جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«برهان تمانع» برهاني است که با الهام از قرآن، به‌ويژه آية «لَوْ کَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا» (انبياء: 21) مطرح و با تقريرهاي گوناگون ارائه، و توحيد در خالقيت و ربوبيت، اعم از ربوبيت تکويني و تشريعي با آن اثبات مي‌شود. «برهان تمانع» به فرض اختلاف آلهه متعدد اختصاص ندارد و فرض توافق آلهه در خلق و تدبير و حتي تباين کلي دو واجب را نيز شامل مي‌شود. ازاين‌رو برهان را براساس تعدد ‌قدرت‌ها و اراده‌هاي متوافق و تمانع اراده‌ها و قدرت‌ها تبيين نموده‌اند. توالي فاسد فرض دو واجب در برخي از تقريرها عدم تکون عالم، و در برخي ناهماهنگي موجودات، و در برخي لزوم ترکب ذاتين مفروضين، و در برخي فروض، تضاد يا تناقض است. هدف اين پژوهش که با روش کتابخانه‌اي تهيه و به روش تحليلي ـ تبييني ارائه ‌شده، بررسي فروض گوناگون و تقريرها و اشکالات مطرح‌شده درباره «برهان تمانع» و ميزان کاربري آن در اثبات ابعاد گوناگون توحيد ذاتي و افعالي است. حاصل اينکه يکي از پيش‌فرض‌هاي قطعي اين برهان وحدت عالم و از اهمّ مباني دفع شبهات و شقوق آن، «صرف‌الوجود و بسيط‌الحقيقه بودن واجب» است. با اين بيان مي‌توان از اين برهان، «توحيد ذاني» را نيز نتيجه گرفت؛ زيرا صفات و افعال واجب، جلوه و تجلي ذاتيات اوست.

در نگاه بدوي و غيردقيق ممکن است به ذهن برسد پذيرش ترک اولي̍̍ با دلايل عقلي عصمت ناسازگار است؛ زیرا ترک اولي̍ ترجيح مرجوح است و خطا. ازاین‌رو پذيرش آن با دلايل عقلي عصمت ـ که هر‌گونه خطايي را از انبياء رد مي‌کند ـ ناسازگار است. سه حيطه عمده عصمت عبارتند از: 1. عصمت در دريافت و ابلاغ وحي؛ 2. عصمت از گناهان؛ 3. عصمت از خطا در امور غيرديني. نگارنده معتقد است: پذيرش و اقامه دليل براي دو حيطه نخست قطعاً با پذيرش ترک اولي̍̍ منافاتي ندارد. حيطه سوم عصمت بر دو قسم است: 1. خطايي که غيرمستقيم سبب اخلال در هدف اصلي انبياء در دعوت و ارشاد مردم مي‌شود. 2. خطايي که چنين پيامدي ندارد. ترک اولي̍̍ در قسم دوم مي‌گنجد. ظاهر کلام متکلمان نشان مي‌دهد: مقصودشان از «عصمت از خطا» فقط مصونيت از خطاي قسم نخست است، نه مصونيت از خطاي قسم دوم. پس بين عصمت از خطا و پذيرش ترک اولي̍̍ ناهمخواني وجود ندارد. اين مقاله درصدد است با استفاده از روش توصيفي ـ تحليلي به اثبات مدعاي فوق و پاسخ به اشکالات بپردازد.

چگونگي معرفت به خداوند از مباحث و دغدغه‌هاي مهم همة مکاتب عرفاني است که با رهيافت ساير حوزه‌هاي فکري تفاوت معناداري دارد. اين معرفت عرفاني درصدد دستيابي به معرفت بي‌واسطه است که از آن با عنوان معرفت شهودي ياد مي‌کنند. از ميان عارفان و حکماي دو سنت بزرگ مسيحيت و اسلام مي‌توان ديونيسيوس و سهروردي را ياد کرد که در اين موضوع نظرات مشترکي دارند. ايشان بر ذومراتب بودن شناخت خدا باور دارند و مراتب آن را با توجه به قرب و بعد انسان مي‌سنجند. نخستين گام در معرفت خداوند، مرتبة ايجاب است که همان شناخت و راهيابي به خداوند از طريق معرفت عقلاني (الهيات ايجابي) است؛ و در مرتبة بعد، سلبِ هرگونه نقص از خداوند (الهيات سلبي) است. مراتب معرفت خدا در آثار سهروردي و ديونيسيوس به‌واسطة نور، با مراتب هستي، انسان و فرشتگان مرتبط مي‌شود. سهروردي و ديونيسيوس معتقدند که ميزان قرب و بعد اشيا و انسان‌ها نسبت‌به تابش انوار الهي، به قابليتِ قابل بستگی دارد. ديونيسيوس مرتبة سلبِ سلب و رسيدن به مرتبه‌اي را که از آن با عنوان ظلمت الهي ياد مي‌کند، بالاترين سطح معرفتي مي‌داند. درواقع اين ظلمت، حاصل روشني و وفور نوري است که راه ديدن و ادراک را بر چشم و عقل انسان مي‌بندد تا اينکه به تاريکي وراي عقل وارد شود؛ جايي که به‌قول سهروردي، معرفت در معروف گم شود.

مسئلة اصلي اين پژوهش، چيستي علم ديني با مطالعة موردي ديدگاه ابن‌حزم قرطبي است. يافتة اصلي اين پژوهش ـ ‌که به‌شيوة کتابخانه‌اي در جمع‌آوري مطالب و توصيف و تحليل عقلاني داده‌ها به‌نگارش درآمده‌ ـ آن است که از ديدگاه ابن‌حزم، ملاک ديني بودنِ علم اين است که علم از طريق منبع يا غايت خود با دين در ارتباط باشد و همين مطلب وجه تمايز ابن‌حزم با ديدگاه برخي از انديشمندان معاصر مانند آيت‌الله جوادي آملي است که ملاک ديني بودنِ علم را به موضوع يا همان معلوم مي‌دانند. ابن‌حزم براساس اهداف بشري، علوم را به دو دستة دنيوي و اخروي تقسيم مي‌کند و علم اخروي را به‌نام «علم شريعت» معرفي مي‌نمايد. به‌اعتقاد او، علم شريعت به‌علاوة همة علومي که در خدمت علم شريعت هستند، به ميزاني که به علم شريعت خدمت مي‌کنند، علم ديني به‌شمار مي‌آيند؛ درحالي‌که وی از اشتراک لفظي معناي دنيا و آخرت غافل بوده است.

قلمرو دين يکي از مباحثي است که در ميان متکلمان و فيلسوفان دين حائز اهميت بوده و در زمان معاصر با عنوان‌هايي نظير نياز بشر به دين، انتظار بشر از دين، و گسترة شريعت نيز مورد بحث واقع شده است. مسائل اصلی در قلمرو دين اين است که دين چيست؟ چه ارکان و اجزايي دارد و تا چه حد مي‌تواند در زندگي بشر دخالت داشته باشد؟ شأن دین بیان چه نوع مسائلی است؟ آیت‌الله مصباح یزدی قلمرو دین را بیان امور مربوط به سعادت ابدی انسان می‌دانند. ديدگاه ايشان برخي ابهامات را به‌دنبال داشته است که اين مقاله به‌‌روش کتابخانه‌اي و با رویکرد تحلیلی به بررسي آنها مي‌پردازد؛ ابهاماتی مانند سکولار شدن دين؛ خروج بسياري از متون ديني از قلمرو دين؛ عدم تشخيص گزاره‌هايي که به سعادت انسان ارتباط دارد؛ چگونگی تشخيص ارتباط مستقيم يا غيرمستقيم گزاره‌ها و... . نوشتار حاضر این ابهامات را تبیین و بررسی می‌کند. مهم‌ترین یافتة این مقاله آن است که این ابهامات عمدتاً ناشی از عدم درک درست این دیدگاه است.

در زمینة کيفيت و چگونگي تصرفات تعليمي و آموزشي انسان در موجوداتي که به‌ظاهر فاقد شعورند، همچون جمادات، نباتات و حيوانات، اتفاق آرايي در ميان انديشمندان اسلامي وجود ندارد. يافته‌هاي تحقيق به روش اسنادي و تحليل محتوايي براساس مباني کلامي و فلسفي الهام‌گرفته از آيات قرآن اثبات مي‌کند که مرتبة علمي و منزلت تعليمي انسان نسبت‌به موجودات طبيعي، واسطة فيض و عامل تسهيل و ايجاد بهبود در فرايند تکميل آنهاست. تعليم و تعلم مرتبة عالي و منحصربه‌فرد تصرفات است که در موجودات جمادي، نباتي و حيواني، از سوي خداوند تکويني و از سوي بشر تسخيري است و با شعور يا عدم شعور موجودات طبيعي سازگار است. انسان به‌اذن الهي با نفوذ و سيطرة علمي به حدود، قابليت‌ها، روابط و قوانين حاکم بين موجودات، از آنها کشف‌المحجوب کرده، ظرفيت‌هاي پنهان آنها را از قوه به فعل تبديل مي‌کند و از اين طريق، هم نيازمندي‌هاي خود را برآورده می‌سازد و هم ساير موجودات را به کمال مي‌رساند.

طرفداران نظرية اختيار انسان به شبهة معروف «ناسازگاري علم ازلي الهي با اختيار» پاسخ‌هاي نقضي و حلي داده‌اند. يکي از پاسخ‌هاي حلي، پاسخ مبتني بر قاعدة «تابعيت علم از معلوم» است. مفاد قاعدة مذکور اين است که علم تابع معلوم است و نمي‌تواند تأثيري در وجوب يا امتناع فعل داشته باشد. سريان اين قاعده به علم خداوند، مورد انکار عده‌اي قرار گرفته است. پژوهش حاضر که به‌روش توصيفي ـ تحليلي سامان يافته، بعد از گزارش و تبيين پاسخ یادشده، ديدگاه‌هاي مختلف در تماميت يا عدم تماميت اين راه‌حل را بررسي کرده و نشان داده است که منشأ مخالفت با راه‌حل مذکور، انکار ورود قاعدة تابعيت علم از معلوم در «علم فعلي» است، که علم پيشين الهي هم از همين سنخ است؛ اما از دو راه مي‌توان از اين پاسخ دفاع کرد: متعلق علم پيشين را معلوم خارجي ندانيم يا اينکه عموميت قاعدة تابعيت و عدم تأثيرگذاري علم بر معلوم را مسلم بدانیم و به علم پيشين الهي هم تسرّي دهيم.

حديث ازجمله منابع مهم شکل‌گيري باورهاي کلامي و اعتقادي مسلمين است. لذا دقت در اصالت و پالايش منابع آن ضروري است. صحيح مسلم نزد غالب اهل‌سنت دومين اثر معتبر حديثي است که توسط مسلم‌بن ‌حجاج نيشابورى، از محدثان بزرگ اهل‌سنت (261ـ206ق) نگاشته شده است و مانند صحيح بخاري، جايگاه بلندي دارد و روايات موجود در آن، بدون بررسي مورد پذيرش سنيان قرار مي‌‌گيرد. اين جايگاه مستلزم سلامت و صحت راويان، سلسلة اسناد و متن روايات است. ازآنجاکه براساس اسناد قطعي، پديدة تحريف (به‌رغم زشتي و پيامدهاي منفي کلامي، فقهي و...) به منابع فراواني از متون اسلامي، اعم از روايي، اعتقادي، تاريخي و... نفوذ کرده است، اين سؤال مطرح مي‌‌شود که آيا کتاب یادشده از تحريف در امان مانده است تا کاملاً قابل اعتماد بوده باشد؟ پژوهش حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي و با تكيه بر منابع معتبر و مختلف اهل‌سنت به‌منظور پاسخ به همين سؤال صورت پذيرفته و مهم‌ترين نتيجة آن، اثبات رخنة پديدة ناميمون تحريف در اين کتاب مهم و محوري بوده است. اين تحريفات، به‌صورت مستقيم و غيرمستقيم داراي ريشه‌ها و پيامدهايي در مباحث کلامي هستند و نيازمند دقت و موشکافي بيشتر اهل تحقيق‌اند.

کلارک پيناک (از مؤسسين الهيات گشوده) معتقد است، اگرچه همة الهي‌دانان (اعم از سنتي و گشوده) متفق‌اند که خداوند داراي «علم مطلق» است و بر مبناي علم به گذشته، اکنون و آينده است که مي‌داند چه خواهد کرد، لکن الهي‌دانان گشوده معتقدند که هيچ موجودي (حتي خداوند) نمي‌تواند به‌نحو «پيشين» بداند که انسان آزاد دقيقاً در آينده چه فعلي انجام خواهد داد؛ زيرا: اول، علم به آينده منطقاً ناممکن است (چون يا ناموجود است يا بکلي مبتني بر امکان است)؛ دوم، «از پيش دانستن فعل اختياري» در تعارض با آزادي انسان و خداست؛ سوم، اين امر در تعارض با دو آموزة «تدبير الهي» و «اعتماد به خداوند» است. در مقابل، با نگاهي بر آثار متکلمان اماميه درمي‌يابيم که نقدهايي جدي بر ديدگاه پيناک وارد است؛ ازجمله به دلايل متعدد منطقي و روايي، خداوند عالم به خود و غير خود است و اين علم موجب سلب ارادة او و انسان نیست و با ديگر آموزه‌هاي وحياني، ازجمله «تدبير» و «اعتماد»، تعارضي ندارد. در اين مقاله، مؤلف با روش توصيفي ـ تحليلي درصدد نقد ديدگاه پيناک دربارة «علم پيشين خداوند به آينده» از منظر متکلمان اماميه است.

در کتاب‌هاي کلامي، يکي از مباحث مطرح‌شده در بحث امامت، اصطلاح «نص جلي» و «نص خفي» است. اين دو اصطلاح که در ذيل مسئلة راه‌هاي تعيين امام مورد بحث قرار مي‌گيرد، در آثار کلامي فرق مختلف، اعم از معتزله، اشاعره، زيديه و اماميه مطرح شده است. در بين فرق مختلف اسلامي، تنها متکلمان اماميه‌اند که معتقدند اميرمؤمنان(ع)، هم با نص جلي و هم با نص خفي به‌عنوان جانشين بلافصل پيامبر(ص) تعيين شده است. اين مقاله با روش تحليلي ـ کتابخانه‌اي، ضمن اشاره به معيار نص جلي و نص خفي از ديدگاه متکلمان اماميه، دلایل آنها بر اثبات اين اعتقاد را تبيين می‌کند و به اشکالات مخالفان اين عقيده پاسخ مي‌دهد. در پایان، ضمن انتخاب معيار منتخب براي نص جلي و نص خفي، اثبات خواهد شد که برخلاف نظر بیشتر متکلمان، حديث غدير از مصاديق نص جلي است، نه نص خفي.