جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباح ث مهم که در سال‌های اخیر وارد حوزۀ نقد و بررسی آثار ادبی و هنری شده، مبحث نشانه‌شناسی فرهنگی است. ارتباط رشد فرهنگی با تنفیذ نشانه‌ها از مسائل قابل تأمل در دستاوردهایی است که از مسیر تکنولوژی وارد حوزۀ مطالعات کودک و نوجوان شده‌است. توجه به ایجاد، ترویج و انتقال فرهنگ عاشورایی در میان نسل جوان در عصر فناوری و رسانه، سبب تولید نماهنگ‌های متعدّد و ارزشمندی برای گروه کودک و نوجوان در کشور ایران شده که اشعار و تصاویر موجود در آن از منظر معناشناسی نشانه‌ها قابل تحلیل و نقد است.در این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی تلاش شده‌است تا جنبه‌های بیرونی و درونی نشانه‌های دینی در نماهنگ‌های عاشورایی از زاویۀ‌ «عینیّت دارندگی» و «انتقال‌دهندگی» بررسی شود. هدف از این بررسی، تعیین نقش نشانه‌ها در ایجاد، انتقال و تداوم فرهنگ عاشورایی به کمک شعر و تصویر در نماهنگ‌های انیمیشنی به کودکان و نوجوانان بوده‌است. یافته‌ها نشان می‌دهد در اغلب نماهنگ‌های منتخب، جنبه‌های بیرونی نشانه‌های دینی پیام‌های مستقیمی دارند و سازندگان، آموزه‌های مشترکی را بر مبنای فرهنگ دینی- اجتماعی به کمک شعر و تصویر در اختیار کودکان و نوجوانان قرار داده‌‌اند. از میان آموزه‌ها به شهادت‌طلبی بیشتر پرداخته شده و بخش فراوانی از نشانه‌ها در ارتباط با شرح ظلم و ستم به خاندان اهل‌ بیت(ع) است. در بخش جنبه‌های درونی نشانه‌ها، ضعف‌هایی دیده می‌شود که مهم‌ترین آن، ایجاد محدودیت در ظرفیت خوانش است.

نگاه به گناه و فرد گناهکار موضوع مورد بحث تمامی جوامع بشری و ادیان بوده و در مورد برخورد با آن اختلاف‌نظر وجود داشته‌است. هدف این پژوهش بررسی نگاه اسلام به گناه و گناهکار از منظر قرآن‌کریم و متون دینی اسلام و نیز بررسی پیامدهای گناه بر تربیت از منظر قرآن بود. در این راستا از روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بهره‌گرفته‌شد. ابتدا به مطالعۀ مبانی-نظری در مورد گناه و گناهکار و همچنین نگاه به فرد گناهکار پرداخته شد و در مرحلۀ بعد تمام آیات قرآنی مرتبط با گناه و گناهکار و واژه‌های مترادف آن استخراج شد، مبانی موجود مربوط، جمع‌آوری و با شیوۀ کیفی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌است. واژۀ گناه در لغت و معنی، منشأ گناه، برخورد اسلام با گناهکار و آثار گناه بر تربیت مورد بررسی قرار‌گرفت. نتایج نشان داد واژه‌های قرآنی مترادف گناه و پیامدهای شناسایی شده گناه در تربیت از منظر قرآن‌کریم عبارتند از: نگرانی و اضطراب،عذاب‌وجدان، غفلت، رسوایی، مانع کسب‌معرفت، عذاب و عقوبت، مانع استجابت‌ دعا، کفر و بی‌دینی و قساوت‌ قلب، البته نگرانی و اضطراب و عذاب‌وجدان وجه مفیدش در آن است که این اضطراب و عذاب وجدان احتمال بازگشت انسان گناهکار و توبه او را فراهم می-آورد و از عوامل تاثیرگذار توبه و طلب بخشش می‌تواند عذاب‌وجدان و اضطراب ناشی از ارتکاب به گناه باشد.

خداوند در آیات بسیاری عوامل و موانع معرفت را معرفی کرده و نتایج به کارگیری یا فروگذاری آن را در قلمرو تربیت به انسان­ها یادآوری کرده است. به کارگیری عوامل ادراکی، نفسانی و عملی در حوزۀ معرفت، انسان را به سعادت رهنمون می‌کند و به کارگیری موانع و آفت­های معرفتی به بروز بحران در عرصۀ معرفت منجر می­شود. در عصر حاضر با ظهور مکاتب فکری مختلف، علاوه بر تردید در اصل فایده­مندی دین، شناخت در معنای کلی آن نیز دچار بحران شده است. نتیجۀ بروز بحران، سردرگمی انسان معاصر و از دست رفتن معنای زندگی است. این مقاله با روش تحلیلی، بحران معرفت را از منظر رابطۀ آن با دین بررسی می­کند و با دلایل متقن و مستخرج از قرآن نشان می­دهد که «یقین» مفهومی کلیدی برای رفع بحران معرفت است و تنها در سایۀ برخورداری از آن می­توان راهکارها و استلزامات تربیتی متناسب با تربیت دینی را ارائه داد.

مقالۀ حاضر به بررسی مبانی، اصول، ارزش‌ها و روش‌های دو دیدگاه تربیتی اسلام و لیبرال پرداخته و سپس، با اشاره به اهمّیت اهداف در تعیین جهت و هدایت فرایند آموزش و تربیت و تقسیم‌بندی اهداف تعلیم و تربیت به دو گروه اهداف غایی و واسطی (اعتقادی، اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی، مدنی، عاطفی و ... )، به بررسی تطبیقی دو دیدگاه تربیتی اسلام و لیبرالیسم پرداخته‌است. روش پژوهش در تحقیق حاضر از نوع تحلیلی- استنتاجی است که با تحلیل اسناد پیرامون موضوع پژوهش می‌توان گفت که هرکدام از دیدگاه‌های تربیتی فوق، بر انواع هدف‌ها تأکید داشته‌اند؛ به طوری که در تربیت اسلامی، محور خداست و هدف، تنها کسب معرفت نیست؛ بلکه رشد و شکوفایی متوازن همۀ ابعاد وجودی انسان است؛ اما از دیدگاه مربّیان لیبرال، تعلیم و تربیت فرایندی است که به کسب دانش نظر دارد و انسان را محور قرار می دهد.

تأملات حکمی و اخلاقی حکیم نظامی در باب تربیت نفوس انسانی و گرایش به سیر و سلوک معنوی وی مقولهای انکارناپذیر است. در پژوهش حاضر که با رویکرد تعلیمی- تربیتی سامان » پنجگنج « در یافتهاست، با هدف تبیین اندیشههای تربیتی حکیم نظامی، نقش و جایگاه زبان بهعنوان ابزاری سودمند یا زیانبخش در تهذیب نفس بررسی میشود. اهمّیت پژوهش در آنجاست که همسویی اهداف تربیتی شاعر را با آموزههای اسلامی و نیز، پیوند شعر و ادب را با حوزة تعلیم و تربیت اسلامی برای مخاطب بازمینماید. یافتههای تحقیق نشان میدهد که زبان در نگاه نظامی دو جنبۀ خیر و شر دارد؛ از یک سو، علمدار دیوان سخن و ابزار تسبیح و تحمید و سخنپروری است و از دیگرسو، پارهگوشتی است که چون بیهنگام به جنبش درآید، مستمع را به ملال آورده و گوینده را در دام آفاتی چون غیبت، دروغ، سخن- چینی و دیگر گناهان زبان گرفتار میکند. توجه به تربیت نفس در پرتو شناخت فواید و آسیبهای ناشی از گفتار در رابطه با خود و دیگری نیز، نکتهای است که نظامی بدان روی آوردهاست. وی منشأ برخی گناهان زبانی را در ابتلای صاحب آن به حسادت، تندخویی، بیآزرمی، جهالت و حتی تأثیر مثبت یا منفی طبع و گوهر میداند؛ بنابراین،آنچه شاعر در اینباره بدان توصیه میکند، رعایت اقتضای حال و مقام و اعتدال و میانهروی در کاربست زبان است.

هدف پژوهش حاضر بررسی تطبیقی حدود استفاده از عادت در تربیت اخلاقی با توجه به رویکردهای معاصر تربیت منش (با تأکید بر آرای افلاطون و ارسطو)، شناختی (با تأکید بر آرای پیاژه) و تبیین ارزش (با اشاره بر آرای راتس) و نقد آنها بر اساس نظریۀ انسان عامل است. عادت که بر عنصر تکرار استوار است، در رویکرد تربیت منش جایگاه ویژه­ای داشته و استفاده از آن کاملاً ضروری است؛ رویکرد شناختی، با این روش مخالف است و در رویکرد تبیین ارزش هم استفاده از آن جایگاهی ندارد. در نظریۀ انسان عامل، روش عادت به عنوان یک شبه‌تربیت مطرح می­گردد که به دلیل نداشتن عناصر تبیین، معیار، تحرک درونی و انتقاد از تربیت جدا می­شود؛ در واقع نظریۀ انسان عامل، تنها ضرورت حدود استفاده از عادت را در دوران کودکی قابل قبول می­داند؛ اما در خصوص استفاده از آن در دوران بزرگسالی، همراهی عادت با تعقّل را اصل اساسی قلمداد می­کند. ضعف اصلی رویکرد تربیت منش، بی­توجهی به مبنای شناختی است. رویکرد شناختی نقطۀ مقابل رویکرد تربیت منش است؛ به این معنا که تمام تمرکز این رویکرد بر مبنای شناختی استوار است و از توجه به سایر مبانی غفلت می­کند. در رویکرد تبیین ارزش، تأکید افراطی بر مبنای شناختی و توجیه و اقناع صورت می­گیرد و بین تمایلات فردی و ارزش­های اخلاقی تفکیکی حاصل نمی­شود و دلیل آن ذهنی بودن ارزش­هاست؛ البته اگر رویکردهای مطرح به نظریۀ انسان عامل نزدیک شوند و عمل عادتی را بر اساس مبانی سه‌گانه (شناختی، انگیزشی و ارادی) مورد توجه قرار داده و به همۀ مبادی عمل توجه کنند، هر رویکرد به تنهایی قابلیت استفاده در امور تربیتی را دارد و هیچ یک از آنها دیگری را نفی و محدود نمی­کند.

هدف مقالۀ حاضر، ارائۀ الگوی اسلامی استقلال اخلاقی بر پایۀ قرآن و احادیث معصومان (ع) به روش نظریه‌پردازی دادۀ بنیاد متنی است. استقلال اخلاقی به معنای خود قانونگذاری، اقتدار فردی در اصول اخلاقی، توانایی استدلال، تصمیم‌گیری آزادانه و مسئولانه برای عمل و پیامدهای آن است. بررسی منابع اسلامی و تحلیل کدگذاری‌ها نشان می‌دهد که موجبات اصلی و عوامل مؤثر بر استقلال اخلاقی عبارت‌اند از: داشتن قوۀ عقل و امکان اندیشیدن و آموختن برای انسان، عاملیت آدمی (که عملگر بودن انسان از مبادی شناختی، گرایشی و ارادی عمل سرچشمه می‌گیرد)، اختیارمندی و ارادۀ آزاد او که رهاورد عاملیت است. عقلانیت شخصی و از نظر اخلاقی عامل بودن، در زمینه‌ها و شرایط خاصی نظیر وجود تربیت عقلانی و رهایی‌بخش در جامعه، ارزشمندی آگاهی و تشویق به اندیشیدن و آموزش تفکر در حوزۀ عمومی و اولویت مسئولیت‌شناسی و پاسخگویی همگانی در قبال اعمال شخصی و جمعی متبلور می‌شود. تقلید، جهل، تکیه بر ظن و گمان، شتابزدگی و اجبار کردن در حوزۀ فردی و اجتماعی عوامل مُخلّ استقلال اخلاقی هستند. کنش‌هایی که یک عامل مستقل اخلاقی انجام می‌دهد عبارت‌اند از: تکیه بر عقلانیت و تمرکز بر مسئولیت شخصی، قانون‌شناسی از نص دین، قانونگذاری و تبعیت از آن. نتیجۀ راهبردهای یاد شده، هدایت‌پذیری، ایمان‌آوری آگاهانه و نه ایمان تقلیدی، آرامش قلبی در دنیا، رستگاری و رضوان الهی در سرای آخرت است.

شفقت، مجموعۀ ویژگی‌ها و مهارت‌هایی است که موجب پیشگیری و التیام رنج‌های مادی و معنوی انسان و عامل بهزیستی و تربیت اوست. شفقت به عنوان ویژگی مثبت درونی پیامبران الهی، ابزار تربیتی آنها نیز بوده که دارای دو نقش اساسی تربیتی است: 1- حفظ و التیام انسان در برابر رنج و 2- بسترسازی برای ایجاد محبت متقابل و بهزیستی. نوشتار پیش رو، با روش توصیفی‌- تحلیلی به بررسی سیمای شفقت پیامبران در قرآن و روایات می­پردازد و نقش شفقت انبیا را در هدایت و تربیت جوامع بررسی می­کند تا ویژگی و مهارت‌های شفقت انبیا به دست آید و انسان بتواند به‌وسیلۀ آنها، خود و دیگران را از رنج‌ها حفظ کرده یا آنها را التیام دهد و با عادت‌دادن ذهن به شفقت، توان و قدرت رفتار و عمل را برای بهزیستی ارتقا بخشد. نتایج تحقیق بیانگر آن است که: الف- شفقت، صفت مثبت تربیتی «فردی» و «اجتماعی» است که موجب تأثیرپذیری بر خود و تأثیرگذاری بر دیگران برای بهزیستی و التیام رنج‌هاست؛ ب- محبت از ویژگی­های مهم شفقت است؛ اما تنها ویژگی آن نیست؛ ج- شفقت، مجموعۀ صفات و مهارت‌هایی است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: انگیزۀ بهزیستی، توجه به رنج، افزایش آستانۀ تحمل و مهربانی و آگاهی، همدردی و همدلی و تصویرسازی مثبت.

»دوستی»، هم یک نیاز فطری انسان و هم یک ضرورت برای زندگی اجتماعی اوست. این نیاز در دوران نوجوانی اهمّیت ویژه و افزونتری دارد. پژوهش حاضر با هدف پر کردن خلا ناشی از نبودِ یک نظریۀ منقّح و منسجم در موضوع دوستی در میان مطالعات اسالمی، گام در راه نظریه پردازی گذاشته و از همین رو، از روش تحقیق کیفیِ « نظریه پردازی داده- بنیاد» مدد گرفته است. بر همین اساس، در مرحلۀ کدگذاری باز برای گردآوری داده ها به شیوة اسنادی به منابع شیعی مراجعه شده است. در دو مرحلۀ کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی نیز، برای تجزیه و تحلیل یافته ها (مفهومسازی از دادهها و آرایش آنان در شکل و شمایل یک نظریه) به عنوان یک نوآوری، از الگوی مدیریت راهبردی (استراتژیک) بهره گرفته شده است. این بدان معناست که هر کدام از مقولات حاصلۀ نهایی به مثابۀ جزئی از یک عنصر الگوی مدیریت راهبردی (چشمانداز، مأموریت، خطمشی و ..) در نظر گرفته شده اند. این امر سبب شده است تا ارتباطی نظام مند و منطقی بین مفاهیم اصلی نظریه برقرار شده و متعاقباً فهم انبوهی از داده ها و آموزه ها در خصوص موضوع مقاله برای مخاطبان تسهیل گردد. حاصل تحقیق بر مبنای جوهرة بنیادین دوستیابی و دوستی در دیدگاه اسلامی، »نظریه دوستی تعالی بخش» نامیده شده است