جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله تحقیق: علوم انسانی مجموعه دانش‌هایی است که به شناخت انسان و توصیف، تبیین و تفسیر پدیده‌های فردی و اجتماعی، جهت‌ بخشی به افعال و انفعالات انسانی می‌پردازند. علوم انسانی موجود که براساس مبانی غیرالاهی شکل گرفته است و در رساندن انسان به سعادت، به‌ویژه در جوامع اسلامی کم توفیق بوده است؛ ازاین‌رو‌ تولید علوم انسانی اسلامی به ویژه علوم انسانی قرآن‌بنیان ضروری است. یکی از مسائل جدی در این‌باره ظرفیت زبانی قرآن برای این کار است؛ که این مسأله را به روش توصیفی - تحلیلی بررسی می‌کنیم. یافته های تحقیق نشان می‌دهد، اولاً‌، قرآن وحی خداوند بوده و هرآنچه بیان می‌کند، مطابق واقع است، یعنی گزاره‌های اخباری آن صادق است و گزاره‌های هنجاری آن مرتبط با سعادت انسانی است. ثانیاً،‌ نظریه حاصل از آن همگانی است. بنابر این قرآن این ظرفیت زبانی را دارد تا بتوان بر اساس آموزه‌های آن علوم انسانی تولید کرد.

سلفی گری به مثابه یک مکتب اعتقادی و کلامی ریشه در جهت گیری اصحاب حدیث و دعوت احمد بن حنبل دارد و در دو سده اخیر نیز به صورت خاص بر باورهای ابن تیمیه تکیه داشته، ارائه افکار او به عنوان محور اصلی اندیشه سلفی، اقبال و ادبار متعددی را در پی داشته است. مساله تحقیق پیش رو آن است که با نگاه بیرونی و درجه دو به «کلام سلفی» می توان به مثابه یک منتقد، از هویت معرفتی کلام سلفی یاد کرده، و بر محور یک ساختار منطقی، مبانی و مسائل این مکتب فکری را نقد کرد . روش تحقیق و گردآوری مطالب،کتابخانه ای و اسنادی است و بررسی مبانی معرفتی، نقد هرمنوتیکی، تبیین کاستی ها در مطالعات علوم انسانی و علم دینی در مکتب سلفی، تضاد سلفی گری با اصول سلف و لزوم درونی سازی نقد کلام سلفی از اهم یافته های تحقیق است.

مسئله پژوهش پیش‌رو تبیین جایگاه زن در اندیشه و عمل جریان‌های سلفی معاصر است، که با تبیین علُی و روش گردآوری مطالب کتابخانه‌ای پیش می‌رود. مسئله این پژوهش با توجه به سه نکته جواب می‌گیرد: نکته اول، بررسی جریان سلفی درباری است که با فقه صناعتی و مصلحت‌اندیشی یعنی تقدم مصلحت سیاسی بر احکام دینی، دیدگاه‌های فقهی خود را با استراتژی‌های قدرت تنظیم می‌کند. نکته دوم، بررسی جریان سلفیه جهادی است که با فتاوای شاذ ضمن نقد سلفیه رسمی به لحاظ فقهی نگاهی مرکزگریز به مقوله زن دارد و بالاخره جریان سوم سلفیه اصلاحی است که به لحاظ فقهی احکام آن ناظر برمذاق شریعت است و تکیه بر فقه مقاصدی می‌کند. نگرش اصلاح‌گران نیز التزام به حقیقت شریعت و پرهیز از نگاه‌های افراطی و غیرانسانی به زنان است. یافته‌های پژوهش بر دسته‌بندی نگاه به زن به اعتبار نوع نگاه فقهی، تاکید دارد. به این ترتیب که علیرغم اشتراک در مبانی معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی و انسان‌شناسی، نگاه‌های متفاوتی در فقه مقاصدی و فقه صناعتی نسبت به زن، متاثر از وضعیت فرهنگی اجتماعی و تقدیر جغرافیایی تاریخی شکل گرفته است.

یکی از استدلا‌های کهن و کمترشناخته شده در کلام اسلامی و شیعی برای اثبات وجود خدا برهانی است موسوم به برهان حدوث صفات. در این برهان با توجّه به حدوث صفاتی خاص برای اجسام و نیز احتیاج هر حادث به مُحدِث و با نفی انتساب حدوث این صفات به موجودات طبیعی، وجود یک مُحدِثِ غیر جسمانی، یعنی خداوند به عنوان پدیدآور صفات حادث اجسام ثابت می‌گردد. پیشینه و تقریرهای مختلف و تطوّرات این برهان در تاریخ کلام امامیّه تاکنون بررسی نشده است و آگاهی چندانی دربارۀ این برهان خداشناسی در دست نیست. از این‌رو، در مقالۀ حاضر با تتبّع در متون کلامی امامیّه سرگذشت، تحوّلات تاریخی و تقریرهای مختلف برهان «حدوث صفات» بازشناسی و تبیین می‌گردد و در نهایت نیز به ارزیابی این برهان پرداخته می‌شود. پژوهش حاضر حاکی از آن است که به‌رغم ناتمام بودن برهان حدوث صفات، برخی از متکلّمان امامی در ادوار و مکاتب مختلف کلام امامیّه برای اثبات وجود خداوند به تقریرهای مختلفی از برهان حدوث صفات استناد کرده‌اند و آن را برهانی تمام می‌انگاشته‌اند.

در کلام جدید، «نظریه خلقت» با «نظریه تکامل» مقابل انگاشته می‌شود؛ زیرا در نظریه تکامل مراحل پیدایش حیات به صورت طبیعی تبیین می‌شود و خالق آگاه در آن نقشی ندارد؛ در مقابل خلقت‌گرایان به عاملیت و فاعلیت خالق آگاه اصرار دارند. در این میان برخی دانشمندان خداباور نظریه‌ طراحی هوشمند را ارائه دادند تا در میان عوامل طبیعی جایی برای عوامل ماورائی بگشایند. اکنون مسئله این است که آیا قرآن نیز خلقت موجودات را معارض ایجاد طبیعی و تحولی آن‌ها می‌داند؟ این پژوهش بر اساس تحلیل درون بافتی واژه خلق روشن می‌سازد که خلقت قرآنی به پیدایش موجودات با سامان یافتن اجزاء یک ارگان به صورت زمان‌بر و مرحله‌مند و با دخالت عوامل طبیعی، اشاره دارد؛ یعنی تمام مراحل تکون ارگان متکی به امر و اراده خداوند است. در واقع منظر خلق در قرآن وصف پیدایش از نمای طبیعی و تکاملی است، اما منظر امر یا ملکوت به نمای باطنی پدیده‌ها و نقش خالق اختصاص دارد. این تبیین به نتیجه عدم دوگانگی خلقت و تکامل می‌رسد. البته قرآن نظریه طراحی هوشمند را رد می‌کند، زیرا اثر امر خداوند را در عرض سایر علت‌ها می‌داند.

یکی از مسائل مهم نفس‌شناسی، مسئله تجرّد یا عدم تجرّد نفس است. حکما و متکلمان عقلی از دیدگاه تجرّد و متکلّمان نقلی و پیروان نگره‌ تفکیک از دیدگاه جسمانیت نفس دفاع می‌کنند. تفکیکیان با ارائه نظریه «جسمانیت نفس با رهیافت جسم لطیف» پرداختند. آنان برای اثبات دیدگاه خود از ادله عقلی مختلفی بهره برده‌اند. در این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و با مطالعه آثار تفکیکیان، به این ادله می‌توان دست یافت و پس از تحلیل این ادله، آن‌ها را در دو دسته «ادله اثباتی» با اقسام «مغایرت نفس با علم و عقل»، «ارتباط با ارواح گذشتگان» و «اختلاف آثار نفس و مجردات» و «ادله سلبی» با اقسام «ادراک کلیات و بسائط توسط نفس»، «علم حضوری نفس به خودش»، «عدم ادراک نفس در پاره‌ای اوقات» و «عدم نیاز نفس بر ابزار مادّی» تحلیل کرد. با تأمل در این ادله، به دست می‌آید که آن‌ها فاقد قوّت کافی برای اثبات مدعای تفکیکیان بوده و انتقادات متعددی بر هر یک از این ادله قابل طرح است.

مفهوم توحید در اندیشه اسلامی یک مفهوم محوری است به‌گونه‌ای‌که مفاهیم دیگر چون معاد، نبوت و امامت در پرتو اصل توحید معنا می یابند. ادعای این پژوهش بر آن است که اندیشه سیاسی ـ الهی امام خمینی+ نیز از جهان بینی توحیدی مستخرج است. پژوهش پیش رو با روش توصیفی ـ تحلیلی و در چارچوب نظریه گفتمان، به ماهیت توحیدی گفتمان سیاسی امام خمینی+ پرداخته است. یافته های این پژوهش بیانگر آن است که توحید به مثابه دال مرکزی گفتمان سیاسی حضرت امام ویژگی های خاصی به گفتمان مطروحه توسط ایشان بخشیده است که در بعد ایجابی به برداشت های متفاوتی از اندیشمندان سیاسی دیگر نسبت به مفاهیم آزادی، عدالت و استقلال انجامیده و در بعد سلبی به مرزبندی با هر چه غیر خداست، منجر شده که نتیجه آن خود باوری و خود اتکایی است.

مفهوم مقدس در واکاوی ریشه‌ و تعریف دین بر مبنای تفکیک مقدس و نامقدس یکی از پرکاربردترین مفاهیم در میان نظریه‌پردازان مکتب پدیدارشناسی و کارکردگرایی دینی است. مسئله‌ اصلی تحقیق در این نوشتار بررسی جایگاه، معنا و کاربرد مفهوم مقدس و نامقدس در دین‌شناسی این دو مکتب با تاکید بر دیدگاه دورکیم، اتو و الیاده است که در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که در کارکردگرایی دورکیم حقیقت دین اعتقاد به خدایی فوق طبیعی نیست، بلکه‌ او تفکیک امور مقدس از غیرمقدس را از کارکردهای جامعه می‌داند؛ اما در پدیدارشناسی اتو جوهر دین تجربه‌ امر مقدس است، که به شیوه‌‌ منحصر بفرد، به‌صورت اسرارآمیز و رعب‌انگیز برای هر انسانی تجربه می‏شود و کیفیتی متعال وصف‌ناپذیر دارد، از طرف دیگر فرآیند نمادسازی دینی و دیالکتیک امر مقدس از مهم‌ترین مفاهیمی است که در پدیدارشناسی الیاده مورد توجه قرار گرفته است.

در این جستار به روش تطبیقی و با تحلیل مؤلفه‌های ارتباطی، محتوائی، باورمندی، انگیزشی و گرایشی دعا، به تمایز «دعا» در فرهنگ اسلامی با «خواستن» در قانون جذب پرداخته می‌شود. دعا استوار بر مؤلفه‌هائی است که خواستن و ایمان از ارکان آن است، اما مهمترین مفهوم در قانون جذب خواستن است. یافته‌های پژوهش، عمدتاً ناظر بر ناهم‌سانی یا ناسازواری دعا / خواستن و ایمان / باور، در اسلام و قانون جذب است. دعا، بر بنیادهای وجودشناختی واقع‌گرایانه و قابل دفاع به لحاظ عقلانی استوار است و به لحاظ معرفت‌شناختی، محتوائی ممتاز را پی‌جوئی می‌کند و هدف آن، ارتقای وجودی انسان است. نیاز فطری، فقر هستی‌شناختی، آگاهی‌زائی معرفت‌شناختی، عشق تعالی‌بخش و کمال‌خواهی وجودی و زندگی اخلاقی از بنیادها و لوازم دعا در اسلام محسوب می‌شود. اما در قانون جذب، هم از حیث وجودشناختی انتقادهای جدی بر بنیادهای «خواستن» قابل طراحی است و هم از لحاظ هدف و ابعاد کمال‌خواهی قابل دفاع نیست.

در این پژوهش با روش تحلیلی ـ توصیفی به مسئله اجتماع دو قادر بر یک مقدور از دیدگاه معتزله و امامیه پرداخته می‌شود و استطاعت و قدرت خداوند و انسان نیز مورد کاوش قرار می‌گیرد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد؛ معتزله و از جمله عبدالجبار در عین اعتقاد به تقدم استطاعت انسان بر فعل، به قدرت خداوند نیز نسبت به جمیع ممکنات معتقدند. اما در تعارض میان قدرت خداوند و قدرت انسان نسبت به یک فعل، تنها انسان را قادر دانسته و به تفویض گرایش پیدا کرده‌اند. در امامیه، برخی از متکلمین نخستین (از اصحاب ائمه^) هم خداوند و هم انسان را قادر می‌دانند. بدین‌صورت که استطاعت انسان مشروط به سلامتی اعضا و جوارح و صحت جسم است و تحقق فعل وابسته به سبب وارد ـ از سوی خداوند ـ می باشد. برخی همنوا با معتزله و برخی نیز از اقوی بودن قدرت خداوند سخن گفته‌اند. متکلمین معاصر با طولی دانستن قدرت انسان، هم از قدرت خداوند و هم از قدرت انسان دفاع کرده‌اند.