جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هم­زمان با گسترش دامنة نفوذ فکری و روحانی مشایخ خراسان، شاهد گسترش نحله­های صوفیه در آذربایجان و ظهور چهره‌های اصیل تصوّف در این منطقه هستیم. نخستین صوفیان تبریز از سده‌های سوّم تا پنجم، در مبانی و اصول عمدتاً به مکتب خراسان توجه داشتند و با آنچه در مکتب بغداد می­گذشت، ناآشنا بودند. شیخ ابواسحاق ابراهیم بن یحیی جوینانی، نخستین چهرة مکتب عرفان آذربایجان، از شاگردان بایزید بسطامی بود که تصوّف خراسان به وسیله او به آذربایجان راه گشود. از دیگر چهره­های تصوّف آذربایجان در این دوره، ابونصر شروانی از مریدان ابوسعید ابی‌الخیر است که او را باید واسطه انتقال مشرب خراسان به شروان در ناحیه ارّان (جمهوری آذربایجان) دانست. آذربایجان، در مقطعی پذیرای عارفان خراسان بود. مسافرت‌های احمد غزّالی، یحیی باخزری و نظام­الدین غوری از این جمله است. همچنین دو روایت از هجویری در کشف­المحجوب،­ دلیلی­ دیگر براین­ ادّعاست. مشایخ آذربایجان نه تنها در سده‌های نخستین،‌ که در دوران نضج و اوج­گیری مکتب عرفان تبریز (سده‌های ششم تا هشتم) نیز همچنان به خراسان توجه داشتند. آثارصوفیانه موجود در مجموعه خطّی ارزشمند سفینه تبریز شاهد عدلی براین ­دعوی ­است. ما ضمن بیان شواهدی از متون درجه اوّل تصوّف پیرامون مناسبات مشایخ آذربایجان و خراسان، درصدد تبیین این نکته­ایم که مکتب عرفان تبریز، ضمن برخورداری از ویژگی­های منحصر عرفان آذربایجان، در طول تاریخ تصوّف، به چشمه جوشان عرفان خراسان متّصل و از آبشخور این چشمه سیراب بوده است.

چالش میان سنّت و مدرنیته به عنوان یک مسألۀ اجتماعی در آثار ادبی معاصر بازتاب یافته است. یکی از این آثار ادبی، که بازگو کنندۀ روایت تقابل این دو پدیدۀ اجتماعی است، رمان «اهل غرق» منیرو روانی پوراست که به شیوۀ رئالیسم جادویی به نگارش در آمده است. تبیین روابط و عناصر سنت و مدرنیته، انعکاس دیدگاه نویسنده و نقد آن هدف اصلی این پژوهش را تشکیل می دهد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که نویسندۀ این رمان برخلاف نظر گیدنز، جامعه ای را به تصویر کشیده است که مدرنیته در آن موجب زوال سنّت می شود. وی علیرغم خشنودی از ظهور برخی پدیده های مدرن، در هیبت یک مدرنیته ستیز کامل ظاهر شده است. او اعتقاد دارد که با گسترش روز افزون مدرنیته، دنیای سنّت روبه زوال مینهد. با بررسی این رمان می توان دریافت که فرایند نفوذ و انتقال از جهان سنّتی به دنیای مدرن، بیشتر در حوزۀ اقتصاد و از طریق ابزار آلات جدید و محصولات صنعتی صورت پذیرفته است. پدیدۀ نوین مدرنیته در «اهل غرق» بیشتر از طریق تکنولوژی های صنعتی و با طرح برخی دستاوردهای علمی و جنبش های سیاسی، همراه با آثار سوء آن تعریف شده است که حضور تدریجی و گاه سریع این پدیده، در نهایت منجر به برچیده شدن دامن سنّت و زوال آن می گردد.

Intertextuality is the result of the linguistic approach from the field of new critique in literature and it means looking at existing relationships between texts which creates new text and knows any literary text as a way of absorbing and transforming various texts in the past or at the same time. In the twentieth century, "Julia Kristeva", a French critic, presented this theory and was highly regarded by the critics. Although the term has been raised in the new critique, this phenomenon, with all its forms, has long been used in Persian literature, especially in folk literature and the most common form of this phenomenon is the reflection of the function of verses, vocabulary and meanings of the Holy Quran in a wide and different way in folk allusion which can only be achieved to its beauty by matching the theory of intertextuality. The present research is attempting to examine the types of inter-metamorphic Qur'anic verses with folk allusion with descriptive-analytic method, to be emphasized on the unbreakable bond of Islamic culture with Iranian interlaced literature. The results of the research show that folk allusion sometimes consider the words, the themes, the Qur'anic titles, as well as the characters and historical events as its inspiration, and the most intertextuality Quranic form used in the allegories is in the form of parallel negation (Amtsas).

پست مدرنیسم طغیانیست علیه باورهای تک بعدی و تک صدا. این فکر هیچ ذهن و مرز خاصی را شامل نمی شود و هر لحظه و در هر مکانی سر بر می آورد و در قاب یک اثر هنری متجسم می شود. گرچه اصطلاح پست مدرن در این مقاله از ادبیات و نظریه های غربی وام گرفته شده و حاکی از تفکر و زبان فرهنگ دیگری است ولی هدف این مکتب و کارکردهایش جهان شمول است. در این مقاله کوشیده ایم تا مطابقت های فلسفی مکتب پست مدرن را در غزلیات حافظ بسنجیم و تا حد امکان فضای سازی و فلسفه متعالی این شاعر برجسته و جهانی ادبیات کلاسیک را نشان دهیم. مؤلفه های پست مدرنی اقتباس، عدم قطعیت، کارناوال، فروپاشی روایت های کلان ، کالای ذهنی، مرکزیت زدایی، وجودشناسی، اتصال کوتاه...در این سیر به مدد ما آمده است.

دنیا و چگونگی آن در آثار خاقانی شروانی، سخنور بلند پایة ادب فارسی، بازتاب چشمگیری دارد. وی چون حکیمی ژرف اندیش، چهرة راستین دنیا را درسروده ها و نوشته های خود به تصویر کشیده است. خاقانی در بیان این دیدگاه، از باور آیین ایرانی و اندیشة مکتب عرفان و تصوّف و دیدگاهی نشأت گرفته از شریعت بهره جسته است. خاقانی با بهره جستن از چهرة اهریمنی زروان چگونگی سرای دنیا و طبیعت آن را با صفاتی چون: دنیای سنگدل ، دنیای آزمند، دنیای بی وفا، فلک عمرسای و افعی‌صفت و... وصف می کند . در باور زاهد خلوت نشین شروان، دنیا چنان بی ارزش است که سرای خاکی را به خاکی می بازد و دیگران را نیز پند و اندرز می دهد تا سیمای راستین دنیا را بشناسند و دل به او نبندند. سخنور دیندار شروانی می داند که چرخش روزگار، خود به فرمان خدای توانا است، نمی تواند خود کاره ای باشد و بر آن است که نباید چرخ را ستم پیشه دانست

در باور مولوی فکر نه تنها مهم­ترین بخش وجودی انسان بلکه موجد عالم معنا و صورت است. انسان اندیشه­ور و آگاه با به کارگیری فکر حقیقی و رویکرد­های گوناگون آن سبب خلق و آفرینش در جهات مختلف زندگی (هنری،رفتاری، روحی و روانی) می­شود. افکار ( لطیفه­های غیبی ) مسبّب خیر و شرّ در عالم هستی­اند و مادام مشغول جذب، دفع، اکل و صورت­سازی هستند. مولانا فکر را در زمرة کمترین آکلان می­داند و بر آن است که این نیرو موجب فربهی یا نزاری روح می­شود. وی با رویکرد­های متفاوت گاه ممدوح گاه مذموم از فکر یاد کرده است. دید متناقض­گونه و پارادوکسیکال وی محل تأمل بسیار است. وی همگام و هم عقیده با عرفا و فلاسفه این قوه را در معانی و انواع کارکرد به کار برده است. وی بیشتر به کارکرد­های عملی فکر ارزش و اعتبار می­دهد و رویة نظری آن را زمینة بروز و ظهور آن کارکرد­ها می­داند.

نقد اسطوره‌ای یا نقد کهن‌الگویانه به کشف الگوهای ذهنی و تبلور آن‎ها، در آثار ادبی می‌پردازد. اهمیت این شیوه از آنجاست که به بررسی اساطیر از چند دیدگاه می‌پردازد و زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی و روانی را در آفرینش اساطیر، بررسی می‌کند. ازآنجاکه در این مقاله، بر آنیم تا به کندوکاو در ریشه‌ها و زمینه‌های روانی اسطوره بپردازیم، از میان مضامین متنوّع در فرهنگ‌های گوناگون، بُن‌مایۀ «اسطورۀ کودک رهاشده»1 انتخاب شده ‌است. این بُن‌مایه از مضامین اصلی زندگی بسیاری از خدایان، پادشاهان، قهرمانان و پیامبران است؛ بنابراین پرداختن به آن از اهمیت زیادی برخوردار است. در این مقاله کوشیده‌ایم تا چرخۀ تکامل روانی دوازده شخصیت از شاهنامه را که کهن‌الگو و بُن‌مایۀ رها‌شدگی و تبعید در کودکی، در ژرف‌ساخت زندگی آنان به چشم می‌خورد، بر اساس روان‌شناسی کارل گوستاو یونگ2 (1875- 1961) روان‌پزشک شهیر سوئیسی، تحلیل کنیم. برای رسیدن به نتیجۀ بهتر، با نگاهی ویژه به بزرگ‌ترین کتاب حماسی ایران، شاهنامۀ فردوسی به کشف نقاط تاریک و مبهم این اسطورۀ شگرف و پرتکرار و نیز رمزگشایی آن، از دیدگاه روان‌شناسی یونگ خواهیم پرداخت.

استفاده از تمثیل به عنوان یک صنعت بلاغی و همچنین یک شیوه استدلالی، روشی اساسی در ادبیات عرفانی ایران است. این رویه که ‌از دیرباز در ادبیات ایران‌ متداول بود در متون عرفانی ‌از اشعار سنایی آغاز شد، در اشعار عطّار تکامل یافت و در اشعار مولوی به نقطه اوج خود ­رسید. بررسی تمثیل­های عرفانی از دید «ریخت­شناسی» امکان تحلیل جامع ادبی، اجتماعی و عرفانی ‌آنها ر‌ا فراهم‌ می­کند و فرصتی‌ پدید می­آورد که کاربرد صنعت تمثیل در ادبیات عرفانی با روشی کاملاً علمی مورد بررسی قرارگیرد. این بررسی افق­های جدیدی را در تحلیل، تفسیر و معناشناسی متون عرفانی ادبیات فارسی که شاخه­ اساسی و محوری ادبیات ماست، فراهم می­آورد. در این مقاله ضمن بیان و بررسی دیدگاه­های علمای بلاغت در باب تمثیل، تلاش می کنیم عناصر سازای آن را از دیدگاه نظریه­پردازان ریخت­شناسی تجزیه و تحلیل کنیم تا از این رهگذر روند تکاملی بیان تمثیلی عرفا با تکیه بر متغیرها و عناصر تمثیل تبیین شود.

موضوع این پژوهش بررسی کنش­های گفتاری در بخش تفسیر عرفانی کشف­الاسرار و عده­الابرار است. شیوۀ پژوهش بر پایۀ نظریۀ جان راجرز سرل و طبقه­بندی پنجگانۀ او از کنش­های گفتاری و نمونه­برداری سیستماتیک از پاره­گفتارها قرار دارد. تحلیل داده­ها نشان می­دهد که بیشترین بسامد را کنش­های اظهاری با حدود 55% از کل کنش­ها دارد و قصد آن بیان باورهای صوفیانۀ میبدی است که اغلب از زبان خداوند و مشایخ طریقت بیان می­شود. پس از آن کنش­های عاطفی با 26% قرار دارد که که از زبان خداوند نقل می­شود و قصد آن فراخوانی عواطف مخاطب و اقناع است. پس از آن کنش­های ترغیبی با 15% فراوانی قرار می­گیرند. بسامد کمتر کنش ترغیبی نشان می­دهد که قصد ترغیب مخاطب و تبلیغ صریح چندان مورد توجه صوفیان بزرگ نیست و کمتر کاربرد دارد. در مرتبۀ چهارم، کنش­های تعهدی با 2% هستند که قصد دارند، مهر و بخشش الهی را از زبان خداوند تعهد ­کنند. سرانجام کنش­های اعلامی هستند با کمتر از 1% از اصول دین، از زبان خداوند و قرآن سخن می­گویند. تحلیل کنش­های گفتاری، موضع پنهان میبدی را نسبت به جریان­های فکری دورانش بازمی­تاباند و حضور او را در گیرودار جدال­ میان اهل شریعت و اهل طریقت و همچنین جدال میان فرقه­های صوفیه اهل عشق و اهل زهد در هرات قرن ششم نشان می­دهد نیز، نگرش انتقادی او را به جریان­های فکری روزگارش آشکار می­سازد و بالأخره راهبرد گزیدۀ میبدی را در جمع­آوری، حفظ و سامان دادن به یک نظام فکری منسجم از اندیشه­های مشایخ پیشرو صوفیه می­نمایاند.

مقاله حاضر در جست و جوی پاسخ مستدل و برهانی به پرسش­های مطرح پیرامون کمال انسان و انسان کامل در عرفان اسلامی است؛ کمال انسان در چیست؟ انسان کامل کیست و چه ویژگی­هایی دارد؟ این کمال چگونه تحقق می­پذیرد و از کجا آغاز شده و به کجا می­انجامد؟ در این باره از اشعار مثنوی گلشن راز شیخ محمود شبستری به عنوان الگوی کاربردی استفاده شده است. شیخ محمود شبستری با استفاده از مسئله حرکت به بیان مبحث تکامل می­پردازد. به عقیدۀ او حرکت بنیادی در هستی غیر قابل انکار است. در پی این حرکت همه چیز می­خواهد به اصل خود بر گردد. در پایان همه هستی به تعادل می­رسد و در نتیجه وحدت به جای کثرت می­نشیند. این حرکات شامل حرکت جوهری ، تجدد امثال ، و حرکت حُبّی بوده و در همۀ این حرکات انسان قافله سالار است که با نام های مختلف انسان کامل، ولی، امام و ... نمود می­یابد و انسان تنها موجودی است که به غایت کمال که همان اتحاد با خداست دست می­یابد. به عقیدۀ شبستری کامل ترین انسان، پیامبر اکرم (ص) می­باشد که هم ولی است و هم نبی؛ این سیر از ازل آغاز شده و تا ابد ادامه خواهد داشت و در تمام موجودات قرار دارد و همگی دنباله­روی تکامل انسان­اند،