عدل الهي‏ و تناسخ ارواح | کتابخانه مجازی الفبا

عدالت بين بچه اي که در خانواده اي مذهبي به دنيا ميايد و بچه اي که در خانواده لاابالي بدنيا ميايد چيست؟ وبچه اي که از مادري معتاد به دنيا ميايد و ناخواسته خودش هم معتاد مي شود. آيا در قيامت تخفيفي بين اين دو خواهد بود و در موارد سوال شده، آيا عقيده کساني که به تناسخ ارواح معتقدند، درست است؟

براى پاسخ به اين پرسش به چند مطلب اساسى به طور مختصر اشاره مى‏شود: 1. مفهوم عدل: معناى لغوى عدل، برابرى و برابر كردن است و در عرف به معناى رعايت حقوق ديگران در برابر ظلم (تجاوز به حقوق مردم) است. در تعريف «عدل» آمده است: «اعطاء كل ذى حق حقه» ؛ «دادن به هر صاحب حقى، آنچه سزاوار او است». معانى ديگرى نيز براى عدل ذكر شده است؛ ليكن معنايى از عدل كه به خداوند نسبت مى‏دهيم، عبارت است از فيض عام و بخشش گسترده در مورد همه موجوداتى كه امكان هستى يا كمال معيّنى را دارند؛ بدون هيچ‏گونه امساك و خوددارى. به عبارت ديگر عدل الهى بيان ديگرى از حكمت و عنايت او است. 2. آنچه در نظام خلقت وجود دارد، تفاوت است؛ نه تبعيض و آنچه مذموم و ناعادلانه مى‏باشد، تبعيض است، نه هرگونه تفاوت و چندگونگى. لازمه عدل، برابر قرار دادن همه انسان‏ها يا همه اشيا نيست. براى مثال معلم عادل، كسى نيست كه همه شاگردان را - خواه كوشا باشند و خواه تنبل - يكسان امتياز دهد؛ بلكه او بايد هر يك از شاگردان را به اندازه استحقاقشان ستايش يا نكوهش كند. پس مقتضاى حكمت و عدل الهى، اين نيست كه همه مخلوقات را يكسان بيافريند. اقتضاى حكمت اين است كه جهان را به گونه‏اى خلق كند كه موجودات مختلف متناسب با قابليت و لياقت خود در جهت هدف نهايى باشند. در اين رابطه اجزاى عالم را نبايد گسسته و جدا از يكديگر در نظر گرفت؛ بلكه بايد آنها را به صورت مجموعه‏اى نظام‏مند ارزيابى كرد كه هر عضوى، جزئى از يك كل است. در يك مجموعه، هر جزء موقعيت خاصى دارد كه برحسب آن، كيفيت خاصى را دارا مى‏شود. جهان چون چشم و خط و خال و ابروست كه هر چيزى به جاى خويش نيكوست اساساً اگر تفاوت وجود نداشته باشد، كثرت و تنوع نيز نخواهد بود و اگر كثرت و تنوع نباشد، ديگر مجموعه و نظام، مفهومى نخواهد داشت. اگر همه انسان‏ها مرد، يا همه موجودات از يك نوع و همه اجزاء يك نوع مشابه باشند و يكنواختى محض حاكم باشد، ديگر جهانى به اين نظم و زيبايى وجود نخواهد داشت. 3. تفاوت موجودات لازمه نظام علّت و معلولى است. بدين معنا كه هر معلولى، علتى خاص و هر علتى، معلول مخصوص دارد. در حقيقت هر موجودى در نظام علت و معلول، جاى مشخص و مقامى معلوم دارد؛ يعنى، آن معلول، معلول شى‏ء معين و آن علّت، علّت شى‏ء معين است. نبودن نظام معين در بين موجودات، مستلزم اين است كه هر موجودى بتواند منشأ ايجاد هر چيزى بشود و هر چيزى از هر چيز ديگر به وجود آيد؛ مثلاً اثر يك شعله كبريت با اثر خورشيد برابرى كند. بنابراين ارتباط هر علّت با معلول خود و ارتباط هر معلول با علتش، از ذات علت و معلول برمى‏خيزد. به تعبير ديگر هر موجودى در مرتبه خود، مانند سلسله اعداد است كه نفى مرتبه هر عدد، مساوى با نفى وجود آن است. براى مثال اگر خواسته باشيم عدد پنج بر مقدارى بيش از شش دلالت كند، آن ديگر عدد پنج نيست. همين‏طور پيدايش معلولى برتر از كمالات علت تامه‏اش، مساوى فقدان آن معلول و حتى نبود آن علت است. 4. در جهان ماده، بر پايه اسباب و مسببات ويژه‏اش، اصطكاك و تزاحم در ذات آن نهفته است و تصوير ماده، منهاى اين ويژگى، نفى وجود آن است. آتش در هر كجا باشد، اثر ويژه‏اش سوزاندن است؛ خواه در كلبه و مسجد باشد، خواه در خانه و مغازه. بنابراين نمى‏توان انتظار داشت كه جهان ماده - خارج از نظام عليت - كارى را صورت دهد؛ مثلاً الكل فقط در فرد الكلى اثر بگذارد، نه در نسل او. يا بيمارى سل شخص مبتلا را از پاى درآورد و در محيط پيشگيرى نشده اثر نگذارد. چنين انتظارى از جهان طبيعت، انتظارى بى‏جا است. معناى نفى تزاحم در عالم ماده، اين است كه خداوند تنها به آفرينش مجردات اكتفا ورزد و طومار ماده را در هم پيچد. نتيجه اين گمانه، ناديده گرفتن خيرات عظيمى است كه در اين بخش از هستى وجود دارد. 5. با توجه به نظام علّت و معلولى و اصطكاك و تزاحمات عالم ماده، وجود تفاوت‏ها و نقص و ضعف‏ها، هر يك در جاى خود ضرورى و اجتناب‏ناپذير است و هر تغييرى در آنها، مستلزم تغيير در سلسله طولى نظام عالم و بر هم زدن كل هندسه عالم است. در عين حال تفاوت‏هاى طبيعى موجود دوگونه است: الف. تفاوت‏هاى ناوابسته به دانش و آگاهى و اراده بشرى (اين گونه تفاوت‏ها تغييرناپذير است)؛ ب. تفاوت‏ها و نقصان‏هاى وابسته به جهل و دانش و اراده بشر. بسيارى از ناگوارى‏هايى كه در محيط زندگى - به خصوص در بستگان و فرزندان به وجود مى‏آيد - معلول ناآگاهى انسان، از قوانين طبيعت و يا احكام الهى است. طبق تحقيقات به عمل آمده، قسمت عظيمى از معلوليت‏هاى جسمى و روانى فرزندان، معلول ناآگاهى و احياناً بى‏مبالاتى والدين است. معمولاً انسان آگاه و مقيد به اصول زندگى، از اولاد سالم‏ترى برخوردار مى‏شود. اين گونه از ضعف و نقصان‏ها، با رشد آگاهى و عملكرد صحيح انسان قابل رفع و اصلاح است. 6. در برابر پاره‏اى از نقصان‏ها و رنج‏ها، رحمت واسعه الهى ايجاب مى‏كند كه گرفتاران و رنجديدگان بى‏گناه را از طريق پاداش‏هاى اخروى بقره (2)، آيه 155. و يا تخفيف در مسئوليت‏ها و احكام نور (24)، آيه 61. و مكلّف ساختن ديگران در اعانت و همكارى با آنان جبران سازد.از طرف ديگر در قيامت هر كس را متناسب با شرايط و نعمتها و محروميتهايي كه داشته است مورد محاسبه قرار مي دهند و مسئوليت همگان يكسان نيست. افزون بر آنچه گذشت رازهاى ديگرى در تفاوت موجودات هست كه رعايت اختصار ما را از ذكر آنها معاف مى‏دارد جهت آگاهى بيشتر بنگريد: الف. شهيد مطهرى، عدل الهى، بحث راز تفاوت‏ها، (تهران: صدرا). ب. محمد حسن قدردان قراملكى، خدا و مسأله شر، (قم: دفتر تبليغات اسلامى). .

پرسمان دانشجویی