عدل و اصول مذهب | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به اينکه عدل جزء صفات خداوند است چرا جزء اصول مذهب قرار گرفته است؟

کليه فرقه هاي اسلامي به عدل الهي اعتقاد دارنداما درتفسير و تبيين آن اختلافاتي است . برخي از مذاهب اهل سنت مانند اشاعره ، معتقدند, هر آنچه خداوند انجام بدهد عين عدل است ؛هرچند برخلاف گفته ها و وعده هاي خود عمل کند !!! از نظر اشاعره خداوند اگر فردی که يقينا ظلم کرده ؛ مثلا , مانند يزيد وشمر را به بهشت ببرد ؛ کار او عين عدل است زيرا در نگاه آنان اساسا ملاکی برای عدل وظلم غير از فعل الهی وجود ندارد.!!!
اما شيعيان معتقدند عدل و ظلم ملاک ذاتي و عقلي دارد و البته خداوند جز عدل کاري انجام نمي دهد، نه اينکه اگر هر کاري بکند حتي اگر خلف وعده کند عدل باشد.
درباره مفهوم عدل توجه شما را به مطالب زير جلب مي کنيم:
عدل به معانيی, از قبيل: قصد، ميانه در امور، وضع و قرار دادن هر چيزي در جايگاهش، موزون بودن و تساوي به کار مي رود که در هيچ يک از اين معاني در مقابلش ظلم نيست.
معناي ديگر عدل عبارت است از رعايت حقوق افراد و عطا کردن حق هر صاحب حقي به او، اين معناي از عدل گرچه در مقابل ظلم قرار مي گيرد و ظلم در مقابلش عبارت از پايمال کردن حقوق و تجاوز و تصرف در حقوق ديگران، لکن اين معناي از عدل هم به خداوند متعال اطلاق نمي شود و عنوان «عدل الهي» به خود نمي گيرد.
استاد مطهري در اين زمينه مي فرمايد: اين معني از عدل و ظلم به حکم اين که از يک طرف براساس اولويت ها است و از طرف ديگر از يک خصوصيت ذاتي بشر ناشي مي شود که ناچار است يک سلسله انديشه هاي اعتباري استخدام نمايد و بايدها و نبايدها بسازد و حسن و قبح انتزاع کند از مختصات بشري است و در ساحت کبريايي راه ندارد زيرا... او در هر چه هرگونه تصرف کند در چيزي تصرف کرد که به تمام هستي بر او تعلق دارد و ملک طلق اوست.
اما براي عدل به معنايي که بر خداوند متعال اطلاق مي شود, يعنی؛ «عدل الهي» معاني متعددي ذکر کرده اند:
1. عدل در خداوند يعني دوري آفريدگاري از انجام هر عملي که برخلاف مصلحت و حکمت است. 2. عدل در خداوند يعني همه انسانها در پيشگاه خداوند از هر جهت يکسان و برابرند و هيچ انساني نزد او بر ديگري برتري ندارد مگر به تقوا.
3. قضاوت و يا دانش به حسن: يعني خداوند هيچ عملي را هر چند خيلي ناچيز و کوچک باشد از هيچ کس ضايع نمي کند.
4. يعني اين که خداوند هر پديده و مخلوقي را در جاي خود آفريده و مواد ترکيبي هر موجودي را به اندازه لازم آن معين کرده و تعادل و تناسب در تمام پديده هاي جهان آفرينش وجود دارد.
5. عمل بر مبناي هدف: يعني تمام آفرينش در جهان هستي بر مبناي هدف است و هيچ چيز بيهوده و بي هدف نيست.
و براي هر يک از اين معاني به آياتي تمسک جسته اند ؛لکن همه اين موارد در حقيقت بيان بعضي مصاديق عدل الهي است .
جامع ترين تعرف در اين زمينه که شامل همه موارد فوق مي شود تعريف استاد مطهري است که مي فرمايند:
« [عدل الهي به معناي] رعايت استحقاق ها در افاضه وجود و امتناع نکردن از افاضه و رحمت به آنچه امکان وجود يا کمال دارد» و در توضيح اين تعريف مي فرمايند:« هر موجودي در هر مرتبه اي که هست از نظر قابليت استفاضه استحقاقي خاص به خود دارد ذات مقدس حق که کمال مطلق و خير مطلق و فياض علي الاطلاق است به هر موجودي آنچه را که براي او ممکن است از وجود و کمال وجودعطا مي کند و امساک نمي نمايد عدل الهي در نظام تکوين طبق اين نظريه يعني هر موجودي هر درجه از وجود کمال وجود که استحقاق و امکان آن را دارد دريافت مي کند. از نظر حکماي الهي صفت عدل آنچنان که لايق ذات پروردگار است و به عنوان يک صفت کمال براي ذات احديت اثبات مي شود به اين معناست... حکما معتقدند که هيچ موجودي بر خدا حقي پيدا نمي کند که دادن آن حق انجام وظيفه و اداء دين شمرده شود و خداوند از آن جهت عادل شمرده شود که به دقت تمام وظايف خود را در برابر ديگران انجام مي دهد. عدل خداوند عين فضل و عين جود اوست يعني عدل خداوند عبارت است از اين که خداوند فضلش را از هيچ موجودي در حدي که امکان تفضل به آن موجود باشد دريغ نمي دارد . (مجموعه آثار شهيد مطهري، ج 1، صص 82 - 81).
براي دقيق تر بودن تعريف با توجه به حوزه هاي اصلي عدالت خداوند مي توان عدل الهي را به اقسام کلي زير تقسيم کرد:
1. عدل تکويني: خداوند به هر موجودي به اندازه شايستگي هاي او از مواهب و نعمت ها عطا مي کند. به بيان ديگر خداوند متعال به هر يک از بندگان خويش به اندازه ظرفيت وجودي و به قدر قابليتشان از کمالات بهرمند مي سازد.
2. عدل تشريعي: خداوند از يک سو در وضع تکاليف و جعل قوانيني که سعادت انسان در گروه آن است فروگذاري نمي کند و از سوي ديگر هيچ انساني را به عملي که بيش از طاقت و استطاعت اوست مکلف نمي سازد.
3. عدل جزائي :خداوند در مقام پاداش و کيفر بندگان خود جزاي هر انساني را متناسب با اعمالش مقرر مي کند.
نکته اي که در آخر تذکرش لازم است. وبه اجمال , پاسخ از سوال نيز هست؛ اين که:
عدل مانند علم و قدرت يکي از اوصاف خداوند متعال است ولي به دليل اهميت وصف ناپذير آن جايگاه ويژه اي در مباحث اعتقادي و کلامي دارد تا آنجا که از عدل به عنوان يکي از اصول پنجگانه دين يا مذهب ياد مي شود.
و اين اولا: به خاطر نقش اساسي اين اصل در جهان بيني ما.
ثانيا: به خاطر اين که از همان سده هاي نخست محل بحث بوده
و ثالثا: به خاطر شبهات زيادي که در رابطه يا اين اصل شده و مباحث مفصل درباره اين اصل مطرح شده که جاي تفصيل نيست.
در رابطه با اين موضوع منابع زيادي موجود است که مناسبتر از همه کتب ذيل مي باشد:
- عدل الهي، استاد مطهري - آموزش کلام اسلامي، محمد سعيدي مهر

پرسمان دانشجویی