جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در آغاز دعوت اسلامی، بنی فهر بن مالک با دو شاخه حارث و محارب، کهن ترین شاخه از قبیله قریش به شمار می رفت. در آن روزگار، طایفه بنی فهر که در حاشیه شهر مکه می زیست، به شبیخون بر ضد دیگر قبایل می پرداخت. در جستار کنونی در صدد یافتن پاسخی به این پرسش هستیم که آیا کنش آن دسته از صحابیانی را که به بنی حارث و بنی محارب منسوب اند، می توان در یک چارچوب قبیله ای و خاندانی تحلیل کرد؟ و در صورت مثبت بودن پاسخ، گرایش ها و رفتارهای بزرگان هر یک از دو شاخه خاندان فهری در حوزه فکری، اجتماعی و سیاسی به کدام جریان متمایل بوده است؟ این تحقیق که به روش توصیفی - تحلیلی با استفاده از جدول توزیع فراوانی انجام شده، نشان می دهد که مهم ترین ویژگی بنی حارث، پیشگامی در پذیرش اسلام و همراهی با مسلمانان نخستین در رخدادهایی هم چون هجرت به حبشه بوده است. در مقابل، بنی محارب با تاخیر فراوان و به طور عمده پس از فتح مکه به دست مسلمانان، در شمار پیروان آیین جدید در آمدند. اما آن چه میان هر دو شاخه فهر مشترک است، روحیه جنگاوری است. برخی از نام آورترین فرماندهان نظامی در روزگار خلیفه های نخستین و بنی امیه هم چون ابوعبیده جراح، حبیب بن مسلمه، عقبه بن نافع و ضحاک بن قیس - فاتحان بزرگ شام، آسیای صغیر، مصر و شمال آفریقا - از این شاخه معروف قریش بوده اند. آنان نسبت به جریان حاکم هم سو و در پشتیبانی از نظریه «حاکمیت قریش» تعصب داشته اند.

موقعیت ویژه جغرافیایی جزیره العرب، نظر ایرانیان را برای تجارت سودآور به خود جلب کرده و با سلطه بر شهرهای ساحلی و گلوگاه های تجاری و آگاهی از رموز بازرگانی و نیز مهارت کافی در دریانوردی و کشتیرانی، تجارت شبه جزیره را در دست گرفته بودند؛ از سوی دیگر وسعت ایران، فراوانی مواد معدنی و شرایط اقلیمی مناسب، زمینه کشت محصولات متنوع و فراوان کشاورزی و تولیدات صنعتی را برای صدور به نواحی دیگر از جمله شبه جزیره فراهم می کرد و موجب رونق بازاهایش می شد. در این مقاله سهم چشم گیر ایرانیان در تجارت حجاز و شکوفایی شهرهای این سرزمین در سده های سوم تا ششم هجری/ نهم و دوازدهم میلادی و مستنداً تبیین شده است.

درباره اسلام پذیری قبطیان/ مصریان در دوره فتح و روزگار خلفای راشدین روایت هایی معدود و پراکنده برجای مانده است. سکوت منابع بررسی موضوع و ارائه آمار درباره شمار گروندگان را مشکل می سازد. توماس آرنولد بنا بر دو روایت، روایت یوحنا نقیوسی و روایت ابن واضح یعقوبی، نتیجه می گیرد که بسیاری از مصریان در این دوره، به اختیار به اسلام گرویدند. در این جستار، روایت های اسلام پذیری قبطیان در منابع ردیابی و بازخوانی و مدعای آرنولد ارزیابی شده است. مقایسه این دو گزارش با دیگر گزارش های اسلام پذیری در آن دوره که پیوند مستقیمی با مساله انواع و میزان مالیات ها دارد، مدعای آرنولد را به چالش می کشد. آن چه از منابع، هرچند پراکنده، برمی آید، در طی دوره فتوحات و عصر خلفای راشدین، مصر شاهد گروش های مقطعی و پراکنده به اسلام بوده است نه گروش وسیع.

اصطلاح رعیت در منابع اسلامی در سه حوزه معنایی استفاده شده است: قدیم ترین و فراگیرترین کاربرد واژه رعیت به معنای زیر دستان حاکم شناخته و رایج بوده است. این معنای اصطلاحی بر اساس معنای لغوی «رعی» به معنای چوپانی و چراندن دام ها، ناظر به سنتی کهن است که بر اساس آن تصویر حاکم به مثابه چوپان مردم وجود داشته است. رعیت در این معنا محمل بحث ها و آموزه های بسیاری در ادبیات اسلامی به ویژه در سیاست نامه ها، کتب آداب الملوک و نیز اسناد و نامه های دیوانی ده قرن اولیه اسلامی بوده است. از آن روی که رعایا حق دخالت در امور سیاسی و نظامی را نداشتند به تدریج کاربرد دوم رعیت به معنای اتباع غیر نظامی در ادبیات و تشکیلات اسلامی رواج یافت. در بسیاری از منابع دوره اسلامی به ویژه در سرزمین های مرکزی و شرقی اسلامی این واژه را بر طبقاتی از اتباع سلطان اطلاق می کردند که مجاز به حمل سلاح نبودند. همین معنا از رعیت به ویژه در تشکیلات صفویه و عثمانی رواج یافت و رعیت/رعیتی به عنوان اصطلاحی دیوانی در مقابل لشکر/لشکری و عسکر/عسکری به کار می رفت. معنای سوم رعیت در سرزمین های مرکزی و شرقی و به ویژه بعد از قرن دهم درباره اتباع تولیدکننده-مالیات دهنده غالبا کشاورز - کاربرد و رواج داشت. در بخش های بزرگی از جهان اسلام تولید کشاورزی بر مبنای نظام ارباب-رعیتی انجام می گرفت و رعیت عمده ترین نیروی فعال کار در این نظام بود. در این نوشتار ضمن توضیح و تبیین این سه حوزه معنایی، تطور تاریخی این اصطلاح در متون اسلامی مرتبط و نیز قشربندی رعایا در تشکیلات اسلامی مورد توجه قرار گرفته است.

وزارت در نظام دیوانی دوره سلجوقی از لحاظ کارکردی و حقوقی جایگاهی بس والا داشت. این جایگاه بلند عمدتا حاصل توان و قابلیت دیوانسالارانی بود که براین مسند تکیه می زدند. در واقع اینان بودند که در تقویت و گاه تضعیف نقش نهادی آن بسیار اثرگذار بودند. کمال الدین محمد خازن از شمار آن نخبگانی بود که با داشتن خصلت ها، توانایی ها و مهارت های فردی و هم چنین تفکر و اراده اصلاح و داشتن تجربیات موفق در امور دیوانی به جایگاه وزارت دست یافت و با انجام برخی اقدامات اصلاحی بر آن بود بخشی از بحران ها و مشکلات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دوره سلطان مسعود (529-547هـ) را رفع و راه برون رفت از این بحران ها و مشکلات را پیدا کند. وی علی رغم اقدام به برخی اصلاحات فوری به شیوه ضربتی در زمینه های سیاسی، اجتماعی، مالی و مالیاتی، در چالش با نخبگان سیاسی رقیب که مخالفان اصلاحات تلقی می شدند، قرار گرفت. نخبگان سیاسی رقیب که طرح های اصلاحی کمال الدین خازن را در تقابل با منافع و امتیازات خود می دیدند، در این کشمکش توانستند وی را از سر راه بردارند.

از اوایل قرن دهم هجری/شانزدهم میلادی، مذهب به صورت عاملی موثر در مناسبات میان دو دولت صفوی و عثمانی درآمد و تحولات سیاسی و مذهبی در ایران، خاصه رسمیت یافتن تشیع در این سرزمین، هم زمان با تحولات درونی دولت عثمانی، معارضات و درگیری های دو دولت را تشدید کرد. در واقع، رقابت میان شاهزادگان عثمانی در اواخر سلطنت بایزید دوم (حک: 918-926هـ/1512-1520م)، برای دست یافتن به سلطنت، روند تحولات را به گونه ای رقم زد که دولت عثمانی را نیز به بهره گیری از مذهب در مناسبات خود با دولت نوپای صفوی سوق داد. سلیم اول که در مقایسه با دیگر مدعیان از اقبال کمتری برای سلطنت برخوردار بود، به یاری ینی چری ها پدر را وادار به کناره گیری از قدرت کرد و خود بر جای او نشست، اما این شیوه دستیابی به قدرت و نیز قتل عام همه افراد ذکور خاندان عثمانی مشروعیت او را سخت مخدوش ساخت. از این رو، درصدد برآمد با اتخاذ سیاست مذهبی تهاجمی بر ضد شیعیان و شاه اسماعیل صفوی بحران مشروعیت سلطنت خود را بر طرف سازد. پس بر رغم رویگردانی شاه اسماعیل از رویارویی نظامی با دولت عثمانی، به قلمرو صفوی یورش برد و بدین ترتیب جنگ چالدران به وقوع پیوست.

«شد» میان بندی نمادین بوده که هنگام تشرف و پیوستن به سلک جماعات اهل فتوت، اصناف و برخی طریقت های صوفیه، در مراسمی آیینی و در مجلسی با حضور اعضای پیشین، به کمر فرد تازه وارد و مبتدی بسته می شده است، با برگزاری آیین شد، شخص به عضویت دائمی یا آزمایشی جماعات یادشده در می آمد. این آیین که دست کم تا سده هفتم هجری پیشینه دارد، تا دوره حاضر - برای نمونه نزد برخی سلسله های متصوفه - ادامه یافته است. شد، افزون بر این که نشانی از تایید عضویت جماعات یادشده بوده، کارکردهای دیگری نیز داشته است، چنان که نزد پیشه وران و اهل بازار، شد عضو، به نوعی پروانه کسب او شمرده می شده، و در بین برخی متصوفه کارکردهایی شبیه آیین «لبس خرقه» داشته است. کارکردها، تاریخچه، جنس و شکل و ویژگی های ظاهری، شرایط مشدودان و جزئیات مراسم و مجلس شد، بر اساس فتوت نامه ها و کسب نامه ها (به ویژه فتوت نامه های پارسی که در پژوهش های پیشین کمتر به آنها پرداخته شده) در این مقاله بررسی شده اند.

کش نامی است مشترک برای چند مکان در مناطق شرقی جهان اسلام. در منابع رجالی، تاریخی و جغرافیایی از کش ها و کشی های بسیاری سخن رفته است. در این مقاله شش مکان که کش نام داشته شناسایی شده، ضبط های مختلف و موقعیت جغرافیایی آنها به دست داده شده، مشاهیر منسوب به آنها معرفی شده، و به برخی از اشتباهات و خلط هایی که در کاربرد نام این مکان ها و منسوبان بدانها صورت گرفته، اشاره شده است.

اوج اقتدار خاندان مرینی به دوره ابوالحسن (حک: 731-749ﻫ) و ابوعنان (حک: 749-759ﻫ) برمی گردد که از نظر سیاسی سلطه آنان نه تنها بر مغرب اقصی، مقر پیشین این خاندان، بلکه بر مغرب میانه و نزدیک و حتی بخش هایی از اندلس نیز بسط یافته بود. سلطه مرینیان بر سواحل طولانی دریای مدیترانه در این دوره، موقعیت جغرافیایی مغرب را به عنوان دروازه تجارت اروپا و آفریقا ارتقا داد و موجب گردید تا مسلمانان و مسیحیان در پرتو منافع مشترک معاهدات متعددی با هدف گسترش تجارت در دریای مدیترانه منعقد کنند، حاکمان میورقه، بنادر ایتالیایی ونیز، جنوا و پیزا و سرانجام دولت آراگون هر کدام به طور جداگانه با هدف تامین مایحتاج عمومی و مواد اولیه مورد نیاز خود، پیمان هایی تجاری با مسلمانان مغرب بستند، بررسی این معاهدات نشان می دهد که به هنگام اقتدار حاکمان مسلمان، هم پیمانان تجاری مسیحی آنان ناگزیر از پذیرش تعهدات و شروط مسلمانان بودند و چون ضعف مسلمین آشکار می شد، مفاد پیمان نامه ها به شکل یک جانبه ای به سود مسیحیان تغییر می کرد.

علت و اهمیت مهاجرت علمای جبل عامل به ایران در دوره صفویه، محل بحث مستشرقان است که در دهه های اخیر سبب ایجاد دو گرایش بین آن ها شده است. گروهی با نظریه سنتی خاورشناسان که اولین بار توسط ادوارد براون مطرح شده موافقند. وی با تاکید بر اهمیت این رویداد در تاریخ صفویه، علت دعوت شاه اسماعیل از علمای جبل عامل و مهاجرت آنان به ایران را کمبود علما و منابع شیعی در ایران دانسته است. بیشتر مستشرقان متقدم صفوی پژوه مانند راجر سیوری و آلبرت حورانی و از پژوهش گران جوان تر خانم رولا ابیساب از جمله طرفداران این نظریه هستند. گروهی نیز با اندرو نیومن استاد دانشگاه ادینبورو موافقند که اهمیت این مهاجرت را کمتر دانسته و علت روی آوردن شاه اسماعیل به علمای جبل عامل را عدم استقبال علمای شیعه ایران و بحرین از دعوت وی می داند. به این ترتیب اکنون ابیساب و اندرو نیومن در واقع نمایندگان این دو گروه از مستشرقان شناخته می شوند. به نظر می رسد تفاوت دیدگاه های مستشرقان در این مورد برگرفته از تفاوت در چارچوب های مطالعاتی آنان باشد. در حالی که اندرونیومن با استفاده از استنادات تاریخی بیشتر به تحولات سیاسی - مذهبی خصوصا در قالب تعارض اصولی - اخباری توجه دارد، ابیساب با استفاده از همان اطلاعات تاریخی، موضوع را از منظری متفاوت و در قالب رقابت و دشمنی صفوی - عثمانی بررسی می کند نگارنده در این مقاله با بررسی هر دو دیدگاه مستشرقان کوشیده است تا به یک جمع بندی بین این دو دیدگاه دست یابد.