جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسکویه «عقل» را ذات و جوهر نفس مجرد انسان می‌داند و «فضیلت» را حاکمیت عقل بر قوای نفس و اعمال آن، ذکر می‌کند که نتیجه‌ی آن، آزادی عقل در پرداختن به تأملات نظری است و ره‌آورد این تأملات که عبارت است از «حکمت»، همان «سعادت» نفس است. بنابراین سعادت، مستند به جنبه نظری عقل است، و فضیلت که حاصل شأن عملی عقل است، نقشی مقدمی برای آن دارد. اما در آیات و روایات، فضیلت و سعادت انسان از طرفی ریشه در عقل دارد و از طرف دیگر اراده و انتخاب‌گری انسان میان فجور و تقوا، موجب تزکیه (فضیلت) و در نتیجه فلاح (سعادت) است. از این رو حوزه معنایی عقل در لغت و لسان دین، و همچنین شاخصه محوری فضیلت و سعادتِ انسان در قرآن، سؤالات کلیدی این تحقیق بوده‌اند که پس از تعیین «انسان به منزله عامل انتخابگر» به‌عنوان آن شاخصه محوری، و بازشناسی معنای عقل و اذعان به منشأ بودن آن در فضیلت و سعادت از طریق تمییز میان حق و باطل و تدبیر و عاقبت‌اندیشی، به این نتیجه رسیدیم که بر خلاف رأی مسکویه، فضیلت نقش مقدمی برای سعادت ندارد بلکه ملاک فضیلت و سعادت یک چیز است و آن اتخاذ «تقوا» است.

شناسایی سلسله راویان واقع در اسناد برای کشف صحت و سقم سند به منظور بهره‌گیری از حدیث ضروری است. از جمله مشکلاتی که در اسناد روایات به چشم می‌خورد، تکرار نام‌هایی است که قابل انطباق بر دو یا چند راوی است. از سویی دیگر برخی از راویان در اسناد روایات با عناوین و اسامی گوناگون یاد شده‌اند. عناوین متعددی که همگی حکایت از یک شخص دارد. بحث تمیز مشترکات و توحید مختلفات و یکسان‌سازی راویان متعدد در شناخت راوی و تحلیل و ارزیابی سند روایت توسط دانشمندان با شیوه‌های خاصی صورت می‌گیرد. رجالیان بخشی از تلاش‌های خود را به این موضوع اختصاص داده و راه‌هایی از جمله توجه به طبقه راوی، وجود عناوین به طور مستقل در کتاب‌های رجالی به خصوص رجال نجاشی؛ اختلاف در طریق و راوی کتاب بودن، وجود اختلاف در راوی و مروی عنه؛ آگاهی از کنیه‌ها، لقب‌ها و موقعیت جغرافیایی شهرها، توجه به تصحیف‌های احتمالی و... را از جمله راهکارهای تمیز مشترکات و توحید مختلفات دانسته‌اند.

در متون مقدس ادیان ابراهیمی توجه به گذشته و حال و آیندة تاریخ بشر جایگاهی شاخص دارد. کتب موجود در عهد عتیق، با ساختاری نسبتاً تاریخ‌گونه، سرگذشت انسان را از آغاز آفرینش جهان و انسان شروع می‌کند و تا رسیدن به پیدایش قوم بنی‌اسرائیل ادامه می‌دهد. از این‌جا به بعد این تاریخ رنگ قومی به خود می‌گیرد و در نهایت نگاهی به تصورات و مفاهیم آخرالزمانی دارد که گاه قومی‌اند و گاه فراگیر. عهد جدید را باید در دو بخش جداگانة اناجیل و رساله‌ها مورد بررسی قرار داد. بخش اناجیل فاقد نگاه تاریخ‌گونة عهد عتیق است، اما در عین حال، از دیدگاه نگارندگان آن، از تحقق‌ وعده‌های مسیحایی عهد عتیق خبر می‌دهد. بخش رساله‌ها (بطور خاص رساله‌های پولس) مفاهیمی را از عهد عتیق وام می‌گیرد و با تفسیری خاص از آن‌ها، نوعی الهیات مخصوص به خود و نوعی فلسفه تاریخ عرضه می‌کند. تصلیب حضرت عیسی(ع) و صعود آن حضرت به آسمان «نقطة عطفی» مهم در این فلسفة تاریخ به شمار می‌رود. چینش مطالب قرآن و نیز محتوای آیات قرآن گرچه حالت گزارش تاریخ‌گونه ندارد، اما در مفاهیم قرآنی گذشته و حال بطور ضمنی و آیندة انسان به جدّ و با تأکید مورد توجه قرار دارد. تفاوت‌ها در باب دوران‌های تاریخی در سه متن مذکور در دو جا تجلی خاص دارد: بخش الهیات موجود در رساله‌های پولس، که در آن شاهد فلسفه تاریخ خاصی هستیم و در عهد عتیق، که در آن الهیات صبغة قومی به خود گرفته است.

پرسش از امکان معرفت کنه ذات و صفات الهی همواره یکی از مهم‌ترین مسائل در تاریخ اندیشۀ بشر است. در فرازهای متعددی از سخنان حضرت علی (ع) به این مسأله تصریح شده که معرفت کنه ذات و صفات الهی به وسیلۀ هیچ‌کدام از ابزارهای شناخت برای بشر امکان‌پذیر نیست. اگرچه این نوع شناخت برای احدی مقدور نیست، ولی نمی‌توان به بهانۀ امتناعِ شناخت کنه ذات و صفات الهی، از اصل خداشناسی محروم ماند. شناخت خدا از طریق صفات و آثار صنع الهی در عالم تکوین امکان‌پذیر است. در این پژوهش برآنیم، به بررسی و تبیین معرفت کنه ذات و صفات الهی بپردازیم و با استناد به فرازهایی از کلام حضرت علی (ع) نشان دهیم که چنین شناختی نه تنها امکان‌پذیر نیست، بلکه اساساً ممتنع است. ولیکن خدا را از روی صفات و آثارش می‌توان شناخت.

دکتر نصر حامد ابو زید از نو اندیشان دینی است که در زمینه علوم قرآنی دیدگاه‌هایی متفاوت از آراء پیشینیان ارائه کرده است. نسخ‌پژوهی یکی از عرصه‌هایی است که وی در سیر مطالعات قرآنی خویش بدان نظر داشته و این نگاه، با تطوّر اندیشه وی در گذر زمان، تغییر پذیرفته است. این مقاله در پی آن است که با دنبال نمودن جریان نسخ‌پژوهی ابو زید از مرحله «قرآن به مثابه نص» تا مرحله «قرآن به مثابه گفتمان»، تطوّرات دیدگاه وی در این باب را به ترسیم کشد. هم چنین نقد و ارزیابی مختصر چالش‌های موجود در نسخ‌پژوهی ابو زید از دیگر اهداف این نگاشته است.

هدف مقالۀ حاضر یک بررسی تطبیقی دربارۀ حوادث پیش از طوفان نوح (ع) میان تورات و متون دینی یهودی از یک سو، و قرآن مجید و متون دینی اسلامی از سوی دیگر است. در ابتدای داستان نوح در تورات سخن از پسران خدا، شیفتگی آنها به دختران آدمیان و تولد مردانی تنومند از ازدواج این دو دسته به میان آمده است. نظر قرآن، روایات و تفاسیر اسلامی در این باره چیست؟ و چه تفاوتی میان پیام اخلاقی قرآن و تورات در این زمینه وجود دارد؟ مقالۀ حاضر به این موضوع می¬پردازد و نتیجه می¬گیرد قهرمانان اصلی داستان در قرآن و متون اسلامی انسانها هستند، گناه اصلی آنها بت پرستی بوده و نوح آنها را به توحید دعوت می¬کرده است. اما قهرمانان اصلی در تورات و متون یهودی موجودات آسمانی و فرزندانشان بوده¬اند، گناه اصلی آنها بت پرستی نبوده و نوح نیز آنها را به توحید دعوت نکرده است. بنابراین قرآن از این داستان برای تاکید بر لزوم پایبندی به توحید استفاده کرده، اما تورات چنین پیامی را در بر ندارد.

اسباب نزول بـه معنی شناخت موقعیـت زمـانی، مکـانی، فردی، اجتماعی و دیگر زمینه هایی است که نزول آیه یا بخشی ازآیات یا سوره ای را سبب شده است که شامل روایات گرد آمده درباره شأن نزول آیات نیز می شود. ‌اعتقاد به تاثیر اسباب نزول در تفسیر آیات به معنای مسدود ساختن راه اندیشه و تفکر در زمینة آن آیات و روی آوری و سطحی نگری و محدود اندیشی نسبت به پیام آن نیست؛ بلکه در کنار بهره بردن از تمامی ابزارهای علمی و عقلی موجود در زمینة تفسیر، باید به اسباب نزول به عنوان ابزاری کار آمد و مؤثر نگریست. پیام آیات الهی فراتر از بسترهای محدود و تعلقات فردی و زمانی است. سببب نزول در فهم قرائن حالیه و تطبیق عناوین بر مصادیق و شناخت فضای نزول آیات برای دلالت در توسعه و تضییق مفاهیم وگشودن افق های جدید در یافتن دلالات قرآنی تاثیر دارد. دلالت الفاظ و آیات الهی از مرتبة حوادث جزئی و خاص فراتر می رود و مفسر را گاه از طریق الغای قطعی خصوصیات زمان و مکان یا از طریق تناسب حکم و موضوع و تحلیل زبانی و... به روح آیه می رساند که پیراسته از زمان و مکان است.

آیة مباهله از برجسته ترین آیات قرآن کریم است که منزلت و فضیلت اهل بیت رسول‌خدا(ص) را آشکار می سازد. حضرت رسول به استناد وحی الهی، علی(ع) را نفس خود دانسته است که به روشنی گویای حقانیت ولایت و امامت خاندان رسالت و به ویژه امام علی(ع) است. علی رغم این نکتة روشن، آلوسی از مفسّران اهل سنت در تطبیق انفسنا به علی(ع) مناقشه کرده است. رویکرد این مفسّر به این آیه به اندیشه های نظری وی معطوف است. از سوی دیگر، ریشة باور این مفسر به دیدگاه کسانی مانند ابن تیمیه و امام فخر رازی برمی‌گردد و مواجهة او با این آیه تقریر دیگری از دیدگاه مفسّران سلفی است. مفسّران شیعی، با استناد به مبانی کلامی، استدلالهای عقلی و نیز با تکیه بر روایات و سبب نزول آیه بر این باورند که کوچک‌ترین تردیدی در تطبیق انفسنا بر امام علی (ع) وجود ندارد. این مقاله با دسته بندی مواجهة آلوسی در برابر روایات اهل بیت، موضع این مفسّر را در آیة مباهله بررسی کرده است.

نوشتار پیش‌ رو در جستجوی تبیین مفهوم ‌امّت‌ها و انحصارگرایی قومی در پرتو کتاب مقدس و مفهوم امّی و امّیون در قرآن کریم است. آیا عنوان امّی معادل مشرکان و بت پرستان است، یا به افراد غیر یهودی اطلاق می‌شود؟ همچنین امّی خوانده شدن حضرت محمد (ص) در قرآن، آیا ناظر بر بیسوادی آن بزرگوار است، یا می‌توان این لقب را نیز در پرتو پیشینه‌ی واژه درکتاب مقدس به معنای افراد غیر یهودی یا هرفرد نا آشنا به عهدین دانست؟ این مقاله با مروری بر کاربرد این اصطلاح در عهد قدیم و عهد جدید، و همچنین با نگاه کلی و نیز به ترتیب کتب مختلف عهدین، نتیجه می‌گیرد که لفظ ‌امّت در بخش‌های نخستین عهد قدیم به همه جوامع از جمله یهودیان اطلاق شده، ولی به‌تدریج به غیر یهود گفته می‌شده است. در عهد جدید واژه امّی فقط به معنای جوامع غیر یهود و غیر مسیحی آمده است. با توجه به پیشینه مفهوم در عهدین و با مروری بر آیاتی که واژه‌های امّی و امّیون در آن‌ها آمده، دریافته می‌شود که منظور از امّی در قرآن مجید، نه فرد بیسواد و ناتوان از قرائت و کتابت، بلکه نا آشنا به تورات و انجیل است، هرچند یهودی یا مسیحی باشد.

یکی از مسایل بحث برانگیز درباره قرآن که در دوره معاصر مطرح شد ادعای وجود قصه اسطوره ای در قرآن بوده است. نخست محمد احمد خلف الله در الفن القصصی این ادعا را مطرح کرد. یکی از ادله خلف الله بر مدعایش این است که در قرآن کریم 9 بار از زبان مشرکان به قرآن نسبت اسطوره بودن داده شده و خدای متعال نه تنها این نسبت را رد نکرده بلکه در مواردی تایید هم کرده است. محققان زیادی در نقد دیدگاه خلف الله قلم زده و دلایلی در رد وی بیان کرده اند. در مقاله حاضر دیدگاه وی صرفاً از زاویه معناشناسی واژه «اساطیر» در قرآن و تفاوت آن با مفهوم رایج در روزگار ما که اساطیر را یکی از انواع ادبی معرفی می کند، نقد شده و اثبات شده است که با در نظر گرفتن معنای اساطیر در فرهنگ عربی عصر نزول از یک طرف، و با توجه به تفسیر آیات شریفه بر اساس ترتیب نزول، از طرف دیگر، مقصود قرآن از اساطیر نمی تواند قصه های اسطوره ای به عنوان یکی از انواع ادبی رایج در روزگار ما باشد.