جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«علم مدنى»، به معناى اعم، در نظریه سیاسى حکیم ابونصر فارابى، عبارت است از: شناخت پدیده مدنى. شناخت نیز شامل شناخت علمى سیاسى و فلسفى سیاسى تا معرفت‏شناسى سیاسى و حتى منطق و روش‏شناسى سیاسى بوده؛ کما این که پدیده سیاسى نیز شامل: اجتماعى مدنى، مدینه و سیاست مدنى خواه در حد کوچک یا شهرى و ملى و نیز در حد میانى یا امت و سرانجام در برد جهانى و در سطح بزرگ مى‏باشد. انسان مدنى به عنوان جزء اجتماع مدنى و مدینه و عنصر اصلى تشکیل دهنده آن و گروه‏هاى مدنى از قبیل: خانواده و منزل و اصناف مدنى و محلات، تحت عنوان جماعت‏هاى ناقصه، موارد یا بخش‏هایى از اجتماع مدنى و مدینه محسوب مى‏گردند.

محققانى که موضوع اندیشه سیاسى اسلام را بررسى مى‏کنند، در پیدایش مباحث عقلى، هر کدام به پررنگ کردن بعضى از عوامل پرداخته و آن را اساسى قلمداد کرده‏اند. آنان خواسته‏اند بین آن عامل و آغاز و رشد عقلانیّت در جهان اسلام، رابطه برقرار کنند؛ در حالى که در پیدایش پدیده‏هاى اجتماعى و همچنین آغاز اندیشه در موضوعى خاص، معمولاً عوامل مختلفى مؤثرند و نمى‏توان صرفا به عوامل خارجى یا داخلى استناد کرد و بهتر است که مجموعه زمینه‏ها در نظر گرفته شود. بنابر این در این مقال، به مهمترین زمینه‏هایى که به نظر مى‏رسد داراى نقش بیشترى باشند، اشاره مى‏کنیم. زمینه‏ها و عواملى همانند نزول قرآن، پیدایش فرقه‏هاى مسلمان، گسترش متصرفات مسلمین و نهضت ترجمه به ترتیب مورد بحث و بررسى قرار مى‏گیرند. آنچه در این مورد اساسى به شمار مى‏رود، پدیده بسیار مهم وحى و نزول قرآن است. مى‏توان گفت که در اثر گذشت زمان، ابعاد مختلف قرآن روشن شده و جهت فهم معناى آن، تلاشها و زحمات بسیارى صورت گرفته است تا معناى آن آشکارتر گردد.

این کتاب، مجموعه بیانات و نوشته ‏هاى امام خمینى - رضوان الله علیه - درباره وحدت اسلامى است که از کتاب‏هاى چهل حدیث، صحیفه نور، کشف الاسرار، مناسک حجّ، ولایت فقیه و وصیّت نامه سیاسى - الهى، استخراج و تنظیم شده است. اثر مذکور شامل شش فصل است: 1. ماهیّت وحدت؛ 2. ضرورت وحدت؛ 3. روش‏هاى ایجاد وحدت؛ 4. آثار و نتایج وحدت؛ 5. وجوه مختلف وحدت؛ 6. فقدان وحدت (علل و نتایج تفرقه). در فصل اول، این مسأله آشکار مى ‏گردد که وحدت چیست، بر چه پایه و مبنایى قرار دارد، و محور آن کدام است. امام خمینى به روشنى بیان مى‏دارد که یکى از مقاصد بزرگ شرایع و انبیاى عظام ـ سلام اللّه‏ علیهم ـ و عامل مهمّ «در تشکیل مدینه فاضله» و «جلوگیرى از تعدّیات ظالمانه ارباب تعدّى»، «توحید کلمه و توحید عقیده» است. امام با اشاره به تاریخ صدر اسلام و این که پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در بین مسلمانان «عقد اخوّت» برقرار کرد و آنان بر اساس آیه «إنّما المؤمنون إخوةٌ»(حجرات (49) آیه 10) با یکدیگر برادر شدند و نیز با اشاره به روایاتى مثل «تواصلوا و تبارّوا و تراحموا و کونوا إخوةً أبرارا کما أمرکم اللّه‏ عزّ و جلّ»(اصول کافى، ج2، ص 175) چنین استنباط مى‏کند: مسلمین مأمورند به دوستى و مواصلت و نیکویى به یکدیگر و مودّت و اخوّت، و معلوم است آنچه موجب ازدیاد این معانى شود، محبوب و مرغوب است و آنچه این عقد مواصلت و اخوّت را بگسلد و تفرقه در بین جمعیّت اندازد، مبغوض صاحب شرع و مخالف مقاصد بزرگ اوست.

این مقاله در صدد است با به کارگیرى چارچوب‏هاى نظرى جامعه ‏شناسى به تحلیل مشکلات عصر حکومت علوى علیه‏السلام بپردازد. براى این منظور از دو نظریه اقتدار کاریزماتیک و فرایند عادى سازى آن، و نظریه شکاف‏هاى اجتماعى استفاده شده است. طبق نظریه نخست برخى از مشکلات عصر پس از پیامبر9 ناشى از فرایند اقتدار سنتى عرب، و در نتیجه تعامل این دو اقتدار، شاخه ‏هاى سه گانه تسنن، تشیع و خوارج به وجود آمدند؛ از این رو برخى از مشکلات عصر حکومت حضرت على، محصول چنین تعاملى در فرایند عادى شدن اقتدار کاریزماتیک آن حضرت بود؛ نظریه دوم نیز به بررسى شکاف‏هاى اجتماعى موجود در جامعه اسلامى آن روز مى‏ پردازد. طبق این نظریه، شکاف‏هاى اجتماعى با فعال شدن خود و نحوه رابطه آنها با یکدیگر، موجب تحولات اجتماعى ـ سیاسى مى ‏گردند.

آنچه در ذیل مى‏آید؛ حاصل گفت و گوى فصلنامه علوم سیاسى با جناب آقاى دکتر صدرا در دو موضوع؛ 1 - سنّت و مکتب دانش سیاسى اسلامى ـ ایرانى 2 ـ دانش سیاسى در ایران، مى‏باشد که با اجازه استاد در این شماره قسمت دوّم آن تقدیم خوانندگان گرامى مى‏گردد.

علم و اندیشه سیاسى اسلامى، با نگرش الهى و براساس بنیادهاى دینى در حالى آغاز شد که قرون متمادى از زوال اندیشه‏پردازى مى‏گذشت. سنت اگوستین، به عنوان بنیان گذار فلسفه سیاسى مسیحیت، آخرین میراث دار برجسته سنت علم و اندیشه سیاسى، نه تنها مسیحیت، بلکه روم و یونان بود، وى آخرین حلقه از حلقه‏ هاى پى در پى سیر زنجیروار علم و اندیشه از ابتدا در سایر ملل و مکاتب باستانى و قدیم قبل از اسلام محسوب مى ‏گردد. دانش سیاسى اگوستین آمیزه‏اى فلسفى - علمى آمیخته به آموزه‏هاى مسیحى است. مکتب و دانش سیاسى اسلامى که کاملاً سواى از جریانات جارى و حتى عادى اندیشگى و سیاسى شکل گرفت، به عنوان یک مکتب مستقل و وراى هر گونه آمیزه یا آموزه سیاسى رایج، اساس تشکیل امت یا جامعه سیاسى، دولت و نظام سیاسى و محور و مبناى اصول سیاست‏ها و روابط و رفتار سیاسى داخلى و خارجى مسلمانان قرار گرفت.

در دیدگاه فارابى، علم مدنى یا علم سیاست به معناى اعم، مبین تحقیق در مورد چیستى این علم و متعلق موضوع آن بوده، همچنین شامل جایگاه علم مدنى در نظام علمى موردنظر وى مى‏باشد. همین‏طور، در برگیرنده تفحص در مورد اهم ویژگیهاى علم مدنى از این نظر است. بنابراین، علم مدنى از دیدگاه فارابى، طى سه بخش به ترتیب زیر مورد بررسى قرار خواهد گرفت: 1ـ تقسیم‏بندى علوم و نظام علمى فارابى که در آن، به نظریه فارابى در تقسیمات علوم و سلسله مراتب آنها و نظام علمى مورد نظر وى پرداخته مى‏شود. 2ـ جایگاه و ویژگیهاى علم مدنى در نظام علمى فارابى که در آن، به مرتبه یا جایگاه علم مدنى در نظام سلسله مراتبى علوم در نظریه فارابى مى‏پردازیم. 3ـ موضوع علم مدنى از دیدگاه فارابى، که از نظر وى، عبارت است از: علم شناخت و بررسى مدینه، اجتماع مدنى و سیاست مدنى یا علم سامان‏دهى مدینه و راهبرد آن.

آنچه در زیر خواهید خواند گزارشى است از سفر به جمهورى خودمختار نخجوان. در این سفر که از طرف مؤسسه آموزش عالى باقرالعلوم(ع) ترتیب داده شده بود؛ تعدادى از استادان و دانشجویان علوم سیاسى مؤسسه جهت بازدیدى علمى از جمهورى خودمختار نخجوان و انجام برخى از پژوهشهاى میدانى، شرکت داشتند.

بیشتر مباحث این شماره ناظر به «فلسفه سیاسى سنتى در جهان اسلام» است. اهمیت این گونه مباحث، از این لحاظ است که گفت و گو بین گذشته و حال، و اکنون و آینده، لازمه اندیشه و زندگى سیاسى است. بررسى مشکلات سیاسى گذشته در ساحت نظریه، شاید بتواند زمینه‏اى بر تأمل فلسفى در مشکلات امروز و آینده جامعه اسلامى تدارک نماید. درک این تجربه تاریخى که چگونه اندیشمندان گذشته ما با فلسفه سیاسى یونانى مواجه شده و گزینش‏گرایانه به طراحى نظام فلسفى ـ سیاسى مناسب جهان اسلام در دوره میانه پرداخته‏اند، ممکن است پژوهشگر اندیشه سیاسى را در مواجهه انتقادى با فلسفه سیاسى سنتى در تاریخ اسلام از یک سوى، و فلسفه سیاسى جدید غرب از سوى دیگر، توانمند سازد.

نوشته حاضر به ارزیابى نقش جهانى‏تر شدن ارتباطات جمعى بر تحوّل فرهنگ سیاسى در خاورمیانه جدید مى‏پردازد. کوشش شده است نقش دوگانه رسانه ‏هاى غربى و به تبع آنها، رسانه ‏هاى منطقه را در توانمندى یا تضعیف اقتدار دولت‏هاى خاورمیانه بررسى نماید. در این پژوهش، تاثیر رسانه ‏هاى غربى و ملّى در سه مقوله اساسى؛ 1 ـ معمّاى اقتدار؛ 2 ـ وضعیت جامعه مدنى و 3 ـ گرایشات اساسى در اصلاحات سیاسى منطقه، مورد توجه قرار گرفته است. ادعاى مقاله حاضر، این است که رسانه ‏ها به رغم اجماع آفرینى در فرهنگ سیاسى ملّى که اقتدار دولت‏ها را تقویت مى‏کنند، به طرق متعددى موجبات چند پارگى فرهنگ سیاسى و تضعیف اقتدار سنتى را فراهم مى‏کنند. نمود این تأثیر دو گانه را در افت و خیزها و وضعیت ناآرام جامعه مدنى، و نیز تعارضات قابل توجّه در سمت و سوى اصلاحات فکرى / سیاسى کشورهاى اسلامى منطقه مى‏توان مشاهده نمود؛ معمّاى لاینحلّى که در نفى و اثبات، و طرد و قبول ممتد وجوهى از اقتدارگرایى و جمهورى خواهى در خاورمیانه جدید نهفته است.