جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از میان آیات قرآن کریم، که سراسر روشنایی و نورند، برخی ازآنها به صورت چشمگیری شاخص بوده و موجب روشنگری آیات دیگر شده و می‌توانند «نظیر آیات» دیگر شوند. شــناخت این گونه از آیات تنها از طریق بهره بردن از تفسیر قرآن به قرآن است. در این میان تفسیر المیزان که یکی از کارآمدترین تفاسیر عصر حاضر است، توانسته با استفاده از روش تفسیری «قرآن به قرآن» و استخراج مقاصد الهی با استناد به آیات نظیر، تا حدود زیادی به روشنگری مبهمات برخی از آیات بپردازد. این پژوهش بر اساس روش توصیفی ـ تحلیلی، پس از طرح نظایر آیات در تفسیر المیزان و تقسیم بندی انواع نظایر اعم از لفظی و معنوی همراه با نمونه‌ها، به طور موردی به بررسی گونه‌هایی از آیات نظیر در موضوع «شفاعت» با محوریت سوره مبارکه بقره در تفسیر المیزان، پرداخته و این آیات را به صورت موضوعی دسته‌بندی نموده و گونه‌های نظایر لفظی و معنوی آنها را مشخص و دسته‌بندی کرده و ذیل آیات مطرح شده، آورده است. عدم توجه برخی از مفسران به نظایرآیات درموضوع شفاعت سبب گردیده که اصل شفاعت را نفی کنند یا فقط برای خداوند بدانند ولاغیر. از این رو در خاتمه نظرات برخی از مفسران و علماء را از دیگر تفاسیر، پیرامون موضوع شفاعت مطرح کرده و از این رهگذر به اعتبار سنجی نظایر آیات با موضوع شفاعت، و با توجه به نظرات علامه و نظرات دیگر مفسران پرداخته‌ایم.

فهم قرآن و معنای آن در گرو فهم مفرده‌ها و مفاهیمی است که زنجیروار به­هم پیوسته و در ارتباطند. تکامد اسمی دسته­ای از واژه­های قرآن هستند که تنها یک بار در قرآن کریم به کار رفته­اند. لذا از نظر اهمیت به دلیل دشواری در فهم، نیاز به معناشناسی دارند. بر همین اساس لازمه فهم واژه­های تکآمد، بررسی و شناسایی ساختار، ریشه و واکاوی معنای آنها در کتب لغت و بررسی روابط هم نشینی و جانشینی می­باشد؛ تا هم ابزار شناخت درست و دقیق قرآن فراهم گردد و هم ترجمه­ها و تفسیرهایی که با بی­توجهی معنای این کلمات دچار لغزش شده­اند، آسیب‌شناسی گردند و در نتیجه الگویی مناسب برای معنا و ترجمه آنها ارائه گردد. بنابراین در مورد واژه منهاج در آیه 48 سوره مبارکه المائده به عنوان یک واژه تکامد اسمی مراحل فوق طی گردید و معنای واقعی آن با توجه به ریشه،ساختار از دل کتابهای لغوی بیرون کشیده شده؛ و مفهوم آن با عنایت به سیاق و روابط هم نشینی با واژه شرعه و روابط جانشینی با واژگانی که از لحاظ معنایی شبیه به واژه منهاج بودند از قبیل: صراط، سبیل، نجد، فجّ، حبک، جدد و ریع بررسی شده است نتیجه آن که اگرچه واژگان به ظاهر ترادف معنایی دارند اما این ترادف نسبی بوده و مطلق نیست. بلکه هر واژه­ای از لحاظ خصوصیت معنایی مفهومی مستقل از دیگر واژه‌ها دارد و واژه منهاج نیز به معنای راه روشن و آشکار است. و در نهایت سه ترجمه (میبدی، مکارم شیرازی و انصاریان) از واژه مذکور مورد آسیب شناسی قرار گرفته­اند و ترجمه پیشنهادی نگارنده بیان گردیده است.

واژۀ تذکر، از واژه‎های کلیدی قرآن کریم و برخوردار از پیشینه‎ای طولانی، در مبانی فلسفی، اخلاقی و عرفانی است. بین مفهوم تذکر در فلسفه و به ویژه آنچه از نظریه تذکر یا مُثُل افلاطونی برداشت می‎شود، با آنچه از حقیقت تذکر در قاموس فرهنگ قرآنی نمود یافته، تفاوت‌های عمده‎ای دیده می‎شود. مثنوی معنوی مولوی، به عنوان یکی از منظومه‌های بلند عرفانی، که تحت تأثیر مستقیم آموزه‌های قرآنی سروده شده، از جمله آثاری است که هم به تشریح مفهوم تذکر افلاطونی پرداخته و هم جلوه‌های متنوعی از تذکرات قرآنی را در خود جای داده و در مقام‌ها و موقعیت‌های مختلف به نحوی زیبا، از آنها بهره برده است. در این مقاله تلاش شده، با تبیّن مفاهیم تذکر در جلوه‎های فلسفی و قرآنی، بازخورد آنها را در عرصه مثنوی معنوی مولوی مورد بررسی قرار گرفته و نگاه عمیق این عارف و اندیشمند بزرگ در زمینه‌های یاد شده واکاوی شود.

مسئله حجیت ظواهر قرآن از جمله مسائل مشترک بین دانش اصول فقه، تفسیر و علوم قرآنی است. در مقاله حاضر این مهم با طرح برجسته‌ترین نظریات پیرامون آن نظیر دیدگاه اخباری‌ها، عالمان اصول مورد تجزیه و تحلیل و واکاوی قرار گرفته، نقدهای مطرح شده درباره نظریه‌ای که به دنبال نفی این حجیت است نوعاً ناظر به جمع‌بندی و رسیدن به تفاهم در بین دیدگاههای رقیب است. مسئله‌ای که علاوه بر اختلافی بودن بین عالمان اصولی و اخباری، در میان خود اصولیان نیز محل نظر و تأمل است، از این‌رو اغلب نظریات مطرح شده مبتنی بر قول به تفصیل‌اند، از میان تحلیل‌ها و نقدهای ارائه شده نظریه میرزاعلی ایروانی از اتقان بیشتری برخوردار است، وی با تأکید بر طبقه‌بندی ظهورات نصوص دینی به تعبدی و غیرتعبدی، راه جدیدی را پیشنهاد نموده است.

در قرآن، آیات متعددی هست که جاودانگی بهشتیان و جهنمیان را گوشزد می‌کند، عده‌ای را سعادتمند و مخلّد در بهشت و متنعم از نعمت‌های آن، و دسته دیگر را شقاوتمند و معذّب به انواع عذاب معرفی می‌کند در اینکه مراد از جاودانگی چیست و آیا بین خلود اهل بهشت و جهنم تفاوتی هست یا نه؟ بین مفسران و متکلمان اختلاف نظر وجود دارد اکثراً آنها را یکی دانسته و به معنای بقا و جاودانگی اهل بهشت در بهشت برای همیشه، و ماندگاری اهل جهنم در جهنم به صورت دائمی و نامحدود است. در این عرصه دیدگاه علامه طباطبایی و محمد صادقی، حائز اهمیت است. از آنجا که در آیاتی؛ جاودانگی بهشتیان و جهنمیان به دوام آسمانها و زمین معلّق شده؛ ابتدا مراد از آسمان و زمین و میزان دوام آنها بررسی شده و سپس مسأله جاودانگی مورد کنکاش و مداقه قرار گرفته است. عده‌ای آسمان و زمین را دنیایی؛ اماعلامه و صادقی اخروی می‌دانند. علامه آنها را دائمی و صادقی پایان‌پذیر می‌داند؛ در نتیجه علامه جاودانگی دوزخیان را بی‌انتهاء اماصادقی محدود می‌شمارد. از نتایج به دست آمده اینکه؛ باتوجه به معنای لغوی خلود و تمسک به آیات مماثلتِ جرم و جزا و عدل الهی و مبرا بودن خدا از هرگونه ظلم، بقاء جهنمیان محدود، و با عنایت به فضل و احسان الهی و توجه به نص وارده، بقاء بهشتیان دائمی است.

پژوهش در طرح فکری ابن بادیس روشن می­سازد که وی اندیشه و دیدگاه خویش را تا حد امکان به قرآن و سنت نبوی مستند می­کرده است. او ضمن باور به ناتوانی عقل در درک کنه امور غیبی، شروطی منطقی برای نظر صحیح عقلی برمی­شمارد. به­طور کلی، ابن بادیس به تفسیر قرآن اهتمام ویژه­ای داشته و مسائل تربیتی، اصلاحی و فرهنگی را در این قالب بیان کرده است؛ حتی در جریان سیطره استعمار فرانسه بر الجزائر، برای مبارزه با تسلط استعمارگران و برانگیختن هویت اسلامی ـ عربی الجزائری­ها، عقیده­شان را بر اساس این دو نص، پابرجا می‌ساخت. از این­رو روش روشنگرانۀ وی در تفسیر آیات، ابتدا بر اساس قرآن و سنت نبوی است و در ادامه در صورت نبود شاهد از این دو، به احادیث صحابه و تابعان روی آورده است. در مراحل بعد نیز معنا را به کمک لغت و ریشۀ کلمه یا با بهره­گیری از تناسبت میان آیات و یا با تکیه بر سبب نزول، استفاده از سیاق آیات و اشعار و ادبیات عرب و غیره روشن می­ساخته است. به­طور کلی وی در «تفسیر مجالس‌ التذکیر من‌ کلام‌ الحکیم‌ الخبیر» گرایشی اجتماعی دارد. در پژوهش حاضر به شیوۀ تحلیل محتوا، روش تفسیری ابن بادیس با تبیین هریک از موارد فوق بررسی می‌شود.

دستور نظام‌مند یکی از زیر مجموعه‌های زبان‌شناسی نقش‌گرا است که مایکل هلیدی و رقیه حسن این دستور را رشد و توسعه دادند و با هدف کاربردی کردن آن "نظریّه دستور زبان نقش‌گرای نظام‌بنیاد" را مطرح نمودند. در این پژوهش عامل انسجام متنی حذف براساس نظریه انسجام مایکل هلیدی، در شش دعای صحیفه سجّادیّه (2، 21، 25، 37، 50، 52) به صورت تحلیلی، توصیفی و آماری مورد بررسی قرار گرفته است. از آنجا که حذف قراین لفظی و معنایی در ساختار متن دارد که از طریق بخش‌ها و عناصر دیگر متن بازیابی می شود می تواند به عنوان یکی از عوامل انسجام متنی در صحیفه سجادیه لحاظ گردد. با توجّه به ارتباط نزدیکترِ امام سجاد (ع) به خداوندِ متعال و اصل اقتصاد زبانی، امام(ع) زبان خود را موجز و فشرده بیان کرده‌اند تا ارتباط و انتقال پیام و اجابت سریع و در کوتاه‌ترین زمان صورت گیرد. بنابراین جمله‌ها در صحیفه سجّادیّه بیشترکوتاه و موجز است و این به خاطر تعجیل در ایجاد پیوند با خالق هستی و درخواست حاجت است.

مفاهیم اخلاقی در فلسفه اخلاق، به مفاهیم ارزشی و مفاهیم الزامی تقسیم می‌شوند. مراد از مفاهیم الزامِ اخلاقی در این تحقیق، مفهوم «باید» و مفهوم «نباید» اخلاقی می‌‌باشد. این پژوهش در صدد است تا با روش توصیفی‌تحلیلی، مشخص نماید، چگونه و با چه اسلوبی می‌توان این دو مفهوم اخلاقی را از میان آیات قرآن استنباط و استخراج کرد. از آنجا که مفاهیم الزام اخلاقی پرکاربردترین مفاهیم اخلاقی در قرآن است و از سوی دیگر، بدون شناخت اسلوب‌هایِ بیانِ مفاهیم اخلاقی، شناخت و بهره‌مندی از آموزه‌های اخلاقی قرآن به شیوه علمی میسور نیست و از سوی سوم، با توجه به کمبود پژوهش‌هایِ ناظر به روش، ضروری است این مفاهیم بررسی شوند. در این کوشش، نشان داده شد، بایدهای اخلاقی قرآن را با چهار اسلوبِ «اوامر و طلب‌ها»، «تکالیف‌ و مسئولیت‌ها»، «توصیه‌ها و سفارش‌ها» و «تشویق‌ها و ترغیب‌ها» و نبایدهای اخلاقی قرآن را نیز با چهار شیوه «نواهی و منع‌ها»، «تهدیدها و هشدارها»، «توبیخ‌ها و سرزنش‌ها»، و «اظهار تعجب‌ها و اظهار پشیمانی‌ها» می‌توان به دست آورد.

یکی از بنیادی‌ترین نظریه‌های بلاغت، نظریه نظم عبدالقاهر جرجانی است. این نظریه مولود تفکر در اعجاز قرآن کریم بوده که چارچوب آن به دست عبدالقاهر جرجانی کامل، و تبدیل به علمی شد که از مهمترین علوم در کشف اسرار اعجاز قرآنی محسوب می‌شود، عبدالقاهر معتقد است علم بلاغت علم واحدی است که مباحث آن شاخه شاخه می‌شود لذا در دلائل الاعجاز علم معانی را «نظم» نامید، این نظریه در برگیرنده مباحث بلاغت، نحو، و نقد می‌باشد وی به یک اثر به عنوان یک کل می‌نگرد که تا زمانی که اجزای کلام در کنار هم قرار نگرفته باشند نمی‌توان برای آن ارزشی قایل شد. عبدالقاهر توانست با نظریه اش معیار ،وپایه‌ای را بنا نهد که ناقدان بتوانند به واسطه آن زیبایی یک اثر را ارزیابی کنند، که بر این اساس سوره مبارکه «مریم» (ع) با روش توصیفی و تحلیلی مورد واکاوی قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان از ساختار منظم نحوی و بلاغی سوره مبارکه با استفاده از تکنیک تکرار، حذف، تقدیم و تاخیر، داشته، و تمامی واژگان در این سوره در جایگاه مناسب خود و بر اساس فضای کلی سوره دقیق به کار رفته است.

یکی از کارکردهای نظریه پیوستگی سوره، پاسخ به شبهات پراکنده‌نمایی و گسستگی آیات است. از آنجا که سورۀ احزاب به دلیل بحث‌های کلامی و دربرداشتن موضوعات متعدد، در خوانش قرآنی در برخی فرازها با شبهۀ عدم پیوستگی و انسجام، مواجه است؛ لذا بهره‌گیری از مطالعات زبان‌شناسی در حوزه تحلیل گفتمان و کاربست آن در اثبات پیوستگی سوره و رفع شبهۀ پراکنده‌نمایی گفتمان‌های مطرح شده در آن بسیار کارگشاست. از آنجا که علامه طباطبایی و سید قطب از قائلان انسجام و پیوند معنایی آیات یک سوره هستند لذا در این پژوهش با روش تحلیلی و با کاربست تحلیل گفتمان با استناد به آرای تفسیری سید قطب و علامه طباطبایی، سوره احزاب، بررسی و این نتیجه حاصل آمد که سید قطب، بیش از علامه درصدد برقراری ارتباط آیات و فرازهای مختلف سوره با گفتمان محوری سوره است، هرچند دقت علامه در تحلیل ریزگفتمان‌ها نمود بیشتری دارد. نحوۀ پردازش مطالب و خوانش آیات در توسط سید قطب و علامه، منطبق بر گفتمان هوشمند از نوع القایی است، در این میان آراء علامه با نظام گفتمانی هوشمند از نوع برنامه‌مدار و نیز نظام گفتمانی رخدادی از نوع مشیّت الهی تناسب دارد و در آرای سید قطب علاوه بر این نظام‌ها، نظام گفتمانی هوشمند از نوع مرام‌مدار نیز دیده می‌شود. او می­کوشد گفتمان مبتنی بر مشیّت الهی را چون محوری کلیدی حفظ نماید و به خاطر سابقه هنری در تصویرسازی‌های قرآن، در سوره احزاب نیز این نگاه خود را امتداد داده لذا در مواردی، گفتمان احساسی از نوع تنشی ـ عاطفی، نمود دارد.