جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از عوامل مهم تطوّر لفظی و معنایی واژگان یک زبان، ظهور آیین جدید است. نزول قرآن که طلایه‌دار این ظهور است، موجب تحوّل معنایی واژگان عربی شده و در حقیقت، در بستر عرف معیار زمان نزول، عرف ویژه‌ای پرورانده است که بدون آگاهی از این عرف، امکان درک و ترجمه صحیح زبان آن، وجود ندارد. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این پرسش است که اولاً، منظور از عرف ویژه‌ی قرآن و ویژگی‌های زبان‌شناختی آن چیست؟ و ثانیاً، نسبت واژگان مرتبط با این مقوله در قرآن، با به‌فهمی معنای این واژگان به چه صورت می‌باشد؟ لذا با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی، ابتدا تحلیل دقیقی از عرف ویژه قرآن و عوامل شکل‌گیری آن، ارائه شده و در ادامه، مظاهر تأثیر آن در تطور معنایی واژگان عربی با ذکر مصادیق، مورد بررسی قرار گرفته است. یافته ها حاکی از آن است که: عرف ویژه قرآن، محصول شاخص‌های منحصر به فردی چون: گزینش وحیانی الفاظ؛ هدایت محوری؛ جاودانگی؛ فراگیری گستره مخاطبان؛ اعجاز بیانی؛ تعدد لایه‌ها و سطوح معنایی، نظم شبکه‌ای و فراخطی قرآن می‌باشد که تطور واژگان عربی در شکل‌های گوناگون مانند؛ توسعه و یا تخصیص دلالی، دگرگونی دلالت، تغییر مجال استعمال، نقل دلالت معنایی از ضعیف به قوی و بالعکس، تنزل و ترفیع دلالت، استعمال واژه در معنای غریب را رقم زده است. این بحث با توجه به چگونگی پردازش مفسران به این پدیده و تأثیرپذیری مترجمان از آن‌ها، و نیز پیشرفت مباحث زبان‌شناسی، اهمیت و گستردگی خاصی یافته و منجر به کشف زوایای پنهان واژگان قرآنی شده است.

از دیر باز تصویر پردازی به عنوان یکی از جنبه‌های ادبی کلام مورد استقبال ادیبان بسیاری بوده است ؛دراین میان نظریه پردازان معاصر،همواره با جستجوی تصویرگری در قرآن کریم به ریشه یابی این صنعت بلاغی پرداخته اند. در میان سوره قرآنی ،سوره هود دربردارنده تصاویر متعددی از سرگذشت اقوام پیامبران بوده است ، شاکله ی اصلی سرنوشت اقوام پیشین را، حرکت و تکاپو تشکیل داده ؛ بدین جهت در مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی افعال حرکتی در تصویر پردازی این داستان ها اقدام خواهد شد وسپس نوع افعال حرکتی و دلیل سیطره و غلبه آنها بررسی خواهد شد.غلبه افعال حرکتی انتقالی بر سایر افعال ،دال بر تصویر گری موزون و ملموس داستان‌ها بوده است ؛درمیان افعال حرکت انتقالی نیز ،حرکت انتقالی افقی بیش از سایر افعال نمود پیدا کرده که این امر نشان دهنده بازتاب اعمال آدمی به خود است .زیرا شاخص های افعال حرکت انتقالی افقی که همان آمد وشد ، مدت غیاب و حضور، سرعت و قدرت است با شاخص های برگشت عمل هر انسان به خود هم مسیر است.نتیجه عمل انسان ها مدتی غیاب دارد و سپس حاضر می شود و با سرعت وقدرت متناسب در هر زمان خود را درزندگی فرد بروز می دهد .خیر و شر تماما در سیر افقی خود در حرکتند که نتیجه آن به آدمی خواهد رسید از این رو دراین سوره که مالامال از ترسیم سرنوشت اقوام گذشته است شاهد به کارگیری این نوع فعل حرکتی هستیم که همواره دال بر بازگشت عمل هر انسان به خود است

در منابع تفسیری و علوم قرآنی، در مواردی، در تعیین سبب نزول، یا مکی و مدنی بودن برخی آیات و سور، از تکرار نزول آنها سخن رفته است. طرفداران این دیدگاه، در مواجهه با روایات متعدّد و متعارض، نظریّه تکرار نزول را مطرح کرده‌اند. این گروه از محققان، برای تشخیص سبب نزول آیه، صحّت سند و نوع تعبیر راوی را ملاک قرار داده‌اند؛ اما محدود کردن ملاک تشخیص سبب نزول یا مکی و مدنی بودن آیات و سور به صحت سند و تعبیر راوی، در کنار پیش‌فرض اولیّه آنان مبنی بر عدم اجتهاد راویان، مشکل ظهور روایات مختلف و متعارض را به وجود آورده است، از این رو، به دلیل عجز از ترجیح روایات متعارض موجود در این حوزه، آنها را بر تکرار نزول حمل کرده و عملاً از ورود به حوزه­ی نقد و انکار روایات اجتناب ورزیده‌اند؛ حال آنکه دلایل طرفداران این نظریّه، از نظر علمی، اتقان لازم را ندارند، میان روایات مرتبط با حوزه­ی نزول آیات و سور مورد نظر بر اساس قواعد حدیث‌شناسی، امکان ترجیح وجود دارد؛ ضمن آنکه اقوال طرفداران این نظریّه در توجیه مصادیق مورد ادعا متعارض بوده و عدم ثبت آیات و سور مورد ادعا در مصحف رسمی شاهدی دیگر بر عدم صحّت نظریّه تکرار نزول است.

برخورداری از پاداش‌های حفظ چهل حدیث برای امت، که در احادیث نبوی به آن اشاره شده است، موجب شده تا در میان سبک‌های نگارش کتاب‌های حدیثی، سبکی با نام اربعین‌نویسی شکل گیرد. این سبک در میان شیعیان و اهل سنت، از نخستین اربعین‌های نگارش یافته در قرن دوم هجری تا اربعین‌های تألیف یافته در عصر حاضر، در دو مسیر متفاوت سیر تطور خود را پشت سر گذاشته است. سبک اربعین‌نویسی را می‌توان شامل دو گونه اربعین‌نویسی موضوعی و اربعین‌نویسی سندی دانست. پژوهش حاضر با بررسی تأثیرات متقابل میان محدثان شیعه و اهل سنت در دوره‌های فراز و فرود سبک اربعین‌نویسی تا رسیدن به جایگاه یک سبک حدیث نگاری تکامل یافته، نشان می‌دهد محدثان اهل سنت آغازگر اربعین‌نویسی هستند و پیش از شیعیان، دو گونه اربعین‌نویسی موضوعی و سندی را به تکامل رساندند. این سبک در میان شیعیان با تألیف اربعین‌های فضائل نگارانه آغاز می‌شود و عمدتاً در گونه اربعین‌نویسی موضوعی ادامه پیدا می‌کند. در دوران متأخر، رونق اربعین‌نویسی در میان اهل سنت کاسته شده، اما این سبک در میان شیعیان تا دوران معاصر مورد توجه مؤلفان قرار گرفته است.

یکی از مهم‌ترین مفاهیم قرآنی، واژۀ «شفاعت» است که نظر و تدبّر هر اندیشمند قرآنی را به خود جلب می‌کند. تمام تلاش‌های لغویان، مفسرین، متکلمین و علما، تبیین کننده برخی از لایه‌های معنایی آن است. در حالی‌که تمام مؤلفه‌ها و لایه‌های معنایی آن با رویکرد معناشناسانه بررسی نشده است. این واژه در قرآن کریم، با تشکیل شبکه گسترده معنایی در ارتباط با واژه‌های کلیدی دیگر مثل نصرت، ولایت و... معنا می‌شود که بسیاری از مؤلفه‌های معنایی آن را بایستی در لایه‌های بالاتر جستجو کرد. این پژوهش با روش معناشناسی توصیفی ـ تحلیلی هم‌زمانی، ‌تبیین معنای «شفاعت» و استخراج مؤلفه‌های معنایی آن را از قرآن کریم پیش‌رو دارد. بررسی آیاتی که واژۀ «شفاعت» در آن به‌کار رفته و آیات مرتبط، این‌گونه نشان می‌دهد که این کلمه در کاربرد قرآنی بر محور جانشینی، با مفهوم نصرت و ولایت، بر محور هم‌نشینی با مفاهیمی مثل نصرت، تأیید، نجات و فضل و بر محور تقابل با مفهوم لعن، حبط اعمال و عذاب شدید در دنیا و آخرت، در یک حوزۀ معنایی قرار می‌گیرد. کشف مؤلفه‌های معنایی «شفاعت» سبب تجلّی بیشتر معارف ناب قرآنی برای بندگان حقیقت‌جو، پرهیز از برداشت‌های سطحی و گزینشی آیات قرآن کریم و نشان دادن جهان‌بینی خاص و نظام‌مند قرآن کریم است.

قرآن کریم معتبرترین سند موجود جهت استنباط احکام فقهی است، با این وجود آیات فقهی چون دیگر آیات به تفسیرها و برداشت‌ها ناسازوار با یکدیگر دچار شده‌اند. عَزیزه هِبری از اندیشمندان مسلمان و مطرح آمریکائی و مبتکران نظریه فمینسیم اسلامی- قرآنی است. وی دیدگاه اندیشمندان اسلامی را درباره «ضرب» زن در آیه 34 سوره نساء، به چالش کشیده و نظریاتی کاملاً متفاوت ارائه کرده است، لذا این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی درصدد آن است تا به این پرسش پاسخ دهد که دیدگاه عَزیزه هِبری در تفسیر «ضَرْب» زن در آیه 34 سوره نساء، چگونه است؟ مهم‌ترین نقدهای وارد به دیدگاه‌ها و استدلال‌های عبارتند از: 1- پذیرش ضَرْب نشانه برتری جنسیت مرد نسبت به زن و موجب شرک نیست، 2- ضَرْب زنان با تکریم آنان در احادیث نبوی(ص) منافات ندارد، 3- پذیرش تغییر حکم در فقره ضرب آیه، مستلزم پربرش اجتهاد در مقابل نص است، 4- فرمان‌برداری از شوهر در چارچوب شرع عین اطاعت از خداوند است، 5- اطاعت زن از شوهر در خصوص زناشویی واجب است و بنا بر دلایل مختلف، تفسیر ضرب زن به هنگام ارتکاب فحشا صحیح نمی‌باشد.

از دیر باز، فهم عمیق آیات بر اساس سیاق، مورد توجه مفسران قرآن بوده است. تحلیل بافت‌های مختلف و روابط متداخل میان آیات، در راستای تبیین انسجام و پیوستگی معنایی آنها می‌باشد. بافت، قرینه مهمی است که قابلیت تطبیق مصادیق متعدد را در زمان‌های مختلف بوجود می‌آورد. بافت به دو دسته بافت درون متنی و برون متنی تقسیم می‌شود و منظور از بافت درون متنی، بررسی نقش عناصر زبانی در متن و تأثیر آن در تشخیص معنا می‌باشد و منظور از بافت برون متنی(بافت موقعیتی) همان موقعیت تولید متن است و عوامل مختلفی در آن تأثیر دارد. این مقاله در صدد است تا بر اساس نیازها و اولویت‌های علمی تفسیر، به مؤلفه‌های بافت موقعیتی و پیرامونی در آیات 8-20 بقره و 1-8 منافقون، بپردازد؛ تا از رهیافت آن، ابتدا تفسیر آیات، روشن شده سپس در راستای پیوند معنایی آیات، ارتباط متنی و دلالی الفاظ آیه، با بافت پیرامونی و نقش کنش‌گران، تبیین گردد. کلید واژه : تفسیرقرآن، بافت پیرامونی، بافت موقعیتی، بافت زبانی، منافقان

نظریۀ ترتیب نزول نولدکه از مهمترین نظریات مطرح در میان مستشرقان و شخص نولدکه است که به جهت مفصل بودن و اثرگذاری بر دیگر مطالعات قرآنی مستشرقان به جایگاه ویژه ای در حوزۀ مطالعات قرآنی فراز یافته است. با این وجود، در میان تلاش های علمی پیرامون نظرات و نظریه های نولدکه، اثری پیدا نشدکه روش نولدکه را آسیب شناسی کند. نظر به اهمیت نظریۀ مذکور و جای خالی آسیب شناسی آن، این نوشتار بر آن است که یکی از ویژگی های روشی این نظریه را که استفادۀ افراطی از ابزار طول آیه در کشف ترتیب نزول سور است؛ شناسایی کند و با ردیابی آن از طریق قرینه شناسی و جمع نشانه ها، علل و عوامل این نوع استفاده از طول آیه را پیدا نماید. در این مقالۀ توصیفی – تحلیلی، مبنای کمی گرایی نولدکه و متأثر بودن او از گفتمان علمی آلمان در سدۀ نوزده و بیست، علل اصلی استفادۀ افراطی از طول آیه معرفی می شود. چنانکه مبنای فکری کمی گرایی، مطالعات را به سمت عناصر کمی و عددی چون طول آیه می کشاند و گفتمان علمی حاکم بی گمان اثر خود را بر جریان علم خواهد گذاشت.

هالیدی و حسن (1976) از زبان‏شناسان حوزه‏ی متن، معتقد هستند که پدیده‏ی «تکرار» به عنوان یک سازوکار واژگانی در کنار (هم‏آیی) و هم‏پای عناصر دستوری (ارجاع، حذف، استبدال و پیوند) متن را به کلیتی یکپارچه تبدیل می‏کند. وجود واحدها و اسلوب‏های هم‏سان در سطح سوره‏ی هود چنان بارز است که لزوم بررسی‏های روشمند مطابق با الگوهای جدید تحلیل متن، جهت تبیین نقش تکرار در انسجام‏بخشی این سوره و همچنین میزان تعامل این گزاره با مفاهیم کلیدی سوره را ضروری می‏شمارد. در راستای این اهداف، پژوهشگر با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی، بعد از بررسی داده‏ها و با استفاده از جدول‏های آماری بدین نتیجه رسید که از میان اقسام سه گانه‏ی تکرار(تکرار عینی، هم‏معنایی و شمول‏معنایی) تکرار عینی بالاترین نقش را در انسجام‏بخشی سوره دارد و دوم اینکه، دو حوزه‏ی معنایی مستقلّ (کفر و ایمان) که در این سوره‏ تجلّی یافته‏اند و دارای جهات مختلف و متضاد با یکدیگر نیز هستند، محوری واحد یعنی «الله» را سامان می‏دهند. به عبارتی، هر یک از این دو حوزه، جزئی از کلّ بزرگتر هستند که گفته‏خوان را به درک واحدی از مجموع آیات می‏رسانند.