جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شهر ترکیبی فوق العاده از زندگی جمعی است که از جهات مختلف متنوع است. شکل ویژه ای از «پیچیدگی» درباره شهرها وجود دارد که اندیشیدن درباره آن ها را شکل می دهد. فهمیدن اینکه شهرها و محیط های شهری چطور کار می کنند، نیازمند اندیشیدن درباره این است که چطور زنجیره ای از ارتباطات هم زمان با هم کار می کنند. در محلات فرادست شکلی از پولی سازی با ساختن مال ها، مراکز تجاری و تفریحی و حتی فعالیت های فرهنگی به ویژه در سال های اخیر قدرت گرفته است. این روند نه تنها منجر به اخراجِ بخش بزرگی از فضاهای عمومی شده است که باقی مانده فضاها را نیز تهدید می کند. در محلات فرودست ولی قصه دیگر است. تراکم آسیب در فضاهای عمومی شهری از خیابان تا پارک ها و بوستان ها و دیگر فضاهای تعاملات اجتماعی، عملاً این فضاها را برای حضور ساکنان ناامن کرده و آن ها را به خانه ها می رانَد. در یک اجتماع شهریِ روادار، ساکنان یک شهر بر اساس شکل زندگی، مصرف، مذهب یا قومیت برتری بر دیگری ندارند؛ حکمروایی در پی ساختن انسان هایی مطلوب و یک شکل نیست. سرخوردگی های مکرر از مطالبه گری در حوزه های مختلف حکمروایی شهری درنهایت کُنش افراد در مطالبه گری از نهادهای عمومی را عملاً بی معنی می کند.

مسئله انفعال اجتماعی ماهیتی یگانه و خالص ندارد، بلکه ممکن است آمیخته با مسائل دیگری مانند ناامیدی، ناشادی، نارضایتی، احساس بی قدرتی، احساس محرومیت و طرد اجتماعی باشد. شکاف میان دولت و ملت را در تحلیل انفعال اجتماعی در ایران مهم می دانم؛ بنابراین در هر مطالعه ای درباره انفعال اجتماعی در تاریخ معاصر ایران می بایست به فاصله نظام سیاسی با جامعه توجه داشت. استمرار جامعه و فرهنگ ایران در تاریخ معاصر و حتی تاریخ طولانی تر آن نشان از انفعال نیست، بلکه ما با ادوار متنوعی از رکود و رونق فعالیت های ایرانیان سروکار داریم. من جزو کسانی هستم که معتقدم، انفعال اجتماعی در ایران وجود ندارد؛ بلکه انسداد سیاسی وجود دارد؛ بنابراین فرایندهای اجتماعی در حال طی شدن و از حیث شناختی و فرهنگی پیش تر از فرایندهای سیاسی هستند؛ یعنی درمجموع جامعه پیشگام تر از نهاد سیاست و دولت است و این نهاد سیاسی است که باید خودش را با تحولات جامعه تطبیق دهد. بخشی از مطالعات جدید نشان می دهد این مهاجران در خارج از کشور به فعالان داخل کشور کمک می کنند؛ نوعی تقسیم کار بین این دو انجام می شود که در گذر به دموکراسی یا مدرنیته تأثیرگذارند.

در سطح کلان، بی فعلی اجتماعی زمانی رخ می دهد که اختلالی در نظام فعل اجتماعی و نظام فعالیت اجتماعی به وجود آید که حاصل نرخ پایین مشارکت پذیری برابر توسط سیستم ها و ساختارهای رسمی ماست و این بی فعلی اجتماعی منجر به انفعال اجتماعی می شود. تصور من از انفعال اجتماعی، بی فعلی اجتماعی است و در مقابل این بی فعلی، نظام فعل اجتماعی را در چرخه مشخصی توضیح دادم. یکی از اصلی ترین شرط ها و الزام های این نظام را تنظیم های نهادی جامعه می دانم. زمانی که نهادها به درستی و به صورت آزادمنشانه و با کثرت پذیری و تنوع پذیری فعالیت نکنند، این نظام فعل اجتماعی دچار اختلال می شود و این همان انفعال است. بر اساس مطالعاتم و شواهدی که به دست آورده ام در ایران چنین نظامی به طور وحشتناک دچار اختلال شده است و آنچه این اختلال را پیچیده تر کرده، جرم بحرانی (Critical mass) است. درواقع این سرگشتگی اجتماعی نوعی گسستگی اجتماعی است و (social coherence)به هم می خورد؛ چون مردم احساس می کنند جامعه غیرقابل پیش بینی است و اعتماد آن ها سلب و به تبع سرمایه های اجتماعی دچار فرسایش می شود و ناامیدی اجتماعی که از پیش زمینه های انفعال اجتماعی است، رخ می دهد. درک عمیق ایرانی همچنان می گوید در ناامیدی بسی امید است، نگرانی ها و تنش ها هستند؛ اما در پس آ ن ها، برای مقابله همچنان ایمان و انگیزه و امید داریم.

آن ومی ی ا ب ی هنج اری م ف ه ومی است که ن خس تی ن ب ار ب ه وسی ل ه دورکیم در جامعه شناسی، کاربرد فراگیری پیدا کرد و به وضعیتی اطلاق می شود که در آن هنجارهای اجتماعی نفوذ خود را بر رفتار فرد از دست می دهد. در چنین شرایطی است که افراد دچار سردرگمی شده و نهایتاً بی نظمی و سقوط اخلاق ونابسامانی، چه در عرصه فردی و چه در عرصه اجتماعی، به وضوح خود را نشان می دهد. در شرایط آنومیک که قوانین و مقررات تعمیم یافته و مورد قبول جامعه از سوی افراد مورد تعرض قرار می گیرند و نقض می شوند، دیگر نمی توان بر اساس هنجارهای معمول پیش بینی کرد که افراد چگونه رفتار خواهند کرد. مرتن دو نوع رفتار انحرافی دیگر را نیز در چنین شرایطی شایع می بیند که عبارت است از: بوروکراسی مخرب و پیدایش و شیوع انواع مشاغل و فعالیت های غیرقانونی یا شیوه های ابداعی متنوع کسب موفقیت (بخوانیم فساد اداری و اقتصادی). جامعه سیاست گریز سیاست زده، برایندی از انفعال، یأس، سرگشتگی و نا امیدی از تغییر به سمت بهبود.

انسان برای تحقق این بعد وجودی خود، باید توانایی نقش آفرینی و اثربخشی در بعد فردی و اجتماعی خود را بروز دهد. درواقع هم خود و شخصیت خویش را ارتقا بخشد و هم جامعه پیرامونی اش را بهبود داده و به مسئولیت عمومی خود بپردازد. آن جامعه ای که نتواند محملی برای بروز فعالیت ها، تکثر نگرش ها، ایده ها و پروژه های خلاقانه گروه های مردمی باشد و زمینه و بستر کافی و امنی را برای رهیافت این فعالیت ها آماده کند، وضعیت بسامان و قابل قبولی نخواهد داشت. موضوعِ اثربخشی و فعال بودن انسان آن قدر مهم است که چنانچه به هر دلیلی از آن سر باز زده شود، زندگی بشر دچار گسست و فروپاشی احتمالی خواهد شد.