اهميت تفکر در اسلام | کتابخانه مجازی الفبا

تفكر و اهميتش در دين اسلام؟

دين اسلام كه راه رشد و سعادت انسان است، آميزه اي از آموزه هاي عقلاني و آموزه هاي عرفاني است. انسان هم آميزه اي از عقل و احساس است. پس اولا اين دو با هم هماهنگ هستند و ثانيا انسان با پيمودن دو راه عقل و راه عشق و عرفان به كمال و سعادت مي رسد.
تفکر ابزار اصلي پيمايش راه عقل و تقويت عقلانيت در انسان است. يعني انسان در فاز اول کمال که همان تقويت عقلانيت و سلوک عقلاني است، با ابزار تفکر پيش مي رود و به کمال عقلاني مي رسد و بعد در فاز دوم يا در کنار سلوک عقلاني به سلوک عرفاني و معنوي مي پردازد و به کمال نهايي و سعادت دست مي يابد.
روي اين سيستم عقلانيت و تفکر زيربناي حرکت تکاملي انسان در مسير دين و بندگي خداوند تلقي مي شود و کسي در مرحله سلوک عرفاني موفق مي شود که از وادي عقلانيت گذر کرده و عقل خود را کامل نموده است.
به عبارت ديگر حيات عقلاني انسان هم خودش مرحله اي از کمال است و هم زير ساخت حيات عرفاني و فاز نهايي کمال و سعادت انسان مي باشد.
با اين توضيح اهميت تفکر کاملا روشن مي شود ولي براي توضيحات بيشتر مطالب زير مفيد است.
انديشه و تفكر يكي از مقدس ترين سرمايه هاي انسان، و از ويژگيهاي بارز او است كه وي را از انواع حيوان ممتاز مي سازد . انسان يك موجود عاقل و متفكري است كه قدرت دارد در مسائل مختلف بيانديشد . عقل ابزاري است كه بواسطه آن مي تواند آينده روشني را براي خويش ترسيم نموده و سرنوشت خوب و درستي را براي خود بيافريند .
در حقيقت كمال و رشد انسان به ميزان تفكر او بستگي دارد . تعقل و تفكر ناشي از استعداد فطري و ذاتي بشر است، بنابراين انسان در راه استفاده از اين ابزار ذاتي حتما بايد آزاد باشد; چرا كه هيچ قدرتي نمي تواند جلوي امر ذاتي و دروني را بگيرد . هر چند مي توان جلوي رشد آن را گرفت و حتي منحرفش كرد; ولي نمي توان به طور كلي انسان را از اين نعمت بي بهره ساخت، و جلوي آزادي تفكر او را گرفت . در هر صورت انسان مي تواند در هر مسئله اي كه استعداد آن را دارد فكر كند و از راه علمي و استدلال عقلي آن مسئله را بشناسد .
به قول شهيد مطهري، آزادي تفكر ناشي از استعداد انساني بشر است كه مي تواند در مسائل بينديشد . اين استعداد بشري حتما بايد آزاد باشد . هر مكتبي كه به ايدئولوژي خود ايمان و اعتقاد داشته باشد، به ناچار بايد طرفدار آزادي انديشه و تفكر باشد، و به عكس، هر مكتبي كه ايمان و اعتقادي به خود ندارد جلوي آزادي انديشه را مي گيرد، اين گونه مكاتب ناچارند مردم را در يك محدوده خاص فكري نگه دارند و از رشد افكارشان جلوگيري كنند . (1)
اسلام و آزادي تفكر
در تعاليم اسلامي، انديشه به جهت اهميتي كه دارد به عنوان حق مسلم و امر واجب تلقي، و از آن به بزرگ ترين و مهم ترين عبادتها ياد شده است . از نظر اسلام، ايمان كامل و حقيقي، ايماني است كه بوسيله تدبر و تعقل صحيح، به دور از هر گونه تاثيرپذيري از عوامل خارجي نظير عادات و رسوم و تقليدها (2) بنا شده باشد . از اين رو تقليد در اصول دين را جايز ندانسته، آن را يك مسئله علمي، فكري و عقلي توصيف مي كند و مي گويد براي هر مسلماني واجب است آزادانه از راه تفكر، دليلي براي پذيرش اصول دين خود داشته باشد .
حاصل سخن اينكه، با مراجعه به متون ديني (قرآن و روايات)، بدست مي آيد كه انديشيدن و تفكر از ارزش بالايي برخوردار است . در تاييد اين مطلب همين بس كه در قرآن كريم واژه تفكر با مشتقاتش 479 بار وارد شده و به موضوعات مختلفي چون، تفكر در آفرينش انسان، جهان و كيفيت خلقت آنها، تفكر در نفع و ضرر، تفكر در اهميت علم و دانش و دوري از جهل و ناداني، انديشه در تسخير آسمان و زمين توسط انسان، تفكر درباره دنيا و آخرت، انديشه در قدرت الهي، تفكر در فلسفه حرمت برخي چيزها، تاكيد بر تفكر سازنده و صحيح، دوري از تفكر باطل و ويرانگر و آثار تفكر اشاره شده است . (3) در متون روايي نيز چنين مطالبي وجود دارد و در برخي روايات، از تفكر و انديشه به عنوان بهترين و بي مانندترين عبادت ياد شده است .
چنانكه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در اين باره مي فرمايد: «لا عبادة مثل التفكر; (4) عبادتي مانند انديشيدن نيست .»
و امام صادق عليه السلام فرمودند: «افضل العبادة ادمان التفكر; (5) بهترين عبادت مداومت در تفكر است .»
و ا مام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد: «لا عبادة كالتفكر; (6) عبادتي مانند انديشيدن نيست .»
و نيز مي فرمايد: «ركعتان خفيفتان في التفكر خير من قيام ليلة; (7) خواندن دو ركعت نماز كوتاه با فكر و انديشه بهتر از شب زنده داري كردن است .»
و در روايت ديگر مي فرمايد: «تفكر ساعة قصيرة خير من عبادة طويلة; (8) ساعتي كوتاه انديشه كردن بهتر از عبادت طولاني است .»
در عده اي از روايات، از تفكر به عنوان حيات دل و بصيرت و بينايي ياد شده است . امام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد: «افكر تستبصر; (9) فكر كن تا بصيرت و آگاهي يابي .»
و فرمود: «راس الاستبصار الفكرة; (10) منشا بينايي فكر و انديشه است .»
همچنين علي عليه السلام مي فرمايد: «لا بصيرة لمن لا فكر له; (11) كسي كه انديشه ندارد بصيرت و آگاهي ندارد .»
و فرمود: «التفكر حياة قلب البصير; (12) انديشيدن مايه زندگي دل بينا است .»
و نيز فرمود: «نبه بالتفكر قلبك; (13) قلبت را با انديشيدن بيدار كن .»
و در بعضي روايات از تفكر و انديشه به عنوان آينه روشني ياد شده كه كردار خوب و بد انسان را مي نماياند . امام امير المؤمنين عليه السلام فرمود: «الفكر مرآة صافية; (14) انديشه آئينه روشني است .»
و نيز مي فرمايد: «فكر المرء مرآة تريه حسن عمله من قبحه; (15) انديشيدن مرد آئينه اي است كه كارهاي خوب و بد او را برايش نشان مي دهد .»
در رواياتي انديشيدن به عنوان عاملي براي هدايت و رشد و كمال انسان توصيف گشته است . امام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد: «الفكر يهدي الي الرشاد; (16) انديشه انسان را به سوي رشد و كمال هدايت مي كند .»
و فرمود: «الفكر رشد; (17) انديشيدن [موجب يافتن] راه تكامل است .»
و امام موسي كاظم عليه السلام مي فرمايد: «ان لكل شي ء دليلا، ودليل العقل التفكر; (18) براي هر چيزي راهنمايي است، و راهنماي عقل، انديشيدن است .»
و بالاخره در برخي روايات از تفكر و انديشه به عنوان يكي از صفات مؤمن ياد شده است .
پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «من صفات المؤمن ان يكون جوال الفكر; (19) فكر جوال [و انديشه فعال] از صفات مؤمن است .»
و امام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد: «المؤمن دائم الذكر كثير الفكر علي النعماء; (20) مؤمن هميشه در حال ذكر و انديشه در باره نعمتهاي الهي است .»
و در روايتي مي فرمايد: «تفكر قبل ان تعزم; (21) قبل از اراده هر كاري انديشه كن .»
و نيز در روايت ديگر مي فرمايد: «اذا لوحت الفكر في افعالك، حسنت عواقبك في كل امر; (22) وقتي فكر و انديشه را سرلوحه تمام كارهايت قرار دادي، عاقبت و نتيجه كارهايت خوب خواهد بود .»
حدود آزادي انديشه در اسلام
در جهان بيني اسلامي انديشه و تفكر از نظر ارزش به تفكر مثبت و منفي تقسيم مي گردد . تفكر براي شناخت خدا، قدرت الهي، معاد و جهان آخرت، ملكوت آسمانها و زمين و نعمتهاي بي كران الهي، و ... كه باعث رشد فكري و معنوي انسان مي گردد، از انديشه هاي مثبت و سازنده اي است كه اسلام بر آن تاكيد فراوان دارد .
با مراجعه به متون اسلامي درمي يابيم كه در اسلام عزيز انديشيدن و تفكر، در واقع ابزاري براي تعميق باور به توحيد و شناخت درست و عميق نظام آفرينش و استفاده معقول و پسنديده از آن در راه خير و سعادت و كمال مطلوب است . بنابراين، مرز آزادي انديشه از نظر اسلام تا جايي است كه به كفر و الحاد و توطئه عليه دين و مذهب نگرايد . در يك كلام هر انديشه اي كه باعث دوري انسان از خداوند شود; انديشه باطل و مطرود است .
امام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد: «انعم الفكر فيما جاءك علي لسان النبي الامي صلي الله عليه و آله مما لا بد منه و لا محيص عنه; و خالف من خالف ذلك الي غيره; (23) در آنچه از زبان پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله از جانب حق به تو رسيده است; و از آن چاره و راه فراري نيست; خوب انديشه كن و با آن كس كه از تفكر در سخنان پيامبر اعراض مي كند، و به غير آن روي مي آورد; مخالفت كن .»
در روايت ديگر مي فرمايد: «التفكر في ملكوت السموات والارض عبادة المخلصين; (24) انديشيدن در ملكوت آسمانها و زمين عبادت انسانهاي مخلص است .»
ونيز مي فرمايد: «التفكر في آلاء الله نعم العبادة; (25) انديشيدن در نعمتهاي الهي بهترين عبادت است .»
همچنين امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «افضل العبادة ادمان التفكر في الله وفي قدرته; (26) برترين عبادت انديشه مداوم در باره خداوند و قدرت او است .»
و امام رضا عليه السلام نيز مي فرمايد: «ليس العبادة كثرة الصيام والصلاة وانما العبادة الفكر في الله تعالي; (27) عبادت به نماز و روزه بسيار نيست، بلكه عبادت، تفكر در امر خداوند است .»
در روايتي از رسول خدا صلي الله عليه و آله مي خوانيم: «افضل التفكر ذكر الموت; (28) انديشيدن درباره مرگ برترين انديشه است . »
در واقع اين نوع روايات، ما را به انديشه هاي صحيح و جهت دار تشويق مي كند .
در برابر اين انديشه هاي سازنده و سالم، انديشه هاي باطل و ويرانگر قرار دارد . تفكر براي مقاصد نفساني و شيطاني مانند تسلط بر انسانها و بهره كشي از آنان، ظلم و جور و بي عدالتي، شهوت راني و ارضاي تمايلات حيواني، ايجاد و ترويج فحشا و فساد در جامعه، از بين بردن اصول و ارزشهاي انساني، ايجاد اختلاف و نزاع بين مسلمين، توطئه عليه دين، تفسير ناصحيح از دين براي انحراف افكار (تحريف دين)، از بين بردن حقوق مردم، جلوگيري از حق و عدالت و خلاصه هر آنچه كه باعث گمراهي انسان و دوري وي از خدا و دين و معنويت مي شود، از انديشه هاي باطل و ويرانگر است . از نظر اسلام اين نوع تفكر باطل و گمراه كننده، محكوم و مردود است .
آثار و ثمرات آزادانديشي
براي آزادي تفكر ثمرات فراواني در روايات اسلامي بيان شده است كه به جهت اختصار به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1 . ايمني از لغزش و خطا: يكي از ثمرات بسيار مهم انديشه آن است كه، تدبر و عاقبت انديشي قبل از انجام هر عملي باعث مي شود كه انسان از لغزشها و خطاها محفوظ بماند . امام امير المؤمنين عليه السلام در اين باره مي فرمايد:
- «اصل السلامة من الزلل، الفكر قبل الفعل; (29) اصل و پايه در امان بودن از لغزشها، انديشيدن پيش از انجام كار است .»
- «التروي في القول يؤمن الزلل; (30) انديشه كردن در هنگام گفتار، [شخص را] از خطا و لغزش حفظ مي كند .»
- «عليك بالفكر، فانه رشد من الضلال ومصلح الاعمال; (31) بر تو باد انديشيدن، زيرا انديشه موجب نجات از گمراهي و اصلاح كننده اعمال است .»
2 . هدايت و نجات: انديشه و تفكر نقش راهنما و منجي را دارد، و انسان را به راه درست و پسنديده رهنمون مي سازد و از گرفتاريها رهايي مي بخشد . امام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد:
- «الفكر يهدي الي الرشاد; (32) انديشه [انسان را] به سوي رشد و كمال هدايت مي كند .»
- «الفكر في العواقب ينجي من المعاطب; (33) انديشه در سرانجام كارها، [آدمي را] از گرفتاريها نجات مي دهد .»
هر مكتبي كه به ايدئولوژي خود ايمان و اعتقاد داشته باشد، به ناچار بايد طرفدار آزادي انديشه و تفكر باشد، و به عكس، هر مكتبي كه ايمان و اعتقادي به خود ندارد جلوي آزادي انديشه را مي گيرد
3 . درخشندگي عقول: از جمله آثار انديشه آن است كه به خردها درخشندگي و روشنايي مي بخشد . چنانكه امام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد: «الفكر جلاء العقول; (34) انديشه كردن سبب درخشندگي خردها است .»
و در روايت ديگر مي فرمايد: «الفكر ينير اللب; (35) انديشيدن، خرد را روشن مي گرداند .»
4 . سلامتي: يكي ديگر از ثمرات انديشيدن، سلامتي انسان است . امام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد: «اصل العقل الفكر وثمرته السلامة; (36) اساس عقل انديشيدن است و ثمره آن سلامتي است .»
5 . عاقبت نيكو: از ديگر ثمرات تفكر و انديشه آن است كه عاقبت كار انسان نيكو مي گردد . امام امير المؤمنين عليه السلام مي فرمايد: «اذا قدمت الفكر في افعالك حسنت عواقبك وفعالك; (37) وقتي انديشيدن را در كارهايت مقدم داشتي، عاقبت تو و كارهايت خوب خواهد بود .»
و نيز مي فرمايد: «من كثرت فكرته حسنت عاقبته; (38) هر كس انديشه اش بيشتر باشد، عاقبت نيكويي خواهد داشت .»
پي نوشت:
1) شهيد مرتضي مطهري، پيرامون انقلاب اسلامي، انتشارات صدرا، تهران، 1372 ش، چ 9، ص 10 .
2) به همين جهت تعداد زيادي از آيات قرآن مشركان و بت پرستان مكه را به خاطر پيروي كوركورانه از آبا و اجدادشان سرزنش كرده و مي فرمايد: «و اذا قيل لهم اتبعوا ما انزل الله قالوا بل نتبع ما وجدنا عليه آبائنا» ; (لقمان/21) «هنگامي كه به آنان گفته شود كه از آنچه خدا نازل كرده پيروي كنيد، مي گويند: بلكه ما از چيزي پيروي مي كنيم كه پدران خود را بر آن يافتيم .»
3) در اين باره قبلا در بحث «آزادي در قرآن » آيات فراواني را در موضوعات ياد شده آورده و مورد بحث قرار داديم . در اين بخش روايات «آزادي انديشه » را مورد بررسي قرار مي دهيم .
4) ابو جعفر محمد بن علي بن حسين بن باويه (شيخ صدوق)، من لا يحضره الفقيه، انتشارات جامعه مدرسين، قم 1413 ق، ج 4، ص 372 .
5) اصول كافي: ج 2، ص 55، باب تفكر، ح 3 .
6) غرر الحكم و درر الكلم: ص 56، ح 533، و در برخي روايات مي فرمايد: «الفكر عبادة; انديشيدن عبادت است .» غرر الحكم و درر الكلم: ص 56، ص 531 .
7) شيخ ابي جعفر الصدوق، ثواب الاعمال، انتشارات شريف رضي، 1364 ق، ص 44 .
8) غرر الحكم، ص 57، ح 549 .
9) همان، ص 57، ح 575 .
10) همان، ص 57، ح 578 .
11) همان، ص 57، ح 580 .
12) محمد بن يعقوب كليني، اصول كافي، دار الكتب الاسلامية، تهران، 1365 ش، ج 1، ص 38، ح 34 .
13) اصول كافي، ج 2، ص 54، باب التفكر، ح 1 .
14) محمد باقر مجلسي، بحار الانوار، مؤسسه الوفاء، بيروت، 1404 ق، ج 1، ص 159، باب 4، ح 76 .
15) غرر الحكم، ص 57، ح 563 .
16) همان، ص 58، ح 587 .
17) همان، ص 58، ح 587 .
18) وسائل الشيعة، ج 15، ص 207، باب 8، ح 20291 .
19) بحار الانوار، ج 64، ص 310، باب 14، علامات المؤمن و صفاته، ح 45 .
20) غرر الحكم، ص 90، ح 589 .
21) همان، ص 56، ح 546 .
22) مستدرك الوسائل، ج 11، ص 308، باب 33، ح 9 .
23) نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتي، خ 153 .
24) مستدرك الوسائل، ج 11، ص 185، باب 5، ح 8 .
25) همان .
26) اصول كافي، ج 2، ص 255، باب التفكر، ح 3 .
27) وسائل الشيعة، محمد بن حسن حر عاملي، مؤسسة آل البيت، قم، 1409 ق، ج 15، ص 117، باب 5، ح 20265 .
28) مستدرك الوسائل، ج 2، ص 102، باب 17، ح 17 .
29) مستدرك الوسائل، ج 11، ص 308، باب 33، ح 8، و در روايت مشابهي مي فرمايد: «الفكر في الامر قبل ملابسته يؤمن الزلل; انديشيدن در كار پيش از وارد شدن به آن [آدمي را] از لغزش ايمن مي دارد .» غرر الحكم، ص 58، ح 588 .
30) غرر الحكم، ص 211، ح 4072 .
31) همان، ص 57، ح 561 .
32) همان، ص 58، ح 587 .
33) مستدرك الوسائل، ج 11، ص 307، باب 33، ح 8 .
34) غرر الحكم، ص 56، ح 539 .
35) همان، ص 56، ح 539 .
36) همان، ص 52، ح 404، و در روايت مشابهي مي فرمايد: «ثمرة الفكر السلامة; نتيجه فكر، سلامتي است .» غرر الحكم، ص 58، ح 599 .
37) غرر الحكم و درر الكلم، عبد الواحد آمدي، ترجمه: محمد علي انصاري، مؤسسه دار الكتاب، قم، ج 1، فصل 17، ح 131 .
38) غرر الحكم، ص 57، ح 572 .
مقاله از : اكبر اسد عليزاده

پرسمان دانشجویی