جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تیرما سیزه شو بازمانده جشن تیرگان است که از دوره هند و ایرانی در میان بومیان شمال شرقی ایران برگزار می شده و اکنون نیز در نقاطی از شمال ایران، به ویژه توسط کوه نشینان مازندران در 13 آبان هر سال برپا می شود. مورخان قدیم با تکیه بر روایت بیرونی در آثار الباقیه، برای جشن تیرگان دو مناسبت ذکر کرده اند: 1- تیراندازی آرش کمانگیر؛ 2- مبارزه با خشکسالی و باران خواهی. پژوهندگان متاخر خاستگاه این جشن آریایی را در اسطوره آرش، کشت و طلب باران، هم زمان با طلوع ستاره تیشتر، دانسته اند.فرضیه اساسی مقاله حاضر آن است که این جشن پیوندی ریشه ای با اسطوره آرش ندارد، بلکه خاستگاه آن جنبه آیینی اسطوره تیشتر، ستاره و ایزد باران است، مطابق این اسطوره هند و ایرانی، تیشتریه اوستایی، همتای تیشیه ودایی، با دیو خشکی می جنگد، بر او غلبه می یابد و آب ها را آزاد کرده، در جهان می پراکند. بن مایه باروری و باران خواهی در تابستان چندان اهمیت داشته که اسطوره تیشتر در نزد هند و ایرانیان کارکردی آیینی یافته است و اهمیتش طبعا بیش از اسطوره آرش بوده است. اما چگونه این جشن تابستانه در شمال ایران به پاییز می رسد، خود موضوع دیگر این جستار است.

سینمای مستند به عنوان یکی از ابزارهای بصری و نمایشی قدرت مند عامل مهمی در ارائه موضوع های انسان شناسی و فرهنگی، محسوب می شود. اما فیلم هایی که در تاریخ سینمای جهان و ایران و به طور اختصاصی با توجه به این موضوع ها ساخته شده اند، عرصه ای جداگانه، جهت بررسی و تحقیق را می طلبد. در بررسی فیلم از دیدگاه انسان شناسی، توجه به دو موضوع، ضروری است: جهت گیری فیلم به دیدگاه ها و نظریات و مکاتب انسان شناسی و برخورداری فیلم از فنون هنری و سینمایی.

می دانیم که هدف مردم شناسی مطالعه ضمیر ناخودآگاه جمعی، رسیدن به خصوصیات عام تمامیت زندگی اجتماعی و فرهنگی و توصیف و تشریح و تحلیل آن با استفاده از روش تعمیم متکی به یک نظام پیوسته و فهم این مساله که چگونه ده ها رشته متکامل بشری در وجود انسان به هم مرتبط می شوند، از انسان سرچشمه می گیرند، در وی متمرکز می شود و حاصل او است. بنابراین علم مردم شناسی که موضوع آن انسان و فرهنگ اوست، شیوه زیست انسان را بر روی زمین مورد مطالعه قرار می دهد و در این راستا به بررسی سه نوع رابطه می پردازد: 1. رابطه انسان ها با یکدیگر (خویشاوندی و ازدواج؛ مناسبات اقتصادی، قضایی، سیاسی و ...)؛ 2. رابطه انسان با ماورا الطبیعه و جهان بینی او در این باره (باورها و اعتقادات ...)؛ 3. رابطه انسان با محیط زیست طبیعی (فن آوری، ...) که موضوع این کتاب و جلد دوم آن تحت عنوان در محیط و فن و (Leroi-Gourhan 1973) همین رابطه است ...

این مقاله به درخواست سازمان امور عشایر ایران از ژان پی یر دیگار ایران شناس و متخصص جوامع عشایری ایران در قالب یک ماموریت پژوهشی که از 5 اردیبهشت تا 2 خرداد 1384 در ایران انجام شد، تحریر شده است. در این جا از جناب آقای علی اکبری رییس سازمان امور عشایر وقت که این مقاله را برای چاپ در اختیار مجله «نامه انسان شناسی» قرار دادند سپاسگزاری می شود.

داستان انسان شناسی

سنت های شفاهی ترکمن ها از یک سو در تاریخ کهن و از دیگر سو در ذوق و قریحه این قوم سخت کوش و رنج کشیده ریشه دوانیده است این سنت ها حاصل تلاش نسل های بیشماری هستند. آفرینندگان این سنت ها تنها شاعران و نویسندگان نبودند، بلکه آن ها توسط افراد بیشماری از گمنامان در طول سالیان دراز به وجود آمده اند. البته در این راستا، اکثر آن ها پالایش شده، آن هایی که مقبول جامعه واقع شده اند حفظ و بقیه به دست فراموشی سپرده شده اند. سنت هایی که امروزه به دست ما رسیده اند، بسیار عمیق و پرمحتوا با بافت محکم و پایدار می باشند که بایستی ثبت و ضبط گردند تا مورد بررسی و تحلیل علمی قرار گیرند.این مقاله گزارشی است از یک پژوهش میدانی در منطقه ترکمن صحرا، شهرستان آق قلا و دهستان های آق التین و گرگان بوی که با بیان اهمیت و لزوم مطالعه سنت های شفاهی ترکمن سعی در ارایه راهکارهای علمی در نحوه ثبت و ضبط، گردآوری، طبقه بندی، مستندسازی، بررسی علمی و آکادمیکی این سنت ها دارد. در واقع سنت های شفاهی عناصر فرهنگی زنده به شمار می روند که هنوز در زندگی مردم عامی کارکرد ویژه ای دارند. فراهم آوردن اسناد سنت های شفاهی و حفظ سنت های روبه زوال یکی از اهداف اصلی این مقاله است. در بخش های بعدی، مقاله به توضیحاتی درباره تعریف و محدوده بررسی، لزوم مستندسازی سنت های شفاهی، درآمدی بر سنت های شفاهی و سنت های گفتاری اعم از داستانی و غیرداستانی می پردازد.به طور کلی، سنت های شفاهی در فرهنگ ترکمن از جایگاه ویژه ای برخوردار هستند و انواع سنت های داستانی (قصه های عامیانه، داستان، حماسه، افسانه، اسطوره، پندارها، روایات) و سنت های غیرداستانی (ترانه ها، ضرب المثل ها، چیستان ها، اشعار عامیانه، سرود،‌ عرف، نوحه، کنایات و تشبیهات) در صحنه های مختلف زندگی مستقیما حضور پررنگ و معناداری از خودشان نشان می دهند. این موضوعات در بخش های دیگر مقاله به طور کامل توضیح داده شده اند. این پژوهش از روش های تطبیقی و کار میدانی (روش ژرفانگری در مردم شناسی) مشاهده مشارکتی بهره جسته است. مخصوصا مصاحبه با مطلعین، معمرین و ریش سفیدان در جنبه های مختلف زندگی از قبیل مراسم، جشن ها، عروسی ها، شب نشینی ها به دلیل آشنایی کامل پژوهشگر با زبان و فرهنگ به سهولت انجام گرفته و علاوه بر این ها از منابع موجود و مکتوب به صورت کتابخانه ای نیز استفاده شده است.

قزاق ها گروه قومی هستند که تا سالیانی بعد از انقلاب 1917 روسیه به زندگی کوچ روی خود ادامه می دادند. موقعیت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آن ها بعد از انقلاب روسیه تغییر یافت. تعدادی از آن ها تحت فشار مصایب فرهنگی، دینی، طبیعی مانند گرسنگی، مشکلات اقتصادی به کشورهای همسایه مانند ایران مهاجرت کردند. اکثر قزاقان ایران در گنبد کاووس، گرگان و بندر ترکمن زندگی می کنند. آن ها درون گروه هستند و در اکثر موارد در میان خود ازدواج می کنند.در این بررسی به مطالعه پوشاک زنان و مردان در مرحله ازدواج پرداخته می شود. ازدواج به عنوان مناسک گذار راهی است که از طریق آن شخصی از یک مرحله زندگی به مرحله دیگر حرکت کرده و در این مسیر به هدف خاصی در زندگی مشترک می رسد که در چهارچوب زبانی با قدرت های سازمانی و بر پایه اعتقاد به قدرت های مقدس قرار می گیرد.در این موقعیت استفاده از البسه و زیورها به عنوان نمادهای مناسک گذار، نقش ویژه ای ایفا می کنند. در این جا بخش های مختلف پوشاک مردان و زنان معرفی می گردند نقش آن ها در سه مرحله پیش گذار، مرحله گذار، پس گذار بررسی می گردند. علاوه بر این به مطالعه تغییراتی که بعد از انقلاب در پوشاک قزاقان و در طی اقامت در ایران و عوامل موثر بر این امر می پردازیم.

جشن و موسیقی شبیه به هم اند. هردو بر اساس طرحی کلی که اجازه بداهه پردازی در یک چارچوب از پیش تعیین شده را می دهد "اجرا" می شوند. هر دو نقاط اوج و فرود و نقاط تنش و آرامش دارند و در زمان رخ می دهند. در ضمن، جشن، به عنوان محل عالی ارایه و اجرای موسیقی، یک کنسرواتوار موسیقی به حساب می آید. جشن به کمک موسیقی به بسیج عمومی دست می زند و با تقسیم زمان بر اجتماعیت، تمایزها و تقسیم های اجتماعی که در بطن این اجتماعیت است، تاکید می کند. موسیقی و جشن در فرهنگ های ایرانی، چه کشور ایران و چه حوزه فرهنگی ایرانی شامل ازبکستان، تاجیکستان، افغانستان و جمهوری آذربایجان، در بسیاری موارد ویژگی های فوق را به نمایش می گذارند.

اندیشه دوکرانه

در جستجوی برکت در قرن بیست و یکم؛ برنامه ریزی سیستمی، مسایل توسعه و دانش بومی یاری گری واره سازمانی است سنتی، غیررسمی، کهن و گسترش یافته در اغلب مناطق ایران، با کارکردهای مرکب، که از تلاقی برخی گونه های تعاونی بسیار کهن و ماقبل تاریخی، زاده شده و به خاطر اقتصادی کردن دام داری معیشتی و نیمه معیشتی در زمینه تولید فرآورده های شیری (رساکردن میزان شیر و سازمان دهی روند استفاده بهینه از شیر و نیروی کار و صرفه جویی در این دو عامل) و به خاطر ماهیت شیر و زمینه فرهنگی و تقدس شیر و برآوردن برخی نیازهای اجتماعی – روانی هم وارگان، تا به امروز تداوم یافته است. ظاهرا، همانند دیگر سنت های یاری گری در جوامع محلی ایران، واره نیز راه حلی اجتماعی و فرهنگی برای استفاده مشارکتی (و با بهره وری بالاتر) از منابع بوده است. طرز کار واره، به طور ساده و خلاصه، چنین است که در طول فصل شیردهی دام، تعدادی از زنان دام دار، شیرهای اندک خود را به نوبت «یک کاسه» می کنند. یک کاسه کردن شیرهای اندک به فرد فرد دامداران خرد اجازه می دهد که محصولات لبنی مورد نیاز خود را تولید کنند. البته این توصیفی بسیار «ساده شده» از واره است کما این که جنبه های اجتماعی و فرهنگی واره، مانند مراسم افتتاح واره، مقررات و قواعد گردش شیر، معیارها و روش های اندازه گیری شیر، ملاحظات جدی در انتخاب هم وارگان و غیره که در کتاب واره به تفصیل آمده است. نشان گر تنوع و گوناگونی وسیعی (در تمامی این زمینه ها) در میان واره های مطالعه شده سراسر کشور است ...