جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عرفان به عنوان معرفت، حاصل تجربه‌ای باطنی است که در سنت اسلامی معمولاً از آن به «کشف» و «شهود» و در سنت غربی جدید معمولاً از آن به «تجربۀ عرفانی» تعبیر می‌کنند. در فلسفۀ دین معاصر از «تجربۀ دینی» نیز بسیار سخن می‌گویند که نزدیک به تجربۀ عرفانی است. مباحثی هم که در این دو زمینه مطرح می‌شود، مشابه است و در مواردی هم‌پوشانی دارد. گاهی تجربۀ دینی را امری عام و تجربۀ عرفانی را قسمی از آن در نظر می‌گیرند که در این صورت نسبت آنها عام و خاص است. گاهی آنها را دو نوع تجربۀ متفاوت تلقی می‌کنند. در این تلقی تجربۀ عرفانی شهود مستقیم وحدت هستی است؛ اما تجربۀ دینی، تجربۀ امر مقدس بدون عنصر یگانگی هستی است. آنچه در این تلقی‌ها مشترک است، این است که تجربۀ عرفانی نوع برتر تجربۀ باطنی و معنوی است. برای شناخت چیستی و حقیقت تجربۀ عرفانی نخست به مهم‌ترین ویژگی‌هایش آن‌گونه که برخی از پژوهشگران غربی طرح کرده‌اند، خواهیم پرداخت؛ سپس نکاتی را در باب چیستی تجربۀ عرفانی خاصه شهود و اقسام آن در عرفان اسلامی طرح می‌کنیم.

مسئله امکان بیان مشاهدات عرفانی از مسائل مهم فلسفه عرفان است. در این زمینه دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد که در جای خود آن دیدگاه‌ها را تبیین و نقد کردیم. در این نوشته به طرح دیدگاه بیان‌پذیری بر اساس سه ساحت حقیقت، معنا و زبان می‌پردازیم؛ آن‌گاه برخی از متون عرفانی را که می‌توانند چنین دیدگاهی را تأیید کنند، مطرح می‌کنیم. ازآنجاکه عارف با شهود حق‌الیقینی با ساحت حقیقت مواجه می‌شود و توسط عقل منورش آن را فهم می‌کند، می‌تواند آن را در قالب‌های زبانی درآورد؛ البته عارف در هر یک از این ساحت‌ها، دچار مشکلاتی می‌شود: در ساحت حقیقت، پیچیدگی و گستردگی آن و نیز ضعف شهود و در ساحت معنا، تازگی و تأویلِ افزوده فکری و نداشتن مهارت معناسازی و در ساحت زبان، استفاده از زبان عرفی و نیز نداشتن زبان فنی از جمله مشکلاتی است که گزارش مشاهدات را برای او سخت و در برخی اوقات غیرممکن می‌کند.

بیان‌ناپذیری شهودها و تجارب عرفانی، به معنای ناممکن‌بودن بیان لفظیِ تجربه عرفانی است. استدلال‌هایی نظیر انتقال‌ناپذیری وجودی احساس، نمادین‌بودن زبان عرفان، نظریه استعاره، مفهوم‌ناپذیری تجربه عرفانی، معلوم‌ناپذیری تجربه عرفانی، محصورناپذیری تجربه عرفانی، فروتربودن رتبه معانی موضوع‌له نسبت به معانی شهودی، فنا، استحاله اشتراک لفظی و معنوی و زودگذری با رویکردهایی ناظر بر ذات تجربه‌گر، ذات تجربه و ذات متعلق تجربه در اثبات این مدعا اقامه شده‌اند. این نوشتار به توصیف و تحلیل و ارزیابی استدلال‌های یادشده می‌پردازد. نتیجه این پژوهش آن است که دلایل فوق، اغلب از ارائه مفهوم صحیحی از بیان‌ناپذیری ناتوان است و اموری در آنها ابطال شده که به ‌رغم شباهتشان به بیان‌ناپذیری، با آن تفاوت اساسی دارند؛ همچنین مقدمات برخی ادله سقیم بوده و بر برخی دیگر نقدهایی مهم وارد است؛ بنابراین نمی‌توان بر اساس این استدلال‌ها بیان‌پذیری عرفان را محال شمرد.

مشکل استقرا یکی از مسائلی است که فیلسوفان بسیاری برای حل آن کوشیده‌اند. اینکه آیا می‌توان با مشاهده جزئیات به دانش کلی و یقینی دست یافت، مسئله‌ای بوده که در تمام ادوار ذهن فیلسوفان را به خود مشغول داشته است. فارابی نیز در این مسیر گام نهاده و سعی کرده است در ابتدا استقرا را در قالب قیاس بریزد تا بتواند نتیجه حاصل از آن را یقینی کند؛ اما خودش ناکارآمدی آن را در می‌یابد، سپس با تلفیق استقرا و تمثیل، روشی جدید پیشنهاد می‎کند. در این نوشتار، درابتدا شرح فارابی بر استقرای ارسطو آن‏چنان‏که در آنالوطیقای اول آمده، بررسی می‌شود. در مرحله‌ بعد نظر فارابی در کتاب القیاس می‌آید و سپس «نقله» که حاصل تلفیق تمثیل و استقراست، به عنوان راهکار پیشنهادی او برای حل مشکل استقرا معرفی می‌شود. در آثار حکما و منطق‌دانان مسلمان ممکن است این بحث، یعنی نقله در ذیل بحث تمثیل مطرح شده باشد؛ ولی به نظر می‌رسد این کار تحت تأثیر متکلمان صورت گرفته باشد. تکنیک نقله ازآنجاکه امکان گسترش علم را فراهم می‌سازد، بیشتر برای حل مشکل استقرا کارآمد است. در ادامه تجربه در آثار فارابی بررسی می‌شود و در آخر، پس از تحلیل نظر فارابی در خصوص قیاسی‎کردن استقرا به این نتیجه می‌رسیم که قیاس به دلیل داشتن تفاوت ماهوی با استقرا، ابزار مناسبی برای توجیه استقرا نیست و نقله نیز هرچند دانش عمیق‎تری در باب موضوع مورد نظر تولید می‌کند، همچنان در دست‎یافتن به یقین ناکام می‌ماند.

نظریه­های چندجهانی در فیزیک معاصر بحث‌برانگیز بوده­اند. براساس این نظریه­ها­ گروه بزرگی از جهان‌های دیگر وجود دارد که با آنها تماسی نداریم و هرگز نیز نخواهیم داشت. بحث تعدد جهان­ها که ماهیتی فلسفی دارد، تنها مختص فیزیک معاصر نبوده، بلکه ایده­ای تاریخی است. گفته می­شود، نظریه­ چندجهانی معاصر، علمی است و لذا با نظریه­های پیش از خود متفاوت است. ما با بررسی تاریخی این نظریه­ها نشان می­دهیم که در هر زمان عناصری پایه، منبعث از اصول فیزیکی پذیرفته­شده در آن افق تاریخی وجود داشته­اند که اندیشه­ تکثر جهان را شکل داده­اند؛ لذا نظریات چندجهانی معاصر و پیش از آن از این منظر به هم شباهت دارند و نوع تکثر جهان­ها در طول تاریخ به افق مفهومی نظریه­پردازان وابسته است. هدف از این بررسی آن است که به نظریه­ چندجهانی جدید در بستر تاریخی­اش بنگریم و وجوه معرفتی چندجهانی و بستگی نظریه­های آن، به افق مفهومی و منظرِ ناظر را نشان دهیم.