سکوت هنگام شنیدن آیات قرآن | کتابخانه مجازی الفبا

سوره الأعراف: آيه 204 :

( وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ = هنگامى كه قرآن خوانده شود گوش فرا دهيد و خاموش باشيد تا مشمول رحمت خدا شويد.)

تفسير: به هنگام شنيدن تلاوت قرآن خاموش باشيد.

اين سوره (سوره اعراف) با بيان عظمت قرآن آغاز شده، و با آيات مورد بحث كه آنهم از قرآن سخن مى‏گويد، پايان مى‏پذيرد، هر چند بعضى از مفسران براى نزول نخستين آيه مورد بحث، شان نزولهايى ذكر كرده‏اند از جمله اينكه" ابن عباس" و جمع ديگرى گفته‏اند، مسلمانان در آغاز كار گاهى در نماز صحبت مى‏كردند، و گاهى شخص تازه وارد، به هنگامى كه نماز را شروع مى‏كرد، از ديگران سؤال مى‏كرد، چند ركعت نماز خوانده‏ايد،؟ آنها هم جواب مى‏دادند فلان مقدار، آيه بالا نازل شد و آنها را از اين كار نهى كرد.

و نيز از" زهرى" نقل شده: هنگامى كه پيامبر ص تلاوت قرآن مى‏كرد، جوانى از انصار همراه او بلند قرآن مى‏خواند، آيه نازل شد و از اين كار نهى كرد.

بهر صورت قرآن در آيه فوق دستور مى‏دهد:" هنگامى كه قرآن تلاوت مى‏شود، با توجه گوش دهيد و ساكت باشيد، شايد مشمول رحمت خدا گرديد" (وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ).

" انصتوا" از ماده" انصات" به معنى سكوت توأم با گوش فرا دادن است.

در اينكه آيا اين سكوت و استماع به هنگام قرائت قرآن در تمام موارد است، يا منحصر به وقت نماز و هنگام قرائت امام جماعت، و يا به هنگامى كه امام در خطبه نماز جمعه تلاوت قرآن مى‏كند، در ميان مفسران گفتگو بسيار است، و احاديث مختلفى در كتب حديث و تفسير در اين زمينه نقل شده است.

آنچه از ظاهر آيه استفاده مى‏شود اين است كه اين حكم، عمومى و همگانى است و مخصوص به حال معينى نيست، ولى روايات متعددى كه از پيشوايان اسلام نقل شده به اضافه اجماع و اتفاق علماء بر عدم وجوب استماع در همه حال، دليل بر اين است كه اين حكم به صورت كلى يك حكم استحبابى است، يعنى شايسته و مستحبّ است كه در هر كجا و در هر حال كسى قرآن را تلاوت كند، دگران به احترام قرآن سكوت كنند و گوش جان فرا دهند و پيام خدا را بشنوند و در زندگى خود از آن الهام گيرند، زيرا قرآن تنها كتاب قرائت نيست، بلكه كتاب فهم و درك و سپس عمل است، اين حكم مستحبّ به قدرى تاكيد دارد كه در بعضى از روايات از آن تعبير به واجب شده است.

در حديثى از امام صادق ع مى‏خوانيم كه فرمود:

يجب الانصات للقرآن فى الصلاة و فى غيرها و اذا قرء عندك القرآن وجب عليك الانصات و الاستماع.

" بر تو واجب است كه در نماز و غير نماز در برابر شنيدن قرآن سكوت و استماع كنى و هنگامى كه نزد تو قرآن خوانده شود، لازم است سكوت كردن و گوش فرا دادن" « تفسير برهان جلد 2 صفحه 57.» حتى از بعضى از روايات استفاده مى‏شود كه اگر امام جماعت مشغول قرائت باشد فرد ديگرى، آيه‏اى از قرآن تلاوت كند، مستحبّ است سكوت كند تا او آيه را پايان دهد، سپس امام قرائت را تكميل كند، چنان كه از امام صادق ع نقل شده كه على ع در نماز صبح بود و" ابن كوا" (همان مرد منافق تيره دل) در پشت سر امام ع مشغول نماز بود، ناگاه در نماز اين آيه را تلاوت كرد وَ لَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ (و هدفش از خواندن آيه اين بود كه به طور كنايه به على ع احتمالا در مورد قبول حكميت در ميدان" صفين" اعتراض كند) اما با اين حال امام ع براى احترام قرآن سكوت كرد تا وى آيه را به پايان رسانيد، سپس امام ع به ادامه قرائت نماز بازگشت، و" ابن كوا" كار خود را دو مرتبه تكرار كرد، باز امام ع سكوت كرد و" ابن كوا" براى سومين بار آيه را تكرار نمود، و على ع مجددا به احترام قرآن سكوت كرد، سپس حضرت اين آيه را تلاوت فرمود فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لا يُوقِنُونَ (اشاره به اينكه مجازات دردناك الهى در انتظار منافقان و افراد بى ايمان است و در برابر آنها بايد تحمل و حوصله به خرج داد) سرانجام امام سوره را تمام كرده و به ركوع رفت « تفسير برهان ج 2 صفحه 56. ».

از مجموع اين بحث روشن مى‏شود كه استماع و سكوت به هنگام شنيدن آيات قرآن كار بسيار شايسته‏اى است ولى به طور كلى واجب نيست، و شايد علاوه بر اجماع و روايات جمله" لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ" (شايد مشمول رحمت خدا بشويد) نيز اشاره به مستحبّ بودن اين حكم باشد.

تنها موردى كه اين حكم الهى شكل وجوب به خود مى‏گيرد موقع نماز جماعت است كه ماموم به هنگام شنيدن قرائت امام بايد سكوت كند و گوش فرا دهد، حتى جمعى از فقها اين آيه را دليل بر سقوط قرائت حمد و سوره از ماموم دانسته‏اند.

از جمله رواياتى كه دلالت بر اين حكم دارد حديثى است كه از امام باقر عليه السلام نقل شده كه فرمود:

" و اذا قرء القرآن فى الفريضة خلف الامام فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ‏ " : " هنگامى كه قرآن در نماز فريضه و پشت سر امام خوانده مى‏شود، گوش فرا دهيد و خاموش باشيد شايد مشمول رحمت الهى شويد" « تفسير برهان جلد 2 صفحه 57.».

و امام در مورد كلمه" لعل" (شايد) كه در اين گونه موارد به كار مى‏رود، سابقا هم اشاره كرده‏ايم كه منظور اين است براى اينكه مشمول رحمت خدا شويد، تنها سكوت و گوش فرا دادن كافى نيست، شرائط ديگرى از جمله عمل به آن دارد.

ذكر اين نكته نيز به مورد است كه فقيه معروف" فاضل مقداد" در كتاب" كنز العرفان" تفسير ديگرى براى آيه ذكر كرده است و آن اينكه، مراد از آن شنيدن آيات قرآن و درك مفاهيم آن و پى بردن به معجزه بودنش مى‏باشد.

ذكر اين تفسير شايد به خاطر آن است كه در آيه قبل، گفتگو از مشركان بود كه آنها در باره نزول قرآن بهانه‏جويى مى‏كردند، قرآن به آنها مى‏گويد:" خاموش شويد و گوش فرا دهيد تا حقيقت را دريابيد" « كنز العرفان جلد اول صفحه 195. [.....]».

هيچ مانعى ندارد كه مفهوم آيه فوق را آن چنان وسيع بدانيم كه مسلمان و كافر همه را در بر گيرد، غير مسلمان بايد بشنوند و سكوت كنند و در آن‏ بينديشند تا ايمان بياورند و مشمول رحمت خدا شوند، مسلمانان هم بايد گوش فرا دهند و مفاهيم آن را دريابند و به آن عمل كنند، تا رحمت خدا آنها را نيز فرا گيرد، زيرا قرآن كتاب ايمان و علم و عمل است براى همگان نه براى يك گروه معين.

منبع: ( تفسير نمونه، ج‏7، ص 71 )

پرسمان دانشجویی