تفکر و روش تقويت فکر | کتابخانه مجازی الفبا

چكار كنيم تا ملكه تفكر براي ما حاصل شود ؟

اولين قدم و مرحله اي که انسان بايد در مسير خودسازي طي کند، تفکر است. انسان موجود انديشمندي است که قدرت تفکر او را از ساير موجودات و حيوانات ممتاز مي سازد. عقل و فکر معيار اصلي انسانيت انسان است، يعني انسان با تعقل و تفکر انسان مي شود و از مرتبه حيوانيت فاصله مي گيرد.عقل و فکر دو نوع کارکرد دارد. هم خودش معيار ارزش مندي انسان است، يعني اصل وجود علم و انديشه الهي ارزشمند است و باعث تعالي روح انسان مي شود و هم با هدايت انسان در صراط مستقيم بندگي، ارزش آفرين مي باشد. انسان با عقل است که خداي رحمان را عبادت مي کند - العقل ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان- و با عقل و تفکر است که بهشت به دست مي آيد. چيستي تفکر
حضرت امام خميني (رحمه الله) در تعريف تفكر ابتدا به همان تعريف كلي و منطقي آن اشاره مي كنند و تفكر را فرايندي مي دانند كه در طي آن سلسله اي از امور معلوم و مشخص در كنار هم قرار مي گيرند تا امري مجهول را، واضح و روشن سازند(شرح چهل حديث، ص، 191)كه اين همان تعريف حكمايي چون ابن سينا است.
اما براي تعريف اخلاقي آن، تعبير خواجه عبدالله انصاري را بهترين تعبير معرفي مي كنند:
خواجه عبدالله انصاري قدس سره مي گويد: تفكر جستجو نمودن «بصيرت» است - كه چشم قلب است- برا ي رسيدن به مقصود نتيجه، كه غايت كمال، آن است و معلوم است مقصد و مقصود، سعادت مطلقه است كه به كمال علمي و عملي حاصل آيد.( آداب الصلوه، ص 204.)
تعريفي که امام خميني رض از تفکر عنوان کرده است و همچنين تعريف منطقي ها از تفکر درست است اما بايد دقت کنيم که قبل از رسيدن به اين مرحله بايد فعاليت گسترده اي در زمينه کسب علم و جمع آوري اطلاعات و انديشه ها صورت بگيرد، زيرا رسيدن به تفکر منطقي مبتني بر داشتن اطلاعات وسيع در موضوع و مسايل علمي ا ست که مي خواهيم در آن تفکر منطقي انجام دهيم.
بنابراين منظور ما از تفکر در خودسازي ابتدا آشنايي با انديشه هاي اسلام است. نه اينکه از همان اول وارد تفکر منطقي شود و خودش کار حرکت فکر از کبرا و صغرا به نتيجه را انجام دهد. تفکر منطقي داشتن و انديشمند شدن در مرحله اي بالاتر از آشنايي با انديشه ها و اطلاعات دامنه اي يک مکتب قرار دارد و به اين معنا است که شخص خودش فکر و انديشه جديد توليد نمايد. اما آنچه در ابتداي خودسازي بدان نياز داريم، آشنايي با انديشه ها و ديدگاه هاي توحيدي اسلام در مورد موضوعات کلي و سوالات اساسي زندگي است.
بنابراين مرحله ابتدايي تفکر، ساختن فکر و عقل انسان در اثر آشنايي با انديشه ها و ديدگاه هاي اسلام است که به انسان کمک مي کند خود را با آن انديشه ها بسازد و عقل خود را رشد دهد. کشف مجهولات توسط تفکر منطقي، مرحله عالي تفکر است. نقش انديشه در انتخاب مسير زندگي
افكار و انديشه‏ هاي ارزنده و بزرگ ، نقش بسيار مهمّي در انتخاب مسير زندگي و تكامل انسان دارند ؛ بشر مي‏ تواند با افكار عالي و ارزشمند پايه‏ هاي ركود را شكسته و به سوي اهداف عالي گام برداشته و آن را به دست آورد ؛ همان گونه كه افكار زشت و ناپسند در تباه شدن عمر انسان نقش عجيبي دارند و بسياري از انسان‏ها بر اثر انديشه‏ هاي آلوده و خطرناك ، خود و ديگران را به گمراهي و تباهي كشانده‏ اند .
اگر ضمير خود را با افكار نيك و پسنديده اسلام بارور كنيم ، از نردبان ترقّي بالا مي‏رويم و اگر آن را با فكر گناه و انديشه فاسد و آلوده پر كنيم وسيله سقوط خود را فراهم مي ‏سازيم .
همان‏گونه كه زمين خشك را مي ‏توانيم با آبياري و تلاش به باغ و گلستان تبديل كنيم و نيز مي ‏توانيم او را رها سازيم تا خارستان شود ؛ ضمير خود را نيز مي‏ توانيم سرشار از افكار ارزشمند و پر ثمر نماييم يا نفس خود را رها ساخته و در افكار فاسد ، آلوده و منفي غوطه ‏ور سازيم .
ما در زندگي خود همواره در مسير انتخاب قرار داريم. تمام انتخاب هاي بشر برگرفته از انديشه هاي مثبت يا منفي او است. عقل و انديشه پيشواي زندگي انسان است. در حقيقت هر کسي آنچنان زندگي مي کند که مي انديشد. انتخاب مسير زندگي بر اساس نوع انديشه انسان متفاوت است. انديشه توحيد انسان را به بهشت مي رساند و انديشه کفر او را به جهنم رهسپار مي سازد.انديشه الهي و مادي
به طور کلي دو تفکر الهي و مادي همواره در جهان تسلط داشته است. مروج انديشه الهي انبياي الهي بوده اند و اشاعه دهنده تفکر مادي، ملحدان، دهريون، کافران و کساني بوده اند که به پيامبران ايمان نياورده اند و جهان را منحصر در ماده مي دانند. در انديشه الهي جهان و انسان علاوه بر بعد مادي، بعد مجرد و روحاني نيز دارد، پس ماده پايان راه نيست و زندگي در بعد مجرد خود در جريان است، ولي از نظر ماديون جهان منحصر در ماده است، و پايان زندگي مادي، پايان همه چيز است. الهيون به خداوند به عنوان خالق هستي و مدير و مدبر آن اعتقاد دارند، پس هستي را زنده و خود را همواره در ارتباط با کل هستي مي دانند، ولي ماديون چنين اعتقادي ندارند و همه چيز را تصادفي مي دانند. در انديشه مادي انسان به جايي بند نيست و توقعي از ماوراي طبيعت ندارد.
در انديشه الهي اعتقاد بر اين است که انسان پس از مرگ به زندگي روحاني خود ادامه مي دهد و وارد عالم برزخ و قيامت مي شود تا به پاداش و يا جزاي عمل خود در دنيا برسد، در حالي که در انديشه مادي مرگ پايان زندگي و بن بست حيات است، با اين تفکر انسان هر کاري از خير و شر که بخواند مي تواند انجام دهد چون معتقد است که محاسبه و معاقبه اي در کار نخواهد بود.
انسان الهي معتقد است که هدف زندگي قرب به خدا و آماده شدن براي ملاقات او در حيات پس از مرگ است و لذا سختي هاي زندگي و حيات را به جان مي خرد و پيوسته در تلاش و کوشش است تا با انجام کار خير به کمال روحي برسد، ولي انسان مادي زندگي را در لذت هاي مادي خلاصه مي کند و معتقد است چون مرگ پايان همه چيز است پس بايد بکوشيم تا مي توانيم از زندگي خود لذت ببريم و در نتيجه برايش حلال و حرام فرقي نمي کند.
از نظر انسان مادی در حساب عالم هیچ گونه تفاوتی میان راه حق و راه ناحق نیست. عدل و ظلم، حق و ناحق، خوبی و بدی از نظر نظام کلی عالم حساب خاصی ندارد. گوش جهان به این معانی و مفاهیم بدهکار نیست. اساساً جهان چشم و گوش و عقل و هوش ندارد که به این چیزها برسد و آن را که در راه حق و عدالت و اخلاق و انسانیت و نیکوکاری و اخلاص گام برمی‏دارد تأیید کند و کسي را که در این راه گام برنمی‏دارد، تقبيح نمايد. ولی از نظر انسان الهی جهان هستي کاملا هوشمند و حسابگر است و حق و باطل را فرق مي گذارد و انسان نيکوکار را تحسين و بدکار را تقبيح مي کند.
حرکت جهادي چه در جهاد اصغر و چه جهاد اکبر و شهادت و کشته شدن در راه تحقق ارزش ها، به هيچ وجه در انديشه مادي قابل توجيه و قبول نخواهد بود. وقتي ايثار جان و مال در جايي محاسبه نمي شود، چرا بايد فداکاري کرد، ولي در انديشه الهي و بر مبناي اعتقاد به معاد، جهاد و شهادت، يعني گذشتن از زندگي مادي و فداکاري در راه خدا براي رسيدن به لقاي الهي از بزرگترين ارزش هاي معنوي انسان ساز است. جهاد در اسلام در حقيقت حرکتي براي خروج از تفکر مادي به سوي تفکر الهي است.
به دليل همين تفاوت فاحش و تباعد عميق فکري، همواره ميان الهي و مادي نوعي عدم تفاهم و دشمني عميق وجود دارد. اگر امروز آمریکایی‌ها، صهیونیست‌ها و سران اروپا مفاهيم ارزشي انقلاب اسلامي را نمی‌فهمند و با آرمان هاي اسلامي سر ستيز دارند، به دليل اين است که عقل و تفکر الهی ندارند، عقل، ایده، تفکر و اعتقاد آن‌ها مادی است و دور مقام، ثروت، شهرت و لذت مادي می‌چرخد. صف آرايي بسيار گسترده و تهاجم وسيع نظامي و فرهنگي و اقتصادي اي که امروز ميان تمدن غرب و اسلام شکل گرفته است، ريشه اصلي اش در تقابل ميان دو انديشه الهي و مادي است.
مي بينيد که بازخورد دو انديشه مادي و الهي در زندگي و نوع انتخاب هدف و راهبرد و عملکردها و نتايج کاملا متفاوت و بلکه متناقض است. لذا يکي از موضوعاتي که براي خودسازي بسيار اهميت دارد، آشنايي عقلاني با نگاه الهي و مادي به جهان و زندگي و انسان و نتايج و موضع گيري هاي متناقض آن است. اين پژوهش به او کمک مي کند تا ذهن و عقلانيت خود را در مسير صحيح انديشه الهي قرار دهد و از انديشه مادي و آسيب هاي عقلاني آن گريزان شود.
انسان در ابتداي مسير خودسازي به بيداري نياز دارد و درک عميق و تطبيقي دو انديشه الهي و مادي و کارکردهاي آن کمک بسيار زيادي به بيداري انسان از خواب غفلت و هشياري مکتبي او خواهد کردپرورش عقل
گوهر عقل، ارزشمندترین نعمت الاهی برای بشریت است و به همین جهت است که انسان اشرف مخلوقات نامیده شده است. به واسطۀ این نعمت بزرگ است که انسان می تواند هستي را از نيستي، خیر را از شر، هدایت را از ضلالت، دوست را از دشمن، نور را از ظلمت و حق را از باطل و بد را از خوب تمییز دهد و از آفات و خطرات مصون و محفوظ بماند.
از مطالب گذشته روشن شد که همه انتخاب هاي انسان از عقل و نوع انديشه او الهام مي گيرد، بنابراين در ابتداي حرکت خودسازانه لازم است که ذهن و فکر انسان کاملا با انديشه الهي انس بگيرد و باورهاي الهي داشته باشد، تا زندگي اش در مسير الهي شدن و هدف اصيل آن جريان پيدا کند.
روي اين حساب پرورش عقل براي انسان طالب کمال بسيار با اهميت است، بعدا به اين نکته واقف خواهيم شد که مبناي اراده و نوع عملکرد او در بخش مراقبه و گام هاي عملي اي که در مسير خودسازي برخواهد داشت، همه بر اساس رهنمودهاي عقلاني و تفکرات شخصي او شکل خواهد گرفت.
تفکر الهي در انسان در دو مرحله شکل مي گيرد. اول، آشنايي با محصولات فکري انديشمندان الهي از طريق مطالعه و دقت و پژوهش در آنها و همچنين مقايسه آنها با انديشه هاي مادي و نتايج آن در ساخت و ساز انسان و جامعه. دوم، تفکر شخصي در سوال هاي اساسي زندگي و دين و توليد انديشه هاي ديني و نقد انديشه هاي مادي و مبارزه فکري با آنها.راه هاي پرورش عقل و انديشه الهي
راه های زیادی برای پرورش عقل و انديشه الهي وجود دارد که به بعضی از آنها اشاره می کنیم:
1-استفاده از معلم و استاد دلسوز و عالم رباني؛ امام علی (ع) یکی از گروه های سعادت مند را دانشجویانی می داند که درپی یافتن راه از طریق تعلیم و بهره گیری از اساتید و معلمان دلسوز و عالم رباني هستند. نهج‏البلاغه، ص ۴۹۶ ، النَّاسُ ثَلَاثَهٌ فَعَالِمٌ رَبَّانِیٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَي سَبِیلِ نَجَاهٍ وَ هَمَجٌ رَعَاع.‏ مردم سه دسته اند: عالم رباني و دانشجويي که در راه نجات قدم مي زند و کف روي آب.
2- ارتباط با کتاب و کتابخانه و مطالعه؛ چنان که امام صادق (ع) فرمود: “مطالعۀ فراوان در مطالب علمی عقل را باز و شکوفا می سازد”طباطبائی، محمد حسین، المیزان، ، ج ۵، ص ۴۱۳٫. موضوع مطالعه بسيار مهم است، زيرا همه چيز از مطالعه شروع مي شود. شروع کمال و خودسازي با مطالعه است و انسانيت انسان با مطالعه آغاز مي شود.
3- سیر و سفر در زمین و مطالعۀ تاریخ گذشتگان؛ قرآن در موارد متعددی انسان را امر به مسافرت های تحقیقاتی کرده و فرموده است: “بگو: روي زمین گردش کنید! سپس بنگرید سرانجام تکذیب‏کنندگان آیات الاهي چه شد؟ انعام، ۱۱، “قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُکَذِّبینَ”. بگو: در روي زمین سیر کنید و ببینید عاقبت کار مجرمان به کجا رسید” نمل، ۶۹، “قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُجْرِمینَ” . “بگو: در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است؟ سپس خداوند (به همین گونه) جهان آخرت را ایجاد مي‏کند یقیناً خدا بر هر چیز توانا است عنکبوت، ۲۰، “قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَهَ الْآخِرَهَ إِنَّ اللَّهَ عَلي‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ”!بگو: در زمین سیر کنید و بنگرید عاقبت کساني که قبل از شما بودند چگونه بود؟ بیشتر آنها مشرک بودند”! روم، ۴۲، “قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الَّذینَ مِنْ قَبْلُ کانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکینَ”.
4- تفکر و اندیشه ورزی در آیات تکويني خداوند؛ مسلماً در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه‏هاي (روشني) براي خردمندان است. قرآن مجید صاحبان عقل و اندیشه را کسانی می داند که در نشانه های خداوند تفکر می کنند و می فرماید: “…. براي خردمندان است، همان ها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن گاه که بر پهلو خوابیده‏اند، یاد مي‏کنند و در اسرار آفرینش آسمان ها و زمین مي‏اندیشند (و مي‏گویند:) بار الها! اینها را بیهوده نیافریده‏اي! منزهي تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار”! آل عمران، ۱۹۱ ، ۱۹۰،… “لّأِوْلي الْأَلْبَابِ الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیَمًا وَ قُعُودًا وَ عَلي‏ جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ في خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَاذَا بَاطِلًا سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ
5- پرهیز از تقلید کورکورانه؛ این امر باعث می شود تا انسان در کسب حقیقت از عقل و تفکر خویش بهره جسته و بدین واسطه حقانیت اسلام را با عقل و تفکر خویش دریابد. چرا که قرآن مشرکانی را که به تقلید کورکورانه از پدران مشرک خود می پرداختند به شدت مذمت می نماید و می فرماید: “و هنگامي که کار زشتي انجام مي‏دهند مي‏گویند: پدران خود را بر این عمل یافتیم و خداوند ما را به آن دستور داده است! بگو: خداوند (هرگز) به کار زشت فرمان نمي‏دهد! آیا چیزي به خدا نسبت مي‏دهید که نمي‏دانید”؟! اعراف، ۲۸، “وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَي اللَّهِ ما لا تَعْلَمُون‏”.
6- ارتباط با خردمندان و دانشمندان و دانایان؛ امیرالمؤمنین علی (ع) می فرماید: “قطع ارتباط از خردمند مساوی با پیوستن به نادان است “طباطبائی، محمد حسین، المیزان، ج ۵، ص ۱۱۴٫و یا در بخشی از حدیث پیامبر اکرم (ص) آمده است: “شایسته است که شخص خردمند عاقل شبانه روز خود را به چهار بخش تقسیم کند: … بخشی را به همنشینی با دانشمندی که او را در امر دینش یاری دهد، صرف نماید”. همان، ص ۱۱۳٫
7- پیروی از روی فکر و اندیشه؛ چنان که انبیا و پیامبران الاهی نیز همواره مردم را به تفکر و بصیرت در دستورات و آموزه های آیین خود دعوت می کردند. در این مورد قرآن کریم می فرماید: “بگو این راه من است، من و پیروانم با بصیرت کامل همۀ مردم را به سوی خدا دعوت می کنیم”. یوسف، ۱۰۸٫و نیز پیامبر اکرم (ص) فرمود: “تسلیم راهنمایی عقل باشید که به کمال دست یابید، و از آن سر نتابید که سرانجام پشیمان می گردید.[ حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف (دایره المعارف جامع اسلامی)، ج ۵، ص ۴۱۲٫
8- عدم غلبه احساس بر عقل؛ از دیگر موارد رشد عقل و کسب استقلال فکری است. امام سجاد (ع) در این رابطه می فرمایند: “هر آن کس که عقلش کامل ترین اندوخته اش نباشد، هلاکش بسیار آسان است”. همان.
9- تفكر در اعمال و رفتار خود و محاسبه نفس؛ مرحوم ملا احمد نراقي (رحمةالله عليه) در باب كيفيت تفكر در اعمال و رفتار خود مي فرمايند: «آدمي در هر شبانه روزي ساعتي به تفكر كار خود بيفتد و اخلاق باطنيه و اعمال ظاهريه خود را تفحص كند و احوال دل و جوارح خود را تجسس نمايد. لوح دل را در مقابل خود نهاده آن را ملاحظه كند و دفتر شبانه خود را گشوده، سر تا پاي آن را مطالعه فرمايد.» (معراج السعادة، ص 120 به بعد)
ايشان در ادامه توضيح مي دهند كه اگر ديدي در طول روز، به دستورات خداوند عمل كرده، از معصيت ها و گناهان اجتناب كرده اي، حمد و سپاس الهي را بجاي آور؛ و اگر ديدي معصيتي از تو سرزده و با رفتار و كردارت، مخالفت امر الهي نموده اي، توبه كرده و با جبران عمل، به علاج بپرداز.
ايشان در ادامه توصيه مي كنند كه انسان با نظر بصيرت به اعمال خود بنگرد و ببيند آيا از صفات رذيله اي كه او را به هلاكت مي اندازد، از قبيل بخل و حسد و كبر و... چيزي در وجود او هست يا نه؛ و با چراغ فكر همه زواياي وجودش را تفحص كند تا مبادا با اين صفات مهلكه خداي خود را ملاقات كند!
در فقه الرضا (عليه السلام) آمده است: «انديشيدن آينه تو است؛ بدي ها و خوبي هايت را به تو نشان مي دهد.» (ميزان الحكمة، ج10، ح16209)
امام علي (عليه السلام): انديشه كردن در خوبي ها، انگيزه بكار بستن آن ها مي شود.
امام علي (عليه السلام): ريشه سالم ماندن از لغزش ها، انديشيدن پيش از عمل كردن است و سنجيدن پيش از سخن گفتن.
10- فكر كردن به نعمت هاي خدا؛ امام علي (عليه السلام): انديشيدن در باره نعمت هاي خدا، نيكو عبادتي است.
11- تفكر در باره باقي بودن آخرت و فاني بودن دنيا؛ امام علي (عليه السلام): تميز دادن (تشخيص دادن) ماندني (آخرت) از رفتني (دنيا)، از شريف ترين انديشه ها است.
12- تفكر در قرآن كريم؛ پيامبر خدا (صلي الله عليه و اله وسلم): سهم ديدگان خود را از عبادت به آنان دهيد. عرض كردند: اي رسول خدا! سهم آن ها از عبادت چيست؟ فرمود: نگريستن به قرآن و انديشيدن در آن و پند گرفتن از شگفتي هايش.
در نتیجه پرورش فکر و کسب استقلال فکری با توجه به آیات و روایات، انسان در راه رسیدن به رشد و تعالی پیشرفت چشمگیری می نماید و نهایتاً معرفت و شناخت او به خداوند متعال ارتقا می یابد. قرآن کریم در این باره می فرماید: “خردمندان کسانی هستند که به پیمان با پروردگار پایبندند و پیمان نمی شکنند و به هر موردی که خدا امر فرموده رابطه برقرار می کنند (و به هر جا که به گسستن امر کرده بگسلند) و از خدای بترسند و از سختی حساب قیامت هراسناک باشند. و کسانی هستند که جهت نیل به رضای خداوند خویش، شکیبایی پیشه کنند و نماز را به پای دارند و از آن چه خدا روزی شان کرد. پنهان و آشکار اتفاق نمایند و در برابر بدی، نیکی پاداش دهند”. رعد، ۲۲- ۱۹ .تفكر از منظر روايات:
در روايات معصومين (ع) و سخنان گهربار ايشان، مطالب بسيار ارزشمندي در باب تفكر بيان شده است.
1-فضيلت تفكر در روايات
امام صادق(ع) مي فرمايند:«بيشترين عبادت ابوذر، تفكر و عبرت گرفتن بود.»( خصال،ص 42)
امير مؤمنان (ع) نيز يكي از خصوصيات بارز مؤمن را تفكر او در جوانب كارها مي داند:
«المؤمن ... مغمور بفكرته--- مؤمن در افكار خويش غوطه ور است. » ( نهج البلاغه،ص 533، حكمت 333)
و در جايي ديگر شأن و منزلت عقل به عنوان قوه تفكر را بيشتر از دين و حيا مي دانند:
جبرئيل بر آدم (ع) وارد شد و گفت: اي آدم! من مأمور شدم كه تو را بين سه چيز اختيار دهم تا يكي از آن سه چيز را انتخاب كني و دو تا را رها كني و آن سه چيز، عقل حيا و دين است. آدم(ع) گفت: من عقل را اختيار كردم. جبرئيل به حيا و دين گفت: برخيزيد و عقل را واگذاريد، آن دو گفتند: اي جبرئيل! ما مأمور شديم با عقل باشيم هر كجا باشد،گفت: پس شما به همراه عقل باشيد و خود عروج كرد و به آسمان رفت.( الكافي، ج1،ص 10،ح2)
اين حديث نوراني بيانگر آن است كه هر كجا عقل باشد، حيا (دوري از گناه) و دينداري و عبادت نيز هست، اما در عبادت و دينداري، ممكن است تعقل نباشد، در حالي كه ارزش هر عبادت و ديانتي به ميزان عقل فرد است.
2-اشاره به موضوع تفكر در روايات
در قبل اشاره شد كه هر تفكري ممدوح و پسنديده نيست، بلكه ارزش تفكر به موضوع آن و نتايج حاصل از آن است . علاوه بر كتاب آسماني ما كه بسياري از موضوعات تفكر را در پيش روي انسان قرار مي دهد، روايات معصومين(ع)نيز دراين زمينه نقش بسزايي دارند؛ از آن جمله:
امير مؤمنان (ع) مي فرمايند:«لاعباده كالتفكر في صنعه الله ---هيچ عبادتي مانند تفكر و مطالعه در مصنوعات (آفريده هاي ) الهي نيست. » ( بحارالانوار،ج1،ص 88، ح13)
امام صادق(ع) با فضيلت ترين تفكر را، تفكر در اسما و صفات خدا مي دانند، نه در چگونگي ذات او:«افضل العباده إدمان التفكر في الله و في قدرته---بهترين عبادت تفكر و انديشه در بزرگي خدا و اسما و صفات او و بزرگي او است. » ( الكافي،ج2، ص 55، ح3)
از امام صادق(ع) درباره حديث «يك ساعت تفكر، از عبادت يك شب بهتر است .» سؤال و توضيح خواسته شد، ايشان فرمودند:«يمر بالخربه او بالدار فيقول: اين ساكنوك؛ اين بانوك، ما لك لا تتكلمين( معناي اين تفكر يعني اينكه) اگر از ويرانه يا خانه اي عبور كرد، بگويد: آنان كه در تو ساكن بودند، آنان كه تو را ساختند، كجايند؟ تو را چه مي شود؟ چرا سخن نمي گويي؟!» (همان،ص 54، ح2)
3- نتايج تفكر
امير المؤمنين (ع) مي فرمايند:«التفكر يدعو إلي البر و العمل به---انديشه وفكر، انسان را به نيكويي و عمل به آن مي كشاند. »؛ (الكافي،ج2، ص 55، ح5)
در نتيجه؛ هر فكري سازنده نيست و سعادت انسان را تأمين نمي كند ؛ بلكه تنها انديشه اي كه انسان را به قرب الهي برساند ، سعادت او را فراهم مي كند و عبادت است.
با تفكر صحيح است كه انسان از خواب غفلت بيدار مي شود و سعادت انسان تضمين مي شود. اميرالمؤمنان علي (عليه السلام) فرمودند: «نبه بالتفكر قلبك؛ دل خود را با انديشه، آگاه نما» (نقل از كتاب شريف چهل حديث امام خميني، رضوان الله تعالي عليه، ص 189)
هرمقدار كه تفكر راهگشائي بيشتري داشته باشد ثواب بيشتري دارد بنابراين تفكر، داراي درجات ومراتبي است كه هرمرتبه اي كه بالاتر است ثواب بيشتري دارد گاهي يك لحظه تفكر يك هفته انسان را جلو مي اندازد گاهي يك ماه، گاهي يكسال وگاهي يك عمر.هرچه عميق تر باشد حركت وپيشرفت بيشتري بوجود مي آورد. ارزش علم آموزي
بحث علم و علم آموزی در دین اسلام، اهمیت و ارزش فوق العاده‌ای دارد، نخستین آیاتی كه بر پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) نازل شد، بهترین دلیل بر اهمیت و جایگاه ویژه تعلیم و تعلم در اسلام است: بخوان به نام پروردگارت كه (جهان را) آفرید. (همان كسی كه) انسان را از خون بسته‌ای خلق كرد. بخوان كه پروردگارت بزرگوار است؛ همان كسی به وسیله قلم تعلیم نمود و به انسان آنچه را نمی‌دانست، یاد داد.
قرآن كریم صراحتاً تعلیم را یكی از اهداف برانگیخته شدن پیامبر اكرم(ص) دانسته و فرموده است: هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلوا علیهم آیاته و یزكیهم و یعلمهم الكتاب و الحكمه؛ او كسی است كه در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت كه آیاتش را بر آنان می‌خواند و آنان را تزكیه می‌كند و به آنان كتاب (قرآن) و حكمت می‌آموزد.
پیامبر گرامی اسلام(ص) نیز با نظر به اینكه یكی از اهداف بعثتش تعلیم و تعلم است، در گفتار و رفتار خود كراراً به اهمیت علم، آموختن و نقش آن در تكامل زندگی انسان تأكید نموده است. بر همین اساس پیامبر اكرم(ص) وقتی دو گروه را در مسجد مشاهده كردند كه گروهی مشغول عبادت بودند و گروهی مشغول مذاكره و بحث علمی، رفتن به نزد گروه دوم را بر پیوستن به جمع عبادت كنندگان ترجیح داده و درباره این رفتار خود فرمودند: بالتعلیم ارسلت؛ من برای تعلیم فرستاده شده‌ام.» تحصیل علم از نظر اسلام یك ضرورت مطلق است و هیچ قید و شرطی ندارد (نه قید زمانی، نه قید مكانی و فردی و نه هیچ قید و محدودیت دیگری. از حدیث معروف «اطلبوا العلم و لو بالصین؛ علم را طلب كنید، اگر چه در چین باشد.» در می‌یابیم كه از نظر اسلام طلب علم فریضه‌ای است كه جا و مكان خاصی نمی‌شناسد و محدودیت مكانی ندارد.
همچنین این حدیث معروف را بارها شنیده‌ایم كه «اطلب العلم من المهد علی اللحد» «ز گهواره تا گور دانش بجوی» كه نشان می‌دهد علم آموزی محدودیت زمانی ندارد.
نیز حدیث بسیار معروف و مشهور پیامبر(ص) را كه فرمودند: طلب العلم فریضه علی كل مسلم؛علم آموزی بر هر مسلمانی واجب است.» و احادیث معروف دیگری كه هر كدام دلیل و نشانه محكمی است بر اثبات وجوب و ضرورت آموزش و تعلیم و تعلم در اسلام.نقش مطالعه و کتاب و کتابخانه
راه خودسازي و تزکيه نفس از مطالعه و کتاب خواني آغاز مي شود، تمام آنچه که تا کنون درباره تفکر و پرورش عقل و طلب علم و فضيلت آن گفته شده است با مطالعه و کتاب خواني تحقق مي يابد. رشد انسان و کمال او با مطالعه آغاز مي شود و سعادت و انسانيت انسان در گرو کتابخواني است. کتاب بهترين دوست انسان و کتابخانه بهترين جاي دنيا است، هر کتابي حاصل يک عمر کار و کوشش فکري يک متفکر است. شما که در کتابخانه نشسته ايد مانند اين است که در جمع بزرگي از انديشمندان نشسته باشيد.
اهمیت کتابخوانی در اسلام به‌ قدری است که معجزه پیامبر اکرم (ص) از نوع کتاب (قرآن) است. در قرآن کريم اولین آیاتی که بر پیامبر (ص) نازل شده با امر به خواندن و الفاظ کتاب، قلم، و علم توأم شده است.
اهمیت کتاب و کتابخوانی و عظمت و شرافت کتاب در اسلام تا حدی است که خداوند متعال به قلم و به آنچه می‌نویسد، قسم یاد می‌کند. - ن والقلم و ما يسطرون - هم در قرآن و هم در روایات و گفتار بزرگان بر نقش سازنده کتاب و کتابخوانی در رشد و تعالی فکری و اجتماعی انسان¬ها با تأکید فراوان اشاره شده است. به¬طوری¬که، در یک تقسیم‌بندی جالب، جوامع بشری را به دو قسمت جوامع دارای کتاب و جوامع بدون کتاب تقسیم می‌کند.
همچنین، قرآن و روایات، کتاب و کتابخوانی را وسیله‌ای برای حفظ و سازماندهی و انتقال ذخایر فرهنگی و علمی به نسل‌های آینده دانسته بر تأثیرات معنوی و اخروی مطالعه و به میراث گذاشتن دانش برای آیندگان اشارات فراوان می‌کند.
در قرآن و اسلام، کتاب و کتابخواني از جايگاهي بس عظيم برخوردار است. بررسي آماري محتواي کلام ‌الله مجيد نشان داد که واژه کتاب به اشکال مختلف 255 بار، واژه علم 582 بار، واژه قلم 2 بار، و واژه اقرأ 3 بار در قرآن تکرار شده است و اولين سوره اي که بر پيامبر اعظم نازل شد سوره علق بود که با کلمه "اقراء" آغاز مي شود و اين خود نيز نشانگر اهميت بالاي کتاب و کتابخواني و لزوم توجه بيش از پيش به اين مقوله است.
حضرت علی علیه السلام می فرمایند: هر کس که با کتاب آرامش یابد ، راحتی و آسایش از او سلب نمی‌گردد. از پیامبر اسلام نیز روایت شده است : هر کس در جستجوی دنیاست باید دانش فراگیرد و هر کس به آخرت دل بسته است ، باید از علم بهره گیرد و هر کس دنیا و آخرت هر دو را می خواهد، باز هم گریزی از دانش آموزی ندارد . و درجای دیگر می فرمایند: اگر روزی بر من بگذرد که درآن روز به علم ودانش من افزوده نشود. آن روز روز مبارکی نیست.
پيامبر خدا ص فرمود اطلب العلم من المهد الي اللحد. زگهواره تا گور دانش بجوي. طلب علم از همان کودکي و گاهواره آغاز مي شود. بسیاری از دانشمندان و روانشناسان معتقدند که اساس و زیربنای شخصیت انسان در سالهای اول زندگی پایه‌گذاری می شود و آموخته های این دوران ، تاثیر عمیقی بر آینده ی زندگی فرد دارد . بنابراین اگر مطالب خواندنی مفید و سازنده در اختیار کودکان ونوجوانان قرار گیرد و آنها از همان سنین کودکی به مطالعه عادت کنند، راه و رسم زندگی را خواهند آموخت و تحت تاثیر داستان ها و کتاب های آموزنده ، به رشد و تعالی خواهند رسید و در آینده نیز برای حل مشکلات خود از کتاب کمک خواهند گرفت .
حضرت علی (ع) می فرمایند: بهترین چیزی که نوجوانان باید یاد بگیرند سلسله کارهایی است که به هنگام بزرگسالی به آن نیازمند خواهند بود : آدمی برای داشتن یک زندگی سعادتمند ، نیازمند بینش و آگاهی است و آموخته های دوران کودکی و نوجوانی ، مقدمه ای برای زندگی فرد است . کودکان راه زندگی سعادتمندانه فردا را امروز باید بیاموزند ودراین مسیر کتابخوانی ، چون چراغی فرا راه انها است. پرواضح است که منظور از کتاب و کتاب خواني در بحث خودسازي، مطالعه کتاب هايي است که معرفت ديني را به انسان منتقل مي کنند و عقل ديني و الهي انسان را مي سازند و زمينه تقويت تفکر الهي مي شوند.سير مطالعاتي:
بهترين راهکار براي خودسازي در بخش تفکر و آشنايي با انديشه هاي الهي اسلام، داشتن برنامه سير مطالعات اسلامي است. سير مطالعاتي به ما کمک مي کند تا در زمينه هاي مختلف اعتقادي و اخلاقي و اجتماعي و تاريخي و عملي با انديشه ها و نوع تفکر الهي اسلام آشنا شويم.
در اين زمينه سيرهاي مطالعاتي گوناگوني ارايه شده است که معروفترين آنها سير مطالعات آثار شهيد مطهري است. اين سير از اين جهت که ايشان تقريبا در تمام مباحث فکري اسلام وارد شده و با تحقيق و پژوهش نظر داده است، با ادبيات قابل فهم، براي به خصوص نسل جوان دانشجو بسيار مفيد است.
در اين راستا يكي از بهترين شيوه‏هاي سير مطالعاتي كه امروزه مورد توجّه قرار گرفته، سير مطالعاتي «آسان به مشكل» است. ما سعي نموده‏ايم ضمن دسته‏بندي آثار شهيد مطهري ‏قدس سره به چند بخش، شيوه فوق را نيز رعايت کنيم:
الف) بخش سيره معصومين و بزرگان ( شامل كتابهاي: 1- داستان راستان، 2- سيري در سيره نبوي(ص)، 3- سيري در سيره ائمّه اطهار عليهم السلام، 4- جاذبه و دافعه علي‏عليه السلام، 5- حماسه حسيني، 6- سيري در نهج البلاغه،7- پيامبر امّي)
ب) بخش گفتارها ( شامل كتابهاي 8- ده گفتار، 9- پانزده گفتار، 10- بيست گفتار، 11- حكمت‏ها و اندرزها)
پ) بخش انسان‏شناسي ( شامل كتابهاي 12- ولاءها و ولايت‏ها، 13- امدادهاي غيبي در زندگي بشر، 14- تكامل اجتماعي انسان، 15- نبرد حقّ و باطل، 16- فطرت)
ت) بخش اخلاقي تربيتي ( شامل كتابهاي 17- آزادي معنوي، 18- تعليم و تربيت در اسلام، 19- انسان كامل، 20- عرفان حافظ، 21- فلسفه اخلاق)
ث) بخش زنان (شامل كتابهاي 22- نظام حقوق زن در اسلام، 23- مسأله حجاب، 24- پاسخهاي استاد، 25- اخلاق جنسي)
ج) بخش سياسي اجتماعي (شامل كتابهاي 26- اسلام و نيازهاي زمان، 27- احياي تفكر اسلامي، 28- جهاد، 29- قيام و انقلاب مهدي‏عليه السلام، 30- پيرامون جمهوري اسلامي، 31- پيرامون انقلاب اسلامي)
چ) بخش تاريخ (شامل 32 كتابهاي - نهضتهاي اسلامي در صد ساله اخير، 33- خدمات متقابل اسلام و ايران، 34- فلسفه تاريخ)
ح) بخش جهان بيني (35- شامل 6 جلد مقدمه‏اي بر جهان بيني اسلامي كه مقام معظم رهبري (دام ظله) در مورد آنها فرموده‏اند: اعتقاد من اين است كه طلاّب بايد كتابهاي جهان بيني شهيد مطهري را مباحثه كنند)
خ) بخش اصول عقايد (شامل كتابهاي 36- توحيد، 37- عدل الهي، 38- نبوت، 39- ختم نبوت، 40- خاتميت، 41- امامت و رهبري، 42- انسان و سرنوشت، 43- معاد، 44- علل گرايش به ماديگري)
د) بخش تفسير (45- شامل دوره 14 جلدي آشنايي با قرآن)
ذ) بخش اقتصاد (شامل كتابهاي 46- مسأله ربا و بانك، 47- مسأله بيمه، 48- نظري به نظام اقتصادي اسلام)
ر) بخش آشنايي با علوم اسلامي (شامل كليات 49- منطق و فلسفه، 50- فقه و اصول فقه، 51- كلام، عرفان و حكمت عملي)
ز) بخش فلسفه (شامل كتابهاي 52- اصول فلسفه و روش رئاليسم، 53- شرح منظومه، 54- مقالات فلسفي، 55- درسهاي اسفار، 56- مسأله شناخت، 57- نقدي بر ماركسيسم)
جدول ترتيبي مطالعه كتب استاد شهيد مرتضي مطهري‏
داستانِ راستان - حماسه حسيني‏(3 جلد) - گفتارهاي معنوي‏ - ده گفتار - پانزده گفتار، بيست گفتار - سيره نبوي - سيره ائمه اطهار - جاذبه و دافعه علي‏(ع) - ولاءها و ولايت‏ها - خاتميت - ختم نبوت‏ - پيامبر امي - اسلام و مقتضيات زمان (جلد 2 و 1) - امدادهاي غيبي در زندگي بشر - توكل و رضا - گريز از ايمان و گريز از عمل - تكامل اجتماعي‏ انسان‏ - انسان كامل‏ ( جلد 2 و 1) - انسان‏شناسي‏ - تعليم و تربيت‏ در اسلام‏ - عرفان حافظ - حق و باطل - مسأله حجاب - پاسخ‏هاي استاد - نظام حقوق‏ زن در اسلام‏ - اخلاق جنسي در ايران و غرب‏ - نهضت‏هاي اسلامي‏ در صد ساله اخير - پيرامون جمهوري‏ اسلامي - پيرامون انقلاب‏ اسلامي‏ - خدمات متقابل اسلام و ايران‏ - سيري در نهج البلاغه‏ - جهاد - آشنايي با قرآن (جلد 1) - مسأله شناخت - شناخت در قرآن - فطرت - فلسفه اخلاق - انسان و سرنوشت - عدل الهي - علل گرايش به ماديگري‏ - آشنايي با علوم اسلامي (جلد 7 - 1) - توحيد - نبوت - معاد - آشنايي با جهان بيني اسلامي (جلد 7 - 1) - قيام و انقلاب مهدي - تاريخ عقايد اقتصادي - نظام اقتصادي اسلام - ربا، بانك، بيمه - نقدي بر ماركسيسم‏ - فلسفه تاريخ‏، (جلد 4 - 1) - مقالات فلسفي‏( جلد 3 - 1) - تعارضات منطقي - اصول فلسفه و روش رئاليسم (جلد 5 - 1) - مختصر شرح‏ منظومه (جلد 2 - 1) - مبسوط شرح‏ منظومه (جلد 4 - 1) - حركت و زمان‏ (جلد 4 - 1) - الهيات شفاء (جلد 2 - 1 )

پرسمان دانشجویی