جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در زمینه امامت و خلافت بعد از پیامبر اسلام، نظریات متفاوتی در بین مسلمانان مطرح شده است و هر کدام از فرقه‌های اسلامی به یکی از این دو مبنای امامت و خلافت گرایش پیدا کرده‌اند. سؤال اصلی نوشتار حاضر این است که مهمترین عوامل شکل‌گیری نظریه خلافت در اذهان اهل سنت به خصوص در آراء غزالی چیست؟ در پاسخ به این سؤال، این فرضیه را به آزمون گذاشتیم که توجه به واقعیات زندگی سیاسی صدر اسلام و مراجعه به سیره خلفا مهمترین عامل طرح این نظریه است. اهل سنت و به خصوص غزالی خلافت را به منزله پدیده‌ای که در صدر اسلام اتفاق افتاده، همواره مدنظر داشته‌اند و نظریات خویش را با آن و بخصوص عمل صحابه تطبیق می‌دهند و برای خلیفه یا امام همان وظایف و اختیاراتی را متذکر می‌شوند که خلفا از آن برخوردار بودند. نتیجه اینکه اهل سنت نظریات خویش را با امر واقع تطبیق داده و به یک معنی توجیه‌گرا هستند و نکته حایز اهمیّت در نظریات ایشان تقدم عمل بر نظر می‌باشد و به اصطلاح از نظرات پسینی به جای پیشینی سود می‌برند.

رزق یکی از مهم‌ترین نیازها و دغدغه‌های بشر از ابتدای خلقت بوده است که شامل هر نوع بهره‌ای از جانب پروردگار به موجودات می‌باشد. نحوة کسب رزق، آثار تربیتی بر ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی افراد بر جای می‌گذارد. در آموزه‌های دینی، «رزق» با فراوانی قابل توجّهی ذکر شده است که نشان‌دهندة اهمیّت این موضوع می‌باشد. در این پژوهش، با هدف بررسی آثار تربیتی رزق و کسب حلال با توجّه به آیات و روایات سعی بر آن شده که به روش اسنادی، مضمون آیات و روایات مربوط به این موضوع بررسی گردد که از نوع پژوهش‌های بنیادی است. نوآوری پژوهش حاضر در مقایسه با پژوهش‌های پیشین، در بر دارندة روایات بحارالأنوار به عنوان منبع جامع روایی شیعی و بررسی آثار تربیتی آن است که حاصل تحقیق حاکی از آن است که انتخاب شیوه‌های کسب رزق، تأثیر مستقیم در استواری و شکوفایی ابعاد مختلف در پی دارد که مقیّد بودن به کسب رزق حلال، در بُعد زندگی فردی، شامل عدم پیروی از وسوسه شیطانی، تقویت روحیّة سپاسگزاری و شکر، ایجاد و تقویت عمل صالح، آرامش و رفاه، تقویت و تثبیت دینداری و جلاء دادن روح می‌باشد. در بُعد زندگی اجتماعی نیز شامل بهره‌مندی از فرزندان صالح، رعایت حقوق دیگران می‌باشد.

وحی در لغت به معنای اشاره، نوشتن، کلام پنهانی، ... و هر چیزی است که به دیگری القا می کنند به هر شکلی با توجه به صحبت لغت شناسان، انتقال پنهانی تقریبا در همه موارد مشترک است. به نظر می رسد سرعت معنای مطابقی وحی نمی باشد. در قران واژه وحی و مشتقاتش بیش از ۷۰ بار به کار رفته که در تمام موارد آن، به نحوی انتقال پنهانی نهفته است. موارد کاربرد وحی در قران به لحاظ معنایی، تقدیر قوانین و سنن الهی در جهان هستی و هدایت غریزی و... می باشد. وحی رسالی شایع ترین کاربرد قرانی وحی است. در آیه 51 سوره شوری، وحی در معنای اخص از ارتباط رسالی امده است. تعریف حقیقی وحی نیازمند تجربه پیامبرانه است، لذا دیگران از درک آن ناتوان اند. در تعریفی جامع تر، وحی ارتباط ویژه خداوند با پیامبران، از راه هایی که آیات قرانی بر آن دلالت دارد (فرشته، مستقیم، ورای حجاب و در قالب گفتار با نوشتار و ...)، می باشد؛ وحی در این معنا مافوق آگاهی عادی بشر (حسی، عقل، تجربه عرفانی) و مقرون با عصمت انبیاست و نظیری در غیر انان ندارد؛ از این رو شنودهای غیبی امامان (ع) وحی اصطلاحی دانسته نمی شود. از موارد کاربرد وحی در استفاده می شود که: معنای جامعه وحی، همان «القای پنهانی» است. اصطلاح خاص وحی رسالی در قرآن اخص از مفهوم لغوی، و اصطلاح عام وحی رسالی متمایز از یا متعارض با دیگر کاربردهاست.

در طول تاریخ صوفیّه باعثِ تحوّل بسیاری در فرهنگ و معارف اسلامی و قرآنی شده‌اند و با ابزار تأویل و تفسیر در دست، به سراغ موضوعات اسلامی رفته‌اند. از جملة این موضوع‌ها، مسألة «صراط مستقیم» است که در دورة عرفان علمی و مَدرسی از تطوّر برکنار نمانده است و صوفیان و عارفان و در رأس آنها محیی‌الدّین ابن‌عربی برای این ترکیب مفاهیم تازه‌ای از جمله «انسان کامل» ذکر کرده است. در این جُستار نخست مفاهیم «صراط» و «صراط مستقیم» در زبان قرآن کریم و تفاسیر مختلف ذکر گردیده و آنگاه به مفاهیم عرفانی آن در آثار صوفیّه و بویژه در آثار ابن‌عربی پرداخته شده است ودر نهایت، مقایسه‌ای میان این دو نظر صورت گرفته و تفاوت این دو دیدگاه ذکر گردیده است.

زمینه: درباره «جهانی سازی» تعریف ها و نظریه های گوناگونی بیان شده است و هریک از اندیشمندان از موضع مخالف یا موافق و از زاویه ای خاص به این موضوع نگریسته اند. در بین همه نوشته ها، جای این مطلب را خالی دیدم که دیدگاه قران دراین باره چیست و آیا قرآن به این موضوع پرداخته است؟ یا آن طور که غربی ها القا و وانمود می کنند، ایده مریور ابتکار و ابداع نو ظهور آنان است؟ روش و هدف: از این رو بر آن شدم تا با رجوع به قران و منابع تفسیری به صورت توصیفی و تحلیلی به پاسخ این سوال برسم. یافته ها و نتیجه گیری: در پی بررسی مشخص شد که قران کریم بیش از چهارده قرن قبل، ایده جهانی سازی را با تعریفی کاملا مغایر با غربی ها، درطی آیات متعدد خود، آشکارا و با توضیح کافی بیان فرموده است و این ابیات در سه قالب (اهداف ، مخاطبین و مفاهیم عام ) قابل دریافت می باشند.

آیه به شیء نمایان و قابل مشاهده اطلاق می‌گردد که با ظهور خود و به نسبت علم و ادراک انسان، برای او حامل پیام و نشانی برای مقصدی مشخّص می‌باشد و توجّه انسان را به سویی خاص جهت می‌دهد و معطوف می‌نماید. خداوند متعال آیات آفاقی و انفُسی را به فرد نشان می‌دهد و در نتیجة آن تجلّی، می تواند فهمی برای فرد اتّفاق بیفتد که منجر به درک حقّانیّت آیات می‌شود. از بین حواس، مشاهده و رؤیت از اهمیّت خاصّی برخوردار است. برای بهره بردن از آیات الهی نیز می‌توان از مُدِل‌های مختلف مشاهده استفاده کرد. در این مقاله، ضمن بررسی مفهومی آیه و مشاهده و بیان اهمیّت آن دو، به مُدِل های مختلف مشاهده از جمله؛ نگاه به موضوعات و آیات طبیعی با مشاهدة ارتباط آنها با انسان، وسعت دادن مشاهدات آیات طبیعی به قصد و انگیزة ابراز توحید خالص (لا إله إلا الله)، ارتباط برقرار کردن با پدیده‌های طبیعی، با شعور دانستن آنها و درس گرفتن از نحوة رفتار آنها در برابر مدبّر یگانه، مشاهدة اشیاء از جهت وابستگی آنها به پروردگار، مشاهده با جهت فهم حکمت و عاقبتی در موضوع، مشاهدة کُل به جز برای کشف روابط جدید و مورد نیاز، پرداخته خواهد شد.

دعوت به خداپرستی و اخلاص در بندگی سرلوحة دعوت همة انبیاء الهی بوده است. دستور بندگی خالص در قرآن علاوه بر واژة اخلاص و مشتقّات آن با کلمات و عبارت‌های متنوّع دیگری آمده است؛ مانند: «یُریدُونَ وَجْهَه»، «أَسلم وجهه لله»، «نَصَحُوا لِلَّهِ»، «اِبْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّه»، «اِبْتِغاءَ وَجْهَ اللَّه»، «وَ قُرُباتٍ عِنْدَ اللَّه»، «حَنیف»، «تَبَتَّلْ إِلَیْهِ». ضدِّ اخلاص در اعتقاد و عبادت، شرک و بُت‌پرستی و مقابل اخلاص در طاعتْ ریا است که در روایات از آن به «شرک خفی» و «شرک اصغر» تعبیر شده است.. اگرچه گسترة اخلاص در قرآن شامل تمام باورهای اعتقادی، اعمال عبادی و صفات پسندیدة اخلاقی می‌شود، ولی آنچه در این تحقیق بررسی می‌شود، مباحثی است که با توجّه به تصریح آیات قرآن و دیدگاه مفسّران عامّه و خاصّه آمده است که شامل اخلاص در اعتقاد، در برابر شرک و بُت‌پرستی، اخلاص در اعمال عبادی مانند نماز و زکات، حج، خُمس، زکات، مناسک حجّ و عمره و جهاد، همچنین دربارة برخی از فضائل اخلاق ایمانی مانند اخلاص در انفاق، اطعام، گواهی دادن، نجوا در اصلاح بین مردم، صدقه و هر کار پسندیده، بیعت با پیامبر اکرم (ص) و هجرت و یاری کردن اسلام است. این بحث‌ها با محوریّت آیات و دیدگاه مشهور مفسّران شیعه و اهل سنّت و منابع اخلاقی و لغوی مورد تحقیق و بررسی قرار می‌گیرد.

از مباحثی که لازم است ارتباط آن با وحی مورد بررسی قرار گیرد، بحث مکاشفة عرفانی است .در این نوشتار سعی شده با استفاده از کُتُب لغت و آیات قرآن و کلمات عرفا به سنجش این ارتباط توجّه شود و از آنجا که شناخت چیزی با تفکّر در آثار آن است، کشف عرفانی در مرتبة وحی نمی‌ایستد که شناختی عمیق‌تر و همه‌جانبه است و از این جهت هیچ عارف راستینی ادّعای وحی و نبوّت نداشته است و ابن‌عربی نبوّت تشریعی را متاعی ویژه می‌داند که دست عارفان از آن کوتاه است. در ادامه، تفاوت‌های معرفت عرفان با علوم وحیانی مورد توجّه قرار می‌گیرد و آنگاه آیاتی که دلالت بر الهی بودن وحی قرآنی دارد با عناوینی همچون قرآن و نقش قابلی پیامبر، تعبیر «قُل»، نقش جبرئیل در رساندن وحی و امور دیگر هرچه بیشتر این تفاوت آشکارتر می‌گردد.

در برخی آیات قرآن به شکل مستقیم و غیر مستقیم از اعتراف انسان به وحدانیت خداوند سخن به میان آمده و از عالمی چون "عالم ذر"، "عالم الست" و . . . یاد شده است. در روایات نیز اشاراتی در این زمینه وجود دارد. اندیشمندان در پذیرش این عوالم اختلاف دارند، برخی بر وجود و برخی بر عدم وجود آن استدلال کرده‌اند. نگارنده پس از مرور بر برخی آیات و روایات و بررسی آرای اندیشمندان مخالف و موافق، ضمن پذیرش عالم رتبی قبل از این جهان و وجود انسان مجرد [غیر مادی] در آن، نظریه حضور جمعی انسان‌ها نزد خداوندی را که خارج از زمان و مکان است، برگزیده و با نقد دلایل رقیب، اعتراف انسان به توحید قبل از وجود مادی را انکار کرده است و پذیرش آن را منجر به قبول تناسخ، جبر و عبث بودن تکلیف و بلوغ خوانده است. امتیاز این نگارش نسبت به سایر آثار موجود در این زمینه، علاوه بر نظم و ترتیب جدید، تحلیل آیات و روایات، توصیف نظرات مخالف و موافق و تقویت نظریه منتخب و ارائه آن با انشایی روان است. این نوشته از نوع پژوهش‌های بنیادی است و به روش کتابخانه‌ای و توصیف و تحلیل محتوا با استفاده از آرای اندیشمندان، به تبیین مفهوم وجود انسان در عالم قبل از خلقت پرداخته است.

بخش وسیعی از تعالیم و احکام قران، مربوط به حقوق و وظایف متقابل زوجین است. این تعالیم در زمینه موارد «نشوز» و ناسازگاری آنان نسبت به یکدیگر دارای اهمیت مضاعف است. مدعیان دفاع از حقوق زن، رهنمودهای هشداری و تنبیهی قران درباره نشوز زنان را مورد انتقاد قرار می دهند اما بررسی آیات کریمه قرآن و تفسیر آنها نشان می دهد که هدف و فلسفه رهنمودهای قرانی تضعیف کرامت زن نیست، بلکه اصلاح و تقویت بنیان خانواده است؛ خاصه آنکه موارد اجرای این احکام، بسیار اندک و در عین حال همراه با حفظ صمیمیت است، و افراد یا جامعه هایی که راهکارهای دیگری داشته اند، به تجربه موفقی نرسیده اند.