تا پیروزی و دسته سوم به «پیامدشناسی» داخلی و خارجی انقلاب ‌ها می ‏پردازند. مقاله حاضر، در دسته سوم و حول محور تاثیرات بین‏ المللی انقلاب اسلامی قرار می ‏گیرد. تاثیرگذاری انقلاب اسلامی بر جهان اسلام، واقعیتی است که از سوی صاحب ‏نظران، نویسندگان، روشنفکران و حتی سیاست‌ مداران مخالف، مورد تایید قرار گرفته است. در این مقاله کوشش شده است تا یک چارچوب برای توضیح آن استخراج شود و بر این مبنا چهار سبد برای جمع ‏آوری حجم انبوه و عظیم داده ‏ها در 51 کشور مسلمان‏ نشین خاورمیانه و اقلیت ‏های مسلمان در سایر کشورها و سازماندهی تئوریک اطلاعات در باب تاثیرگذاری انقلاب اسلامی و «رفع کمبود تئوریک در درس بازتاب انقلاب اسلامی ایران» طراحی شده است. طبق یافته ‏ها، این چارچوب، چهار محور دارد، شامل نگرش جامعه ایران، نگرش و رفتار دولت و رهبران ایران؛ نگرش و رفتار جامعه موردی نگرش و رفتار دولت موردی. البته این نگرش ‌ها و رفتارها با یکدیگر تعامل داشته و در زمان‌ های متفاوت، دگرگون شده است. هر یک از این محورهای چهارگانه نیز دارای محورهای فرعی است. بر این اساس محقق می ‏تواند اولا تصویری کلی از تاثیرات به دست آورد. ثانیا می ‏تواند محورهای کلان سازماندهی اطلاعات خود را شناسایی کند و ثالثا سوالات و محورهای قابل بررسی در هر فاز تحقیق را برجسته کند و رابعا می ‏تواند این چارچوب منعطف را به مثابه الگویی جهت اعمال روش مقایسه ‏ای بین کشورهای پنجاه‏ گانه به کار گیرد.

این مقاله بر آن است تا با بهره ‌گیری از اسناد بر جای مانده از کمیسیون مبادلات فرهنگی و آموزشی ایران و آمریکا (برنامه فولبرایت 1328-1357) پاسخ این سوال را مورد بررسی قرار دهد که «سیاست ‌های گزینشی، آموزشی و پرورشی در برنامه رهبران کمیسیون فولبرایت چه نقشی در تربیت نسل جدیدی از نخبگان حاکم ایرانی و دل ‌بسته به آمریکا داشته است؟»بررسی و تحلیل اسناد دست اول نشان می ‌دهد که برنامه فولبرایت کاملا با سیاست خارجی آمریکا در ایران برای پیشبرد پروژه «نوسازی از بالا و آمریکا محور» و اهداف روانی دیپلماسی این کشور پیوند خورده بود. حاصل فعالیت سی ساله این کمیسیون، ظهور موج آمریکاگرایی در دهه آخر سلطنت پهلوی بود که در میان نخبگان مسلط در محیط‌ های دانشگاهی و تخصصی و رهبران دولتی و مدیران عالی بروز داشت.

رژیم‌ های برآمده از انقلاب ‌ها با دو الگوی تداوم و عدم تداوم رو به‌ رو هستند. در انقلاب اسلامی ایران، جمهوری اسلامی به عنوان دولت - ملت در صحنه بین المللی توانست در مقابل بحران ‌‌های سیاسی خود را حفظ کند و به مدت سی سال تداوم داشته باشد. مساله اصلی مقاله بر این امر تاکید دارد که چه عواملی موجب تداوم سیاسی رژیم جمهوری اسلامی شد. در پاسخ به این مساله، ابتدا ادبیات نظری مورد کنکاش قرار می‌ گیرد و سپس بر اساس روش موردی و تاریخی تلاش می ‌شود تا پاسخ شایسته به این مساله ارایه گردد. نتایج بررسی تجربی و آزمون فرضیه‌ ها نشان داد که:1- امام خمینی در کشمکش ‌های بین گروهی و درون گروهی از موقعیت بلامنازع در جریان ‌های بعد از انقلاب برخوردار بود. گروه ‌ها برای تحقق اهداف خویش تلاش می ‌کردند خود را با رهبر تطبیق دهند. رهبر از طریق دولت سازی، حل بحران ‌‌ها و تدوین قوانین خاص توانست در تداوم رژیم نقش به‌ سزایی داشته باشد.2- در انقلاب اسلامی، حزب جمهوری اسلامی قوی ‌تر از سایر نیروهای اجتماعی و احزاب بود. حزب جمهوری اسلامی توانست نهادهای دولتی را در اختیار خویش گیرد، قواعد سیاسی جدید (قانون اساسی و قوانین) را بنا نهد و نیروهای مخالف را حذف کند. فعالیت حزب جمهوری اسلامی تا حدودی همسو با رهبر انقلاب بود و از این طریق در تداوم رژیم نقش به‌ سزایی داشت.

برای جامعه‌ شناسان و علاقه‌ مندان به مطالعه عمیق جامعه سیاسی ایران، آگاهی از سنخ‌ هایی که «رویکردهای تغییر» را در میان نیروهای اجتماعی - سیاسی معرفی می ‌کنند، امری ضروری است. از این رو مقاله حاضر دو پرسش محوری را مورد کنکاش قرار داده است. اول، حاملان تغییر در جوامع معاصر، چند نوع «رویکرد تغییر» را تجربه کرده ‌اند و ویژگی ‌های آنها کدام است؟ دوم، از دریچه رویکردهای انقلابی و اصلاحی، چه ارزیابی از تجربه دهه اخیر ایران می ‌توان ارایه داد. این مطالعه برای احصا و مشخص کردن ویژگی‌ های «رویکردهای تغییر» از روش «سنخ» سازی استفاده کرده و برای ارزیابی تجربه تغییرات در جامعه ایران، از مصاحبه عمیق نیز سود جسته است. در بخش اول این جستار، خواننده گرامی به جای آشنایی اجمالی با سه رویکرد معمولا رایج تغییر (محافظه ‌کارانه، اصلاح ‌طلبانه و انقلابی) با فهرستی دقیق ‌تر یعنی با دوازده گونه «رویکرد تغییر» آشنا می ‌شود. در بخش دوم با ارایه دلایل جامعه‌ شناختی از این ارزیابی دفاع می‌ شود که چرا اتخاذ رویکرد اصلاحی، رویکردی واقع ‌بینانه برای ایجاد تغییرات در ابعاد نامطلوب جامعه ایران است.

بعضی انقلابات، آثار سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی زیادی در کشوری که در آن واقع شده اند و در منطقه مربوطه و حتی در سطح جهان می ‌گذارند. انقلاب اسلامی‌ ‌به عنوان انقلابی شگفت انگیز و بزرگ، آثار زیادی در سطح داخلی و منطقه ‌ای و جهانی داشته است. یکی از نتایج جهانی انقلاب اسلامی، آثار علمی ‌آن در رشته‌ های علوم سیاسی و اجتماعی، خاصه در نظریه پردازی های انقلاب است. در این مقاله، اثر انقلاب اسلامی‌ ‌در نظریه‌ های انقلاب، در سه حوزه مربوط به علل وقوع انقلابات، فرایند جنبش انقلابی و پیامدهای انقلاب، مورد بررسی قرار گرفته است. از آن‌ جا که ‌این موضوع در حوزه مباحث جامعه شناسی علم قرار می ‌گیرد، با استفاده از نظریه انقلابات علمی ‌توماس کوهن فرضیه کلی زیر مطرح گردید: وقوع انقلاب اسلامی‌ ‌ایران دگرگونی قابل توجهی در نظریه ‌های جامعه‌ شناسی انقلاب ایجاد کرده است.‌ این فرضیه با توجه به حوزه ‌های مورد بررسی، به سه فرضیه اصلی و فرضیه‌ های فرعی تر تفکیک شده و مورد بررسی قرار گرفت. روش ‌این تحقیق، تحلیل محتوای کیفی یا مضمونی 57 مقاله انگلیسی چاپ شده در مجلات علمی ‌بین المللی پیرامون انقلاب اسلامی‌ ‌ایران بوده است. این پژوهش نشان داد که انقلاب اسلامی‌ ‌ایران، اثر غیر قابل انکاری در نظریه ‌ها و نظریه ‌پردازی انقلاب در هر سه حوزه علل وقوع، فرایند و پیامدهای انقلاب گذاشته است.

در این مقاله به بررسی و نقد برخی از تبیین ‌های انقلاب اسلامی پرداخته شده است، که شامل: نظریه‌ های جامعه توده ‌وار، نظام نوین جهانی، نوسازی شتابان، توسعه ناموزون، ساخت قدرت شخصی دولت، ضعف دستگاه سرکوب شاه، آسیب پذیری دولت رانتی، گفتمان و نظریه عرفانی می باشد. شیوه کار بدین صورت است که ابتدا به بررسی سوال‌ ها و فرضیه‌ های اصلی و فرعی مطرح شده در این آثار، پرداخته شده و سپس چارچوب نظری آنها مورد بررسی، به طور خلاصه آورده شده است و نهایتا نشان داده شده که چگونه با استفاده از این نظریه‌ ها انقلاب اسلامی تبیین شده است.

بررسی ویژگی ‌های مشارکت ‌کنندگان در انقلاب ‌اسلامی ایران با هدف شناخت بیشتر مشارکت ‌کنندگان در انقلاب و تطبیق آن با نظریه ‌‌های موجود، در قالب تحقیقی صورت گرفت که مقاله حاضر حاصل آن است. در این تحقیق با بهره‌ گیری از نظریه‌‌ های مارکس، هانتینگتون، گر، دیویس، برینتون و نیز بررسی ‌نظرات مربوط به انقلاب ‌اسلامی ایران (آبراهامیان، کدی، فوکو، محمدی و امام‌خمینی) پنج فرضیه تدوین و به روش پیمایشی با 500 نمونه از افراد 45 سال به بالا که به روش سهمیه‌ ای انتخاب شده بودند، مورد آزمون قرار گرفت.نتایج تحقیق نشان ‌داد که 68 درصد از پاسخگویانی که در جریان فعالیت ‌های انقلابی مشارکت بالا داشته ‌اند از طبقه متوسط بوده ‌اند. همچنین همبستگی بسیار بالایی بین میزان مذهبی بودن پاسخگویان و مشارکت آنها در انقلاب وجود داشته است. گروه سنی 35 سال به بالا بیشتر از سایر گروه ‌های سنی در انقلاب مشارکت داشته ‌اند و هرچه به زمان پیروزی انقلاب نزدیک ‌تر شده‌ ایم، مشارکت مردم در انقلاب بیشتر شده است. این تحقیق نشان داد که حمایت از انقلاب بیشتر از مشارکت در انقلاب بوده است.