فلسفه دعا (1) | کتابخانه مجازی الفبا

چرا بايد دعا كنيم؟ لطفا پاسختان با استناد به سند باشد و از نظر روانشناسي نيز توضيح دهيد؟

هدف نهايي از دعا ذكر و ياد خدا و قرب الهي است كه فلسفه وجودي انسانها نيز بر همين مبنا استوار مي باشد (ما خلقت الجنّ و الانس الّا ليعبدون – جن و انس را خلق نكردم مگر براي عبادت. ذاريات 56).
دعا از اين جهت كه عبادت است؛ بلكه افضل العبادات است، باعث قرب و نزديكي به خداوند مي گردد و روي گرداني ازآن موجب داخل شدن در آتش قهر و غضب الهي؛ خداوند درآيه ي۶۰ سوره ي غافر مي فرمايد: (وَ قالَ رَبُّكُمْ اُدْعُوني اَسْتَجِبْ لَكُمْ اِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرينَ – پروردگار شما چنين مي گويد: مرا بخوانيد تا اجابت گويم شما را، همانا كساني كه از عبادت من سر كشي كنند پس به زودي با خواري داخل جهنم مي شوند. در اين آيه، خداوند نفرموده است «يَستَكبِرُونَ عَن دُعايِى»، بلكه از دعا به عبادت تعبير فرموده است و رسماً دعا را به عنوان عبادت معرفى مى‌كند و آن را از لوازم بندگى مى‌داند؛ زيرا تهديد به آتش دوزخ كه براى ترك كننده نيايش آمده متناسب با ترك عبادت است نه ترك دعا.
ممكن است اين سؤال به ذهن خطور كند كه چگونه اگر انسان چيزى از خدا بخواهد، او را عبادت كرده است؟ براى روشن شدن اين سؤال، بايد حقيقت عبادت روشن شود.
حقيقت عبادت اين است كه انسان خود را بنده و مملوك خدا بداند، براى خود مالكيتى قايل نباشد و براى خود اراده مستقلّى در مقابل خدا قايل نباشد، بلكه خود و دارايى خود را از آن خدا بداند؛ بطور كامل تسليم اراده او باشد، به عبد بودن خود در مقابل پروردگار اعتراف كند و از روى اختيار، بندگى تكوينى خود را در مقابل خدا اظهار بدارد به عبارت ديگر، در برابر خدا اظهار كند كه تو خدايى و من بنده توام، تو عزيزى و من ذليلم، تو مالكى و من مملوكم، تو ربّى و من مربوبم. حقيقت دعا نيز اظهار همين مطلب است كه خدايا، من بنده ام، عبوديت شأن من است و تو مالك من هستى.
عبادت در واقع اظهار اين مطلب است، خواه با توجه قلبى، خواه با اظهار زبانى يا نشان دادن با اعضا و جوارح ؛ركوع و سجود نيز اگر عبادت به حساب مى‌آيند به اين دليل است كه بيانگر اين حالت قلبى است: اظهار ذلّت در مقابل عظمت بيكران الهى. ذكر زبانى و دعا نيز گوياى اين حقيقت است.
اصل همه عبادات و روح آنها همين توجّه قلبى است و حركات و ذكر زبانى جلوه اين حقيقت است. دعا نشان دهنده اعتقاد به مالكيت، ربوبيت، عزّت و قدرت الهى در عمل است.
كسى كه دست خويش را به درگاه الهى دراز، گردن خود را كج و سر خود را خم مى‌نمايد، روى به خاك مى‌سايد و اشك از ديدگان سرازير مى‌كند و با دعاى خود از او حاجت مى‌خواهد، در عمل نهايت شكستگى و تذلّل خود را در برابر عظمت الهى نشان مى‌دهد؛ خود را فقير، ضعيف، ذليل و بيچاره و خدا را غنى، قوّى، عزيز و قادر مى‌بيند و با حالت خود اين حقيقت را بيان مى‌كند.
بايد دعا كنيم و فقط از خدا بخواهيم چون همه وجود و داشته هايمان از خدا است و هر چه مي خواهيم هم در يد قدرت او است. هر كس هر چه دارد از خدا است و غير خدا كسي چيزي از خودش ندارد تا ما از او چيزي بخواهيم.
گرچه دعا در ظاهر درخواست رفع نيازهاى مادّى و معنوى است، ولى در واقع، اعتراف به بندگى، فقر و عجز انسان است. درست است كه معمولاً دعا به شكل تكلّم الفاظ است؛ اما الفاظ از ما فى الضمير حكايت مى‌كنند و خود از اصالتى برخوردار نمى‌باشند.
به عبارت ديگر، دعا امرى است قلبى و زبان فقط از آنچه در دل است حكايت مى‌كند. پس دعا بايد از دل و جان انسان برآيد. تلفّظ برخى كلمات با زبان، بدون هيچگونه توجّه قلبى، دعا به حساب نمى‌آيد. بنابراين، دعا بايد با خواست جدّى قلبى همراه باشد. (بر درگاه دوست/ ص 19 و 20). در واقع دعا از آن روي مورد توجه و اهميت است كه عبادت كردن و بندگي داراي اهميت مي باشد. در روايت شريفي از پيامبراكرم صلي الله عليه و آله نقل شده است كه: (الدُّعاءُ مُخُّ الْعِبادَةِ - دعا به منزله مغز همه عبادات است. بحار /ج93/ص300/ر37).
اميرمؤمنان علي عليه السلام مي فرمايد: (أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي الْأَرْضِ الدُّعَاءُ - محبوب ترين كارها در نزد خداوند در روي زمين دعااست . (كافي/ج4/ص213).
عامل تقرب به خدا اين است كه انسان اعمالي انجام دهد كه در نزد خداوند محبوبند شخصي كه بسيار دعا مي كند از اين جهت كه كاري را انجام مي دهد كه در نزد خداوند كريم محبوبترين اعمال است او نيز در پيشگاه خدا از محبوب ترين بندگان مي گردد و هنگامي كه در نزد خدا محبوب گرديد لطف و عنايت الهي شامل حال او مي گردد و باعث نزديكي او به خداوند كريم مي شود. امام صادق عليه السلام در اين رابطه مي فرمايد : (عَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ فَإِنَّكُمْ لَا تَقَرَّبُونَ بِمِثْلِهِ - بر شما باد به (ملازمت) دعـاء زيـرا بـه هيچ چيز مانند آن به خدا نزديك نشويد. (كافي/ج4/ص225).
حقيقت دعا توجه به بارگاه معبود است و براى مؤمنان نوعى معراج روحى و معنوى به حساب مى‌آيد. دعا فقط تلفّظ پاره اى كلمات و مراعات برخى آداب خاص نيست. حقيقت و روح دعا توجه قلبى انسان به خداوند عالم است و قوّت اين توجه به ميزان معرفت و محبت انسان به خداوند بستگى دارد. از اين رو، بايد پيش از دعا و هنگام دعا به صفات خداوند توجّه داشت.
مطالب در باب دعا و فلسفه و اهميّت آن بسيار فراوان مي باشد و ما به دليل رعايت اختصار به همين مقدار اكتفا مي كنيم و اگر مايل به دانستن مطالب بيشتري هستيد، در مكاتبات بعدي منتظر شما مي باشيم.
«دعا از منظر روانشناسي»
روانشناسان به اين حقيقت پي برده اند كه نماز (دعا و نيايش) فرياد فطرت طبيعي است و تربيت نسل نمازگزار، يعني بيدار كردن فطرت ها. خداي متعال در قرآن كريم مي فرمايد: همانا انسان، حريص آفريده شده است. وقتي شرّي به او رسد، فرياد مي كشد و جزع مي كند و هرگاه خير و نعمتي به او رسد، بخل مي ورزد مگر نمازگزاران. (معراج آيه 20 – 23).
همه انسانها «هلوع» هستند، هلوع يعني شدت حرص، يعني حرصشان و آزمندي هايشان پايان ندارد و هنگامي كه در برآوردن خواسته ها با موانع و تجارب ناخوشايند مواجه شوند، زود بي قرار مي شوند. (نماز زيباترين روح پرستنده، جلال رفيع، تهران: اطلاعات، 1369).
اگر اين انسان در سايه سار نماز و نيايش تربيت شود و از عذاب قيامت ترسان گردد، آن گا هبه قرب الهي نزديك مي شود و چون احساس نزديكي به خداوند بكند، آرام مي گيرد. اين نياز به خداپرستي و پناه بردن بهم وجودي بي نهايت كامل، امري فطري است، زيرا انسان اگر در موجودي، كمال فوق العاده اي را ببيند به طور فطري در مقابل او خضوع مي كند. اين احساس، كاملا فطري است و در مراتب بالاي آن، خضوع كردن جز در برابر پروردگار و پناه بردن جز به او، آدمي را اشباع نمي كند و شيوه ارضاي اين نياز (ابراز محبت به پروردگار)، خضوع و دعا و نيايش است. (معرفت، شماره 75، ص 115).
ديل كارنگي روانشناس مشهور آمريكايي مي نويسد: (در آمريكا به طور متوسط در هر 35 دقيقه، يك نفر خودكشي و در هر دو دقيقه، يك نفر ديوانه مي شود كه اگر اين مردم از تسكين خاطر و آرامشي كه دين و عبادت به آدمي مي بخشد نصيبي داشتند، ممكن بود از اغلب اين خودكشي ها و بسياري از ديوانگي ها جلوگيري شود. (آرامش در پرتو نيايش، رحيم كارگر).
قرآن بسيار زيبا مي فرمايد: (كساني كه ايمان آوردند، قلب هايشان با ياد خدا آرام مي گيرد. آگاه باشيد كه تنها ياد خدا، آرام بخش دلهاست. رعد آيه 28)
غلبه بر اضطراب: ملاك برتري انسان بر ساير موجودات، انديشه و تفكر اوست، و در انديشه او نگرش او به زندگي، مرگ و جاودانگي نهفته است. نگرش مثبت به زندگي، از امتيازات انديشه هاي سالم است و نگرش منفي يا منفي گرايي در بخش عمده اي پيامدهاي نا به هنجاري را به دنبال خواهد داشت و گاه، انسان را از مسير صحيح زندگي به بيراهه هاي گمراهي مي كشاند.
(از ديدگاه بسياري از روانشناسان و جامعه شناسان، عبادت و نيايش، موجب نگرش مثبت به زندگي و كاهش ناهنجاري ها مي گردد. البته اين دست آورد نيكو و شيرين، در سايه عبادت و نيايشي حاصل مي شود كه با ادراك و توجه و ياد حق، همراه باشد. دعا در بهداشت رواني انسان از منظر صحيفه سجاديه. بهرام درخشان).
افراد و گروه هايي از محققان در سراسر جهان، درباره تأثير ايمان به خدا، مذهب و محيطهاي مذهبي و آداب و رسوم ديني در سلامت رواني افراد، بهداشت رواني جامعه و بهبود بخشي از بيماران رواني و مقاوم كردن افراد در برابر حوادث و وقايع دردناك و ايجاد آرامش، به نتايج مثبت و قابل توجهي دست يافته اند. به رغم اختلاف روش ها، محيطها و موضوعات مورد بررسي، تقريبا تمامي اين تحقيقات بر اين موضوع اتفاق نظر دارند كه در محيط هاي مذهبي و جوامعي كه ايمان مذهبي آنها بيشتر است، ميزان اختلالهاي رواني بخصوص اضطراب و افسردگي به طور محسوسي، كمتر از ميزان آنها در محيطها و جوامع غير مذهبي است و افراد مذهبي به طور كلي، از سلامت رواني بيشتري نسبت به ديگران برخوردار هستند. (بررسي رابطه تقيد به نماز و سطح اضطراب دانش آموزان شهرستان قم، علي احمد پناهي، مؤسسه امام خميني، گروه روانشناسي ص 89).
كولكاي با بررسي تأثير ايمان مذهبي، نماز و دعا در كاهش اضطراب، به اين نتيجه رسيد كه 42 درصد افراد نمونه او گزارش داده اند كه نماز و نيايش، اضطراب را پايين مي آورد. (معرفت ش 75، ص 17).
تحقيقاتي كه به بررسي تقيد به نماز و ميزان اضطراب دانش آموزان پرداخته نشان مي دهد كه هر قدر تقيّد به نماز و دعا بيشتر است، اضطراب دانش آموز، كمتر است. (معرفت ش 75، ص 17).
همچنين در تحقيقات ديگري روانشناسان به اين نتيجه رسيدند كه ميزان اضطراب در دانش آموزاني كه در مراسم مذهبي و دعا شركت نمي كنند، بيشتر است. (بررسي نقش دعا در كاهش اضطراب در بين دانش آموزان استان كرمان، سيد حسين سيد جعفري، مركز آموزشي خواجه نصير كرمان).
نتيجه:
بايد توجه داشت كه دعا و تضرع به درگاه خداوند، باعث كاهش شدت اضطراب مي شود؛ زيرا مؤمن مي داند كه خداوند فرموده است: (مرا بخوانيد اجابت مي كنم شما را. غافر آيه 60) و (هنگامي كه بندگان من، از تو درباره من سؤال مي كنند، بگو من نزديكم و دعاي دعا كننده را، به هنگامي كه مرا مي خواند، پاسخ مي گويم. بقره آيه 186) و به همين دليل است كه دعا و نيايش به درگاه خداوند از شدت اضطراب مي كاهد؛ زيرا مؤمن، اميدوار است كه خداوند دعايش را مستجاب، مشكلاتش را حل و حاجاتش را برآورده و اندوه و اضطرابش را رفع كند. (قرآن و روانشناسي، محمد عثمان نجاتي، ص 366).
كارل گوستاو يونگ، روانشناس بزرگ معاصر مي گويد: در طول سي سال گذشته، افراد زيادي از مليّت هاي مختلف جهان متمدن، با من مشورت كردند و من صدها تن از بيماران را معالجه و درمان كرده ام، اما از ميان بيماراني كه در نيمه دوم عمر خود به سر مي بردند (يعني از 35 سالگي به بعد) حتي يك بيمار را نديدم كه اساسا مشكلش نياز به يك گرايش ديني در زندگي نباشد. به جرئت مي توانم بگويم كه تك تك آنها به اين دليل قرباني بيماري رواني شده بودند كه آن چيزي را كه اديان موجود در هر زماني به پيروان خود مي دهند، فاقد بودند و فرد فرد آنها تنها وقتي كه به دين و آموزه هاي ديني بازگشته بودند، به طور كامل درمان شدند. (قرآن و روانشناسي، محمد عثمان نجاتي، ص 366).
«دعا از منظر روانشناسان»
اثرات دعا و راز و نياز با خداوند به قدري در روح و روان انسان چشمگير است كه اين موضوع از ديد روانشناسان غربي نيز مخفي نمانده است. مقالات فراوان و كتاب هايي كه از اين روانشناسان به ما رسيده است خود دليلي بر اين مطلب مي باشد.
روانشناس معروف ديل كارنگي در مقاله اي در رابطه با اين موضوع مي نويسد : «امروز جديدترين علم ها همان چيزهايي را تعليم مي دهد كه پيامبران تعليم مي دادند. چرا ؟ به علّت اين كه پزشكان روحي دريافته اند كه دعا و نيايش و نماز و داشتن يك ايمان محكم به دين؛ تشويش، هيجان و ترس را كه موجب بيشتر ناخوشي هاي ماست را برطرف مي سازد. ايمان مذهبي به طور قطع عالي ترين وسيلۀ معالجۀ غم و نگراني است». از نظر ايشان نيايش به معني پذيرفتن ضعف و سستي نيست و دعا جاي عمل را نمي گيرد و شخص را بي نياز از آن نمي كند بلكه انسان بايد تمامي تلاش خود را بكند و شرايط استجابت دعا را فراهم آورد.
الكسين كارلمي گويد : «نيايش و تضرع و طلب استعانت گاهي يك حالت كشف و شهود و آرامش دروني و بدور از محسوسات در انسان به وجود مي آورد؛ نيايش پرواز از روح به سوي خدا يا حالت پرستش عاشقانه نسبت به جدايي از اوست كه معجزۀ حيات را آفريده است، و بالاخره نيايش نمودار كوشش انسان است براي ارتباط با آن وجود نامرئي كه آفرينندۀ عقل كل، قدرت مطلق و خير مطلق است. از نظر كارلمي آرامش ناشي از نيايش موجب شكفتگي و انبساط مغزي و باطني است و كسي كه حقيقتاً معتقد به مذهب است هرگز گرفتار امراض عصبي نخواهد شد.» اگر مذهب حقيقت نداشته باشد زندگي بي معنا و پوچ است و بازيچه اي بيش نخواهد بود.
امروزه حتي پزشكان و روانشناسان نيز مبلغين دين شده اند. آنها بيماران را از آن جهت به دين داري تشويق نمي كنند كه از آتش جهنــم در آن دنيا رهايي يابند؛ بلكه براي رهايي از آتش جهنم همين دنيا يعني جهنم زخم معده، آنژين، اختلال عصبي و جنون است كه گرويدن به دين را توصيه مي نمايند.
حتما شما نيز كساني را سراغ داريد كه پس از آنكه تمام معالجات ديگر در آنان مؤثّر واقع نشد به نيروي دعا و عبادت از بيماري رهايي يافته اند. از راه دعا بشر مي كوشد نيروي محدود خود را با متوسل شدن به منبع نامحدود تمام نيروها (خداوند) افزايش دهد. هنگامي كه ما دعا مي خوانيم خود را به قوّه ي محرّكه ي پايان ناپذيري كه تمام كائنات را به هم پيوسته است متصل ومربوط مي كنيم. ما دعا مي كنيم تا قسمتي از آن نيرو به حوائج ما اختصاص داده شود. به خاطر همين استدعا وتمنا نواقص ما مرتفع شده وبا قدرتي بيشتر و حالي بهتر ازجا بر مي خيزيم. هر وقت ما با شور و حرارت خداوند را در دعا و نماز مخاطب مي سازيم؛ هم روح و هم جسم خود را به وجهي احسن تغيير مي دهيم و غير ممكن است مرد يا زني براي يك لحظه به دعا بپردازد و نتيجه ي مثبت و مفيدي از آن نگيرد . »( چهل حديث به نقل ازآئين زندگي ص186).
اين ارتباط عاشقانه و مستمر با خالق هستي در قالب دعا و عبادات، اثرات سازنده و عميقي در تهذيب نفس، صفاي باطن و بهداشت رواني انسان دارد، چنان چه همه اديان توحيدي بر راز و نياز با خداوند تأكيد فراوان دارند.
در آخر:
قرآن كريم و روايات معصومين (ع)، درمان تمام نگراني ها و اضطراب ها را ياد و ذكر خدا (دعا و نيايش) معرفي مي كنند و آرامش را در توجه به خدا عنوان مي فرمايند. بر اين اساس و نتايج تحقيقات متخصصان، بهترين پناهگاه و امن ترين جايگاه براي غلبه بر اضطراب، روي آوردن به مذهب و دين و در نهايت، دعا و نيايش است.
براي اطلاعات بيشتر مي توانيد به كتب زير مراجعه نماييد:
- قرآن و روانشناسي (دكتر محمد عثمان نجاتي / ترجمه:عباس عرب)
- تحليل روانشناختي نيايش (محمود صادقي جانبهان)
- روانشناسي دين از ديدگاه ويليام جيمز (ترجمه: دكتر مسعود آذربايجاني)

پرسمان دانشجویی