جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در قصص انبیاء (ع) به ‌مباحثی اشاره شده که شبهه ایجاد می‌کند و ظاهراً برداشت‌های گوناگون و بعضاً غیر معقولی از آنها می‌شود که با عصمت آن بزرگواران مغایر است. یقیناً ساحت مقدس معصومین (ع) اعم از پیامبران و امامان از بسیاری تهمت‌ها و توهین‌ها که در طول زمان به آنها نسبت داده شده مبرّاست. حضرت ابراهیم (ع) پیامبری اولوالعزم و دارای مقام امامت است؛ ولی قرآن کریم در عبارت «إِنىّ‏ سَقِیم» (صافات/ 89) به‌گونه‌ای دربارۀ برخورد آن حضرت با نمرودیان صحبت کرده که در نگاه اول شائبۀ دروغ‌گویی آن بزرگوار به ذهن متبادر می‌شود و همین ‌امر باعث ارائۀ تفسیرهای غیر واقع و خلاف حقیقت شده است. این مقاله با هدف بررسی آیۀ مذکور و نیل به تفسیر صحیح به روش تحلیلی ـ توصیفی سامان یافته و به این نتیجه رسیده است که: الف) اتهام دروغ‌گویی به حضرت ابراهیم (ع) بر اساس روایتی از ابوهریره مطرح شده که به دو دلیل مردود است: اول: اینکه عصمت، لازمۀ پیامبری است، لذا با دروغ‌گویی منافات دارد. دوم: ابوهریره در نقل روایت منفرد است و اغلب علمای رجال او را جرح کرده‌اند. ب) اگر سقیم را به معنی مریضی جسمانی بگیریم حضرت ابراهیم (ع) واقعا بیمار بود. این دیدگاه از باقی دیدگاه‏ها به واقعیت نزدیک‌تر است. زیرا با ظاهر آیه مغایر نیست و اگر به معنی پریشان‌حالی بگیریم که در ادبیات گذشته بوده است نیز صحیح است. نتیجۀ نهایی این است که این جواب نه دروغ و نه حتی توریه بوده است؛ نه ایشان از مریضی فعلی و نه آینده خود خبر داده‌اند؛ بلکه بیان احوال روحی خود از کفر آنان بوده است.

تبیین معانی واژه‌های قرآن برای فهم مرادِ جدّی خدا در آیات قرآن، از صدر اسلام در سیرۀ مسلمانان رواج داشته است، به گونه‌ای که می‌توان حلاّجی واژگان را بخش جدایی‌ناپذیر تفسیر بیشتر مفسران دانست. شهید مطهری نیز در شمار افرادی است که در بخش‌هایی از آثار قلمی و گفتاری خود به تناسب رویکرد و نیازی که برای مخاطب احساس کرده است، برخی مفردات قرآن را مورد مُداقّه قرار داده و به عنوان مقدمۀ مباحث تفسیری سامان داده است. نوشتار حاضر درصدد است با بررسی و تحلیل واژه‌های ذکر شده در مجموعه آثار شهید مطهری، به بررسی روش‌های ایشان در تبیین مفردات قرآن بپردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد توجه به ریشه و اشتقاق واژه، ملاحظۀ قواعد ادبیات عرب، بررسی برخی عبارات جاهلی، نگاه به واژه‌های مترادف، در نظر گرفتن آیات، استفاده از روایات و تحلیل تطور معنای واژه به معانی اصطلاحی امروزی از مهم‌ترین روش‌های تبیین مفردات قرآن در آثار شهید مطهری است. استاد مطهری ضمن استفاده از منابع متعدد و مختلف، روش یکسانی برای تبیین معنای واژه‌ها در پیش نگرفته است و در هر واژه‌ای، به تناسب یک یا چند روش را انتخاب کرده و در مواردی نیز نظر علما را به چالش کشیده است.

پس از قرآن، حدیث مهم‏ترین منبع دریافت مفاهیم دینی است. لذا عالمان مسلمان برای حدیث اهمیت والایی قائل هستند و در طول تاریخ اقدام به شرح احادیث کرده‌اند هر کدام از دانشمندان نیز روش‌های خاص خود را دارند. هر یک از حدیث‌پژوهان در فرآیند فقه الحدیث و شرح حدیث دارای یک روش استاندارد بوده که آن روش را در روند کار رعایت نموده‌اند، اما در برخی از موارد با تکیه بر مبانی خاص خود، تغییراتی در شیوة عامه ایجاد کرده‌اند. فیض کاشانی نیز مانند دیگر حدیث‏پژوهان، در شرح احادیث دارای روش‌های مخصوص به خود است. مقاله حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی روش‌های شرح حدیث فیض کاشانی در تفسیر صافی می‌پردازد. برخی از روش‌های فقه الحدیث و شرح حدیث در تفسیر صافی، شرح محتوای حدیث با استناد به آیات قرآن، شرح مفردات، که در مواردی عیناً از کتب لغت نقل شده است اما بدون اینکه به آنها ارجاع داده شود، بیان نکات تأویلی، عرضۀ روایات بر قرآن و تشکیل خانواده حدیث و جمع بین روایات، و غیره است. البته شرح حدیث فلسفی و عرفانی نیز در این میان مسئله‌ای قابل بحث است؛ در مواردی هم فیض به نقد احادیث از باب مخالفت با عامه پرداخته و در جهت ترجیح روایات به مواردی از قبیل موافقت آن حدیث با کتاب و سنت و نیز شهرت روایت و عدالت و وثاقت راوی‌ها می‌پردازد.

دانشیان، بخشی از تراث حدیثی فریقین را جوامع حدیثی نام نهاده‌اند. یکی از مسائلی که درباره جوامع حدیثی فریقین قابل طرح است اینکه این کتب چگونه به احادیث تفسیری پرداخته‌اند. در این زمینه پژوهش مستقلی تألیف نشده است. با مطالعه در ابواب و موضوعات این کتب، نحوة پرداختن به احادیث تفسیری مشخص می‌گردد. در این پژوهش که با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به مطالعه در ابواب کتب جوامع حدیثی پرداخته است، این نتایج به دست می‌آید که جوامع اولیة حدیث شیعه چون بر اساس ابواب فقه تبویب شده‌اند، هیچ باب مستقلی برای احادیث تفسیری تدوین نکرده‌اند و احادیث تفسیری ذیل ابواب گوناگون پراکنده است. مؤلفین جوامع حدیثی متأخر نیز کتب حدیثی خود را به پیروی از آنان تحت همان ابواب تدوین نموده‌اند. در جوامع حدیثی اهل سنت نیز اگر چه بابی تحت عنوان «باب التفسیر» تدوین شده، ولی در سایر ابواب نیز احادیث تفسیری کم و بیش مشاهده می‌شود. نیاز به جمع‌آوری و تدوین احادیث تفسیری در فریقین احساس می‌شود.

مقام صالحان مفهومی مشکک است و گسترة وسیع و افراد مختلفی را دربرمی‌گیرد. بالاترین رتبة این مقام مورد درخواست انبیاء بوده است. هدف از این پژوهش تبیین مقام صالحان و درک مقصود حضرت یوسف علیه‌السلام از صالحانی است که درخواست الحاق به آنان را دارد. در این باره فروض مختلفی مطرح شده از جمله اینکه منظور معصومین علیهم السلام، انبیاء دیگر، صالحان آخر‌الزمان و نیز عاقبت به خیری در آخرت باشد. این نوشتار با جمع‌آوری اقوال و آراء در این موضوع به روش کتابخانه‌ای و بررسی و تحلیل و نقد این نظریه‌ها و با توجه به قرائن و شواهد قرآنی و روایی، به این مطلب پرداخته است که با توجه به پژوهش انجام شده، به نظر می‌رسد دعای حضرت یوسف علیه‌السلام جهت الحاق به معصومان علیهم‌السلام بوده است و سایر نظریه‌ها نیز با آن قابل جمع است.

در بررسی روش تفسیری مفسران قرآن کریم، بررسی پیش‏زمینه اولین گام شمرده می‏شود. یکی از پیش‏زمینه‌های معرفتی ازوتریک (باطنی و نهان)، نگاه کمینه‏گرا یا بیشینه‏گرا داشتن مفسر نسبت به مسائل مختلف است. مسئلۀ اصلی این نوشتار بررسی زمینه‌های کمینه‏گرایی و بیشینه‏گرایی اثرگذار در روش تفسیری مفسران قرآن کریم است. با توجه به اینکه قرآن در درجۀ اول از محتوای دینی و مذهبی برخوردار بوده و همچنین به صورت یک متن است، لذا زمینه‌های کمینه‏گرایی و بیشینه‏گرایی مطرح‏شده در این مقاله هم تابعی از این دو ویژگی- دینی و ادبی- و ناظر به آنها است و به زمینه‌های دیگر پرداخته نشده است. از این رو در این نوشتار، دین، شریعت، متن (نصوص) و تأویل به عنوان چهار زمینۀ مهم در کمینه‏گرا یا بیشینه‏گرا بودن مفسران، با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته و اثرگذاری آن بر نوع فهم و تفسیر از آیات تبیین شده است. همچنین راه‌های احراز کمینه‏گرا یا بیشینه‏گرا بودن مفسر در هر کدام از زمینه‌ها نیز تبیین شده است.

در حوزۀ زبان‌شناسی، وجود ترادف یا عدم وجود ترادف در الفاظ عربی، یکی از مباحث بحث‏برانگیز میان دانشمندان اهل لغت به شمار می‌آید. به تبع آن، وجود ترادف یا عدم آن در قرآن کریم نیز، از موارد اختلافی بین قرآن‏پژوهان است. در این میان، تاریخ تفسیر قرآن کریم، گویای آن است که برخی از مفسران، مانند طبرسی، زمخشری و دیگران با قول به ترادف در قرآن، موافق هستند. در مقابل، بعضی دیگر هم، مثل سیوطی و مرحوم استاد معرفت و سایرین، خلاف این را اعتقاد دارند. در این مقاله، ضمن تبیین ادّلۀ هر یک از موافقان و مخالفان قول به ترادف، چالش‌های برخواسته از پذیرش ترادف در قرآن هم، مورد کندوکاو قرار گرفته است. رهاورد این پژوهش، با روش انتقادی، تحلیلی و شیوۀ درون‏متنی، معطوف به این حقیقت است که اولاً، قبول ترادف در قرآن کریم بر اساس ادّلۀ محکم مخالفان ترادف، امکان‏ناپذیر است. ثانیاً، قول به وجود ترادف در قرآن، پیامدهای منفی، همچون حاکمیت افکار سطحی و ساده از فهم معانی آیات، طرح حشو و زیاده در الفاظ قرآن، مخدوش شدن اعجاز قرآن در ابعاد مختلف آن و غیره را به همراه می‌آورد که التزام به آنها را، هیچ قرآن‏پژوهی نمی‌پذیرد.

اسلام ضمن احترام به جایگاه زنان، آنان را به ازدواج و تشکیل خانواده سفارش کرده، چرا که زنان را مقوّم خانواده و تکثیر نسل می‏داند؛ در حالی که فمینیست‌ها نسبت به نقش حیاتی زایش زنان که استمرار نسل بشر وابسته آن است، دیدگاه چالش‏برانگیزی دارند و این مسئله عاملی برای کاهش باروری و نرخ رشد جمعیّت شده که به عنوان چالشی جدّی با پیامدهای بسیار، جوامع انسانی را تهدید می‌کند. پژوهش تحلیلی حاضر که داده‌های آن به روش کتابخانه‌ای گردآوری شده به بررسی و نقد باور فمینیست‌ها در خصوص عدم فرزندآوری زنان از منظر تفسیر آیات قرآن و روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) پرداخته است. نتایج حاصل از این بررسی نشان می‏دهد که استدلال فمینیست‌ها همچون کتمان غریزة مادری، رفع ستم بر زنان با نیاوردن فرزند، اولویت اشتغال بر داشتن فرزند و غیره با آموزه‌های اسلام ناسازگار است و راهکار همجنس‌گرایی، تجویز استفاده از فناور‌ی‌های نوینِ‌ تولیدمثل، همچون خرید نطفه و غیره بن‌بست‌هایی است که نوعی از ظلم را به نوعی دیگر تبدیل می‌کند. غافل از اینکه زنان آنگاه در سلامتند که میل فطری و هویّت حقیقی خود را رشد دهند، لذا زنان مسلمانی که تحت تأثیر افکار فمینیست با ژستی روشنفکرانه از ایفای نقش مادری فاصله گرفته‌اند، در حقیقت از جایگاه ارزشمند خود فاصله گرفته‌اند.

بررسی آموزه‌های اخلاقی قرآن در بستر تاریخی نزول می‌تواند زوایای مهمی از این آموزه‌ها را روشن سازد. در واقع با تتبع یک موضوع در سیر نزول می‌توان فرایند حذف یک رذیله اخلاقی و جایگزین کردن یک فضیلت به جای آن را ترسیم نمود. این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی و با هدف تبیین آموزه«تواضع» در فرایند نزول، درصدد کشف معارف نهفته آنها و ترسیم شیوه نهادینه کردن تعالیم اخلاقی در جامعه است. بهره‌گیری از تماثیل و ذکر مصادیقی از سرگذشت انبیاء و امم سلف، بکارگیری روش الگوسازی و معرفی نمونه‌هایی مزین به اخلاق برتر، استفاده از نظام ثواب و عقاب و وعده و وعید به عنوان ضمانت اجرا، تدریج در حذف یک رذیله اخلاقی و ایجاد یک فضیلت به جای آن، تبیین خصایص و برتریهای صفت اخلاقی جایگزین از جمله روش‌هایی است که خداوند در نهادینه کردن این آموزه اخلاقی در قرآن بکار گرفته است. پس از واکاوی آیات مربوط به این حوزه و حوزه مخالف آن یعنی کبر، چنین حاصل شد که مفهوم تکبر در حوزه آیات مکی بیش از مدنی ملاحظه می‌شود و در آیات مدنی نقش خشوع پررنگ‌تر است. تغییر در نوع مخاطبان تواضع در آیات مکی نسبت به آیات مدنی و تغییر مفهوم خشوع از خشوع ظاهری در آیات مکی به خشوع باطنی در آیات مدنی از دیگر نتایج این پژوهش بوده و مبین آن است که تعامل با خلق مقدمه تعامل با حق و عمل مقدمه صفت است و بنده با تمرین خشوع در برابر دیگر مخلوقات آماده تعاملی خاضعانه با حق می‌گردد.

برقعی یکی از قرآنیون افراطی است که به انکار عقاید شیعی پرداخته است. او امامت شیعه را قبول ندارد و مطالبی در رد امامت نگاشته است وی کتابی در رد امام مهدی(ع) با عنوان «بررسی علمی در احادیث مهدی» نوشته است. او در این کتاب وجود امام مهدی(ع) و مسائل پیرامون او از جمله آیات مرتبط با حضرت مهدی(ع) را انکار می‌کند.این اثر در صدد بررسی صحت و سقم آرای سیدابوالفضل برقعی پیرامون آیه(قصص/5) بوده است. روش جمع‌آوری مطالب در این پژوهش کتابخانه‌ای بوده و پردازش به آن‌ها به روش توصیفی تحلیلی انجام پذیرفته‌است. پس از بررسی‌ها مشخص شد که برقعی با مغالطه در سخنان ابوالفتوح رازی درصدد بی ارتباط دانستن آیه با امام مهدی(ع) است او تنها بنی اسرائیل را مصداق آیه می‌داند درحالیکه امام مهدی(ع) نیز می‌تواند به عنوان مصداق آیه باشد. برقعی مدعی است که شهید مطهری آیه را مرتبط با امام مهدی(ع) نمی‌داند درحالیکه با جست و جو در آثار شهید مطهری می‌توان مطالبی خلاف آنچه برقعی گفته یافت.در نهایت می‌توان گفت که آیه موردنظر بر اساس دیدگاه مفسران شیعه مرتبط با حضرت مهدی(ع) است.