جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دانش هرمنوتیک و مباحث مرتبط به آن تلاشی است معاصر در راستای فهم متون که در مجامع علمی غربی شکل گرفت. با توجه به اینکه این دانش به تدریج در میان محافل علمی اسلامی نیز مطرح شد و وجود شباهت‌ها و تفاوت‌های هرمنوتیک پیشامدرن و مباحث علم اصول در زمینۀ فهم و قواعد آن، این پژوهش درصدد است به تحلیل و بررسی معناشناسی غربی و مقایسه آن با علم اصول فقه بپردازد. از نتایج بحث اینکه هرمنوتیک پیشامدرن به تعین معنای متن قائل است و آن را همان مراد مؤلف و فهم آن را ممکن می‌داند و به دنبال ارائۀ روش برای رسیدن به مراد مؤلف است. در اصول فقه نیز دانشمندان معنای متن را همان مراد گوینده یا نویسندۀ آن می‌دانند. از سوی دیگر، لزوم تجربۀ مؤلف در مفسر بدان‌گونه که در هرمنوتیک پیشامدرن گفته شده، مورد قبول اصولیان نیست. البته اصولیان نیز رعایت حالات فردی مؤلف و شرایط و اوضاع زمان صدور و قرائن حالیه را در فهم مراد دخیل می‌دانند، ولی تجدید تجربۀ مؤلف در درون مفسر را شرط لازم فهم مراد مؤلف نمی‌شمارند.

نظریۀ مقاصد شریعت که اخیراً در مطالعات فقه‏پژوهان شیعی نیز کم و بیش راه یافته، میراث اندیشه‏های ابوحامد غزالی از فقهای شافعی قرن ششم هجری است. غزالی برای نخستین‏بار از مقاصد شریعت در جایگاه یک نظریه استفاده کرد تا بر اساس آن تکلیف بخشی از حوزه‏های مالانص فیه را به شکل متفاوت از اسلاف خویش با رویکرد فقه شافعی و البته مطابق موازین عقلانی حل نماید. روشن است طرح چنین ایده‌ای با مبانی و لوازمی که در فقه اهل ‌سنت دارد، در فقه شیعه سابقه‏ای نداشته و ضرورتی هم برای آن احساس نمی‏شود، زیرا فقه شیعه به برکت آموزه‏های پیشوایان معصوم^ در تمام حوزه‏ها، افزون بر نصوص خاص، اصول ویژه‏ای دارد که می‏تواند براساس آن تکلیف تمام حوزه‏های حیات انسانی را با حفظ استقلال، کماکان پوشش دهد. علاوه براین، خود نظریه در بستر اصلی خود اولاً، از نظر حصر و ترتیب مقاصد در پنج موضوع، ثانیا، از جهت همخوانی با مبانی کلان مکتب اشعری و بالاخره، از جهت اصالت آن در برابر قیاس و مصالح مرسله، جای تأمل دارد.

ارتباط میان فلسفه و اصول فقه در دو محور بررسی می‌شود: محور اول: ارتباط منطقی میان فلسفه و اصول فقه؛ محور دوم: ارتباط تاریخی و موجود میان فلسفه و علم اصول. محور اول، پایۀ منطقی و زیربنای معرفت‌شناختی محور دوم را تشکیل می‌دهد. پیرامون صحت و سقم کاربرد قواعد فلسفی در علم اصول دو دیدگاه عمده وجود دارد: دیدگاه اول: نفی ارتباط منطقی میان فلسفه و علم اصول؛ این دیدگاه را محقق اصفهانی پایه‌گذاری کرده و علامه طباطبایی، امام خمینی و شهید مطهری دنبال کرده‌اند. پس از این اندیشمندان، ادعای خلط حقیقت و اعتبار در استدلال‌های علم اصول رواج بسیار یافت. دیدگاه دوم: پذیرش ارتباط منطقی میان فلسفه و علم اصول. مهم‌ترین دلیل دیدگاه اول، خلط میان ادراکات حقیقی و اعتباری است. به باور نگارنده، دیدگاه دوم قابل دفاع بوده و ادلۀ زیر برای اثبات آن مطرح گردیده است: یکم) نفی اعتباریتِ احکام تکلیفی؛ دوم) تحلیلی بودن بحث‌های اصولی؛ سوم) واقعیت دارای پشتوانۀ علم اصول. علاوه بر اینکه دلیل دیدگاه اول نیز ناتمام بوده و تنها در اعتباریات متغیر جاری می‌شود.

مسئله پیوند دانش اصول فقه علوم دیگر و از جمله فلسفه، مهم‌ترین مسئله‌ای است که تحقیق در آن، راه را برای نظریه‌های توانمندتر و کاربردی‌تر می‌گشاید. پژوهش حاضر، نقش فلسفه اسلامی در ارتباط با زیرساخت‌های دانش اصول فقه بررسی می‌کند. در این مقاله، ابتدا وجوه نیازمندی سایر دانش‌ها به فلسفه اسلامی ذکر می‌گردد. در ادامه نقش فلسفه اسلامی در ارتباط با زیرساخت‌های علوم بالاخص اصول فقه تبیین می‌شود، به این بیان که فلسفه اسلامی می‌تواند دو نقش بسیار مهم در ارتباط با زیر‌ساخت‌های دانش اصول ایفا کند که عبارتند از: شکل‌دهی به زیر‌ساخت‌ها و تقویت آن‌ها. تعداد قواعد کشف و استخراج شده در این تحقیق به ۶۰ مورد می‌رسد، این قواعد به شکل‌دهی زیر‌ساخت‌های اصول فقه کمک می‌کنند و این زیر‌ساخت‌ها نیز به نوبه خود مبنایی برای استنباط احکام شرع هستند؛ البته ذکر این قواعد به معنی این نمی‌باشد که همه این قواعد مورد قبول مرحوم آخوند می‌باشند و برخی از این قواعد را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهیم.

تنقیح مناط یکی از قواعد مهم اصولی می‌باشد که جایگاه آن در علم اصول نیازمند بحث مستقل است. این قاعده در فرایند استنباط و استخراج احکام شرعی اهمیت بسزایی دارد. نگارنده بر این باور است که علت کم‌توجهی به این قاعدۀ پرکاربرد، شباهتش به قیاس است، چون قیاس در مکتب اهل‌بیت^ مورد نفرت است و آن را سبب نابودی دین می‌دانند. شاید یکی دیگر از دلائل کم‌توجهی به این اصطلاحات این است که فقها نمی‌توانند از روی جزم و یقین به ملاکات احکام دست یابند. نگارنده در این تحقیق به بررسی و تبیین تنقیح مناط، الغای خصوصیت و اصطلاحات همسو با آن پرداخته است. ویژگی این پژوهش، تبیین تفاوت‌ها و تشابهات، تنقیح مناط با قواعد و اصطلاحاتی، مانند الغای خصوصیت، تحقیق مناط، تخریج مناط، قیاس اولویت و قیاس منصوص العله است. یکی دیگر از امتیازات این تحقیق بررسی حجیت تنقیح مناط است و در انتها به چند مورد از کاربرد تنقیح مناط در متون فقهی و اصولی پرداخته است.

یکی از مباحث اصول فقه مسئلۀ استعمال الفاظ در بیش از یک معناست. از آغاز طرح این مسئله، همواره میان اصولیان اختلاف نظر بوده است که آیا استعمال لفظ در بیش از یک معنا جایز است یا جایز نیست. موضوع اصلی این مسئله نیز الفاظ قرآن مجید بوده است. از سویی یکی از ابعاد معانی قرآن معانی باطنی آن بوده است. با اینکه از لحاظ تاریخی نخستین بار راغب اصفهانی میان معانی باطنی قرآن و مسئلۀ استعمال الفاظ در بیش از یک معنا پیوند برقرار کرد، همواره این پیوند و ارتباط از چشم اصولیان پنهان مانده است. در اصول فقه شیعه ابتدا در حدود دو قرن پیش از این و به طور رسمی از زمان آخوند صاحب کفایه در همه‌جا دربارۀ ارتباط معانی باطنی قرآن با استعمال لفظ در بیش از یک معنا بحث شد و آخوند، خود بر بیگانگی معانی باطنی قرآن با استعمال لفظ در بیش از یک معنا نظر داد. در مقالۀ حاضر بعد از بیان سیر تاریخی این موضوع، دیدگاه‌های مختلف دربارۀ رابطه معانی باطنی قرآن با مسئلۀ استعمال لفظ در بیش از یک معنا بیان و شمول استعمال لفظ در بیش از یک معنا در معانی باطنی اثبات شده است.

روش‎شناسی اصول فقه به تحلیل و بررسی مکانیزم بررسی مسائل علم اصول می‌پردازد و شیوۀ بحث در علم اصول را بازگو می‎نماید. روش‎شناسی علم اصول، جزء مسائل «فلسفۀ علم اصول» است که شاخه‎ای از «فلسفه‎های مضاف» را تشکیل می‎دهد. در اصول فقه اهل سنت، سه روش عمده در شیوه تحلیل و بررسی مسائل اصولی با توجه به فروعات فقهی پدید آمد: روش نظری (روش متکلمان)؛ روش فقهی (روش فقیهان) و روش تلفیقی. مشهورترین روش در علم اصول، روش نظری است که به شیوۀ متکلمان به تحلیل و بررسی مسائل اصولی می‌پردازد. در این روش، مسائل علم اصول به شیوۀ نظری و به دور از تأثیرپذیری از فروع فقهی مذاهب مورد بررسی قرار می‎گیرد. پایه‌گذار این روش، شافعی قلمداد شده و این روش پس از شافعی، مورد پذیرش اصولیان مالکی، حنبلی، ظاهری و معتزلی قرار گرفت. تحلیل و بررسی مسائل اصولی در روش فقهی با ملاحظۀ فروع فقهی مذهب مورد نظر بوده و کاملاً متأثر از فروع فقهی بوده و تقریر قواعد اصولی کاملاً متناسب با فروع فقهی‎ای است که از ائمۀ مذاهب نقل شده است. برخى اصولیان با نگاهى انتقادى به نقاط ضعف و قوت دو روش پیشین، تلاش کرده‏اند تلفیقى از آن دو روش را در ضمن روش سومی در تحلیل مسائل علم اصول ارائه دهند.

حجیت معانی افرادی یک واژه از گذر مراجعه به قول لغت‌شناس، موضوعی است که با سابقهٔ هزار سالهٔ خود در اصول و فقه‌اللغه جایگاه ویژه‌ای یافته است. نگارش فرارو با تفکیک میان کارکردها و حجیت، شناخت و استقرای موارد استعمال یک واژه در اعم از معانی و مصادیق، تشخیص معانی حقیقی از مجازی، شناخت جزئیات معنایی و ظهور کلام را از جمله کارکردهای قول لغوی دانسته است. همچنین با توجه به وجود دو مبنای تواتر و انعقاد ظن خاص بر حجیت قول لغوی، می‌توان به تواتر پاره‌ای واژگان مبتنی بر استقرای لغت‌شناس جزم نمود و به حجیت خبر واحد واجد شرایط حجیت و نیز حجیت اجتهادهای لغت‌شناس به شرط احراز خبرویت و اظهار نظر جزمی وی و عدم وجود راهی دیگر برای فهم معنا معتقد شد. با این ترتیب، مقدمات دلیل انسداد عملاً ناتمام خواهند ماند و مبنای سوم ناصحیح است.

صحیح و اعم یکی از مباحثی است که در کتب اصولی مورد بحث و بررسی قرار می‎گیرد. این بحث در حقیقت از مبادی لغویه برای اصول فقه به شمار می‎رود و در صدد کشف موضوع‌له الفاظ عبادات و معاملات است که آیا برای خصوص صحیح وضع شده‎اند یا اعم از آن. نگارنده ضمن تبیین دقیق‎تری از محل نزاع در این مبحث، تلاش کرده است تا ثمرات گفته شده برای آن را مورد تامل قرار دهد و بی‎ثمر بودن این بحث را به اثبات برساند.

از جمله مقوله‌های پرگفت‌وگو مقولهٔ عرف است که فهم و شناسایی آن در اجتهاد و طریق استنباط نقش بسزایی دارد. اما مانند بسیاری از گفتمان‌های مطرح در علوم انسانی، برخی در آن راه افراط را پیموده و گفته‌اند اگر پیامبر’ در عصر ما ظهور می‌کرد، با قبول عرف زمان، از مردم می‌خواست تا حیاتشان را به کانون دین معطوف نمایند. و یا گفته‌اند آیه «ان الحکم الا لله» اصلاً مربوط به قانون‌گذاری الهی نیست، بلکه مربوط به دادرسی نهایی درباره حق و باطل است که غیر از دادرسی حقوقی است. در مقابل برخی گفته‌اند حیطهٔ عرف بسیار محدود است و احکام رطب و یابس‌ها در کتاب و سنت آمده است و عرف حتی حق تعیین واژه‌های مرکب را نیز ندارد، بلکه فقط می‌تواند معنای واژه‌های مفرد مثل «انسان» یا «حیوان» را تعیین نماید و تعیین معنای واژهٔ «حیوان ناطق» هم با عرف نیست. در این نوشتار، نقش استقلالی عرف در استنباط و سند بودن برای احکام شرع، همان‌گونه که عقل منبع قرار گرفته، مردود اعلام شده و کاربرد غیر استقلالی عرف به عنوان کاربرد ابزاری مورد قبول قرار گرفته و موارد متعدد این استفادهٔ ابزاری، بررسی شده است.