شفاعت و عدالت | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله شفاعت ما را در اين دنيا مغرور کرده است. آيا اين مسأله با عدل خداوند سازگار است؟ چگونه به عدل خداوند ايمان بياوريم؟

شناخت حقيقت «شفاعت» و شرايط و ويژگى‏هاى آن، آشكار مى‏سازد كه اعتقاد به شفاعت، نه تنها موجب جرأت بر گناه و شانه خالى كردن از بار مسؤوليت نمى‏گردد؛ بلكه به عكس موجب ترغيب و تشويق به اجتناب از گناه و عمل به دستورات و وظايف دينى است. به همين جهت توجه به چند نكته بايسته است:
يكم. از آنجا كه شفاعت، منوط به تحقق شرايطى است، اعتقاد به شفاعت، انسان را بر مى‏انگيزد تا با به دست آوردن آنها، صلاحيت و قابليت «شفاعت شدن» را پيدا كند. از اين رو شفاعت تنها شامل حال كسانى مى‏شود كه از طريق ايمان و عمل و دورى از گناه، به درجه‏اى از هم‏سنخى با شفيعان برسند. نقش عمل به دستورات و وظايف دينى، در شمول شفاعت به حدى است كه در مواردى - حتى سبك شمردن و اهميت ندادن به برخى از احكام الهى - موجب محروم شدن از شفاعت مى‏شود. ميزان الحكمه، ج 4، ص 1472، ح 9486؛ كافى، ج 3، ص 270. در حقيقت اعتقاد به شفاعت، نه تنها موجب جرأت بر گناه نمى‏شود؛ بلكه عاملى سازنده در جهت ترغيب و تشويق به انجام دادن وظايف و اجتناب از گناهان است.
دوّم. با توجه به شرايط شفاعت، به هيچ فرد يا گروهى به طور مشخص در اين باره تضمين داده نشده است. لذا ترديد در شفاعت، سبب مى‏شود كه اشخاص و گروه‏ها، همواره در حالت سازنده خوف و رجا بمانند. «رجا» به باز بودن روزنه نجات و اينكه گناهان، سرنوشت قطعى و غير قابل تغيير براى او رقم نزده است و خوف از اينكه آيا شرايط شفاعت (مانند رضايت خداوند) را توانسته‏ام تحصيل كنم يا نه. اين حالت مانع مى‏شود كه شخص با آسودگى و بى‏تفاوتى مرتكب گناه گردد و او را به سوى وظايف و اجتناب از گناه سوق مى‏دهد.
سوّم. يكى از ويژگى‏هاى مسأله شفاعت، ابهام آن از نظر زمان وقوع شفاعت است. با توجه به مرحله‏ها و گذرگاه‏هاى گوناگون و طولانى پس از مرگ، شفاعت ممكن است پس از ديدن وحشت‏ها و سختى‏هاى برزخ و گذرگاه‏هاى قيامت، شامل حال بندگان شود و ممكن است حتى پس از تحمل مدت‏ها عذاب، قابليت شفاعت پيدا شود. ابهام در زمان وقوع شفاعت نيز، عاملى در جهت بازدارندگى از ارتكاب گناه است. شفاعت حكم دارو و درمان را دارد؛ همان طور كه امكان درمان، هيچ عاقلى را تشويق به مبتلا كردن خود به بيمارى نمى‏كند؛ شفاعت نيز ترغيب به گرفتار شدن در دشوارى‏هاى گناه را نمى‏كند؛ بلكه تنها به گرفتاران، اميد بخشيده و راه نجات را نشان مى‏دهد.
شرايط شفاعت:
شفاعت اولياى الهى در روز قيامت براى گنه‏كاران و واسطه شدن آنان در رساندن رحمت مغفرت و آمرزش الهى بدون حساب نيست بلكه اين كه كسانى مورد شفاعت قرار گيرند متوقف بر شرايطى است كه در آيات و روايات بيان شده است:
1- رضايت خداوند: بايد توجه داشت كه شفاعت از سوى خداوند آغاز مى‏شود. شفاعت فيض مغفرت الهى است كه مانند تمام فيوضات از جانب خدا اعطا مى‏شود و شفيعان اسباب و وسائط ومجارى اين فيض هستند. فياض و اعطا كننده اين رحمت خداوند است. به‏همين جهت در آيات و روايات شرط اصلى و اساسى شفاعت اين است كه مورد رضايت و پسند خداوند باشد. شفيعان كسانى هستند كه خداوند آنان را براى اين امر پسنديده و به آنان اجازه شفاعت داده است «يومئذ لا تنفع الشفاعة الا من اذن له الرحمن و رضى له قولا؛ در آن روز شفاعت سودى ندارد مگر كسى‏كه خداى رحمان به او اجازه دهد و سخن او را بپسندد» (طه آيه 109). شفاعت شوندگان نيز كسانى هستند كه مورد رضايت و پسند خداوند باشند «ولا يشفعون الا لمن ارتضى؛ (شفيعان) شفاعت نمى‏كنند مگر براى كسى كه‏مورد رضايت و پسند خداوند باشد» (انبيأ آيه 28). يعنى شفاعت شفيعان در حق كسى موءثر واقع مى‏شود كه به مقام ارتضاى الهى نايل آمده باشد. يعنى هم‏اصل شفاعت از سوى خداوند و اعطاى اوست و هم شفيعان را خداوند براى‏اين مقام تعيين كرده و هم شفاعت شوندگان كسانى هستند كه خداوند مى‏خواهد.
2- گنه‏كارانى مورد شفاعت قرار مى‏گيرند كه گناهان آنان اصل‏ايمانشان را به خطر نيفكنده باشد. به همين جهت در منابع دينى آمده است كه كافر و مشرك در روز قيامت شفاعت نمى‏شوند و شفاعت شفاعت‏كنندگان به‏حال آنان سودى نخواهد داشت. قال رسول الله(صلي الله عليه و آله): «الشفاعة لاتكون لاهل‏الشك والشرك و لا لاهل الكفر والجحود بل يكون للموءمنين من اهل التوحيد؛ شفاعت براى ترديد كنندگان و مشركين و كافرين نيست بلكه براى موءمن‏موحد است» (ميزان‏الحكمه ج 5 ص 117).
3- گنه‏كارانى مورد شفاعت قرار مى‏گيرند كه مطيع دستورات خدا و رسول و امامان باشند. در منابع دينى شرط‏اين كه شفاعت شامل حال بنده گنه‏كار بشود عمل كردن به احكام و دستورات‏دين ذكر شده است. كسى كه روش و بناى عملى‏اش اطاعت از خدا و فرستادگان او بوده لكن گهگاهى دچار لغزش و خطا شده است قابليت و استحقاق شمول‏رحمت مغفرت و آمرزش الهى را در روز قيامت از طريق وسائط و مجارى آن يعنى شفاعت شفيعان خواهد داشت. امام صادق(عليه السلام) مى‏فرمايد: «هر كس‏دوست دارد شفاعت شافعين در مورد او سودمند واقع شود بايد در صدد جلب‏رضايت خداوند برآيد و بدانيد هيچ كس رضايت خداوند را جلب نخواهد كرد مگر با اطاعت از خدا و پيامبر و اولياى الهى از آل محمد» (بحارالانوار ج 78ص 220). اهميت عمل به احكام و وظايف دينى در شمول شفاعت به حدى‏است كه حتى سبك شمردن و اهميت ندادن به آن سبب محروميت از شفاعت‏مى‏شود. رسول اكرم(صلي الله عليه و آله) مى‏فرمايد: «لاينال شفاعتى من استخف بصلوته؛ شفاعت من به كسى كه نمازش را سبك بشمارد نمى‏رسد» (ميزان‏الحكمه ج 5ص 117). امام صادق(عليه السلام) مى‏فرمايد: «لاتنال شفاعتنا من استخف بالصلوة؛ شفاعت ما به كسى كه نماز را سبك بشمارد نمى‏رسد» (كافى ج 3 ص 270).
4- وجود رابطه روحى و معنوى ميان شافع و شفاعت شونده. اگر اولياى الهى‏در روز قيامت از عده‏اى شفاعت مى‏كنند و در حقيقت واسطه فيض مغفرت و آمرزش الهى مى‏شوند اين شفاعت بى‏حساب و جزاف نيست. بلكه ناشى ازرابطه معنوى خاصى است كه در دنيا ميان شفاعت كننده و شفاعت شونده‏برقرار شده است. بر اين اساس وقتى كسى در زندگى دنيوى با اولياى الهى هم‏عقيده و هم‏فكر و هم‏راه است و تحت جذبه هدايت‏گرى آنان قرار گرفته وآنان را امام و پيشواى خود قرار داده است درجه‏اى از وحدت و هم‏سنخى و محبت ميان آنان ايجاد شده است. اين رابطه روحى و معنوى ميان‏شفاعت‏كننده و شفاعت‏شونده در اين دنيا پايه و اساس شفاعت در آخرت‏خواهد بود. بنابراين شفاعت اولياى الهى شامل حال كسانى كه در دنيا چنين رابطه روحى و معنوى با انبيا و اوصيا و ائمه معصومين نداشته‏اند نخواهد شد.
برخى از ويژگى‏هاى شفاعت:
1- مراتب و درجات شفاعت. شفاعت اولياى الهى براى انسان خطاكار مراتبى دارد. اين شفاعت همان‏گونه كه در شرط چهارم‏شفاعت گذشت براساس رابطه معنوى ميان شخص با اولياى الهى است و هراندازه كه اين رابطه بيشتر باشد تأثير بيشتر خواهد گذاشت. شفاعت ممكن است در برزخ موجب نجات شود ممكن است در قيامت و مواقف متعدد آن وممكن است حتى پس از دخول در جهنم موءثر بيافتد. امام باقر(عليه السلام) مى‏فرمايد: «گروهى از مردم پس از آن كه در آتش جهنم مى‏سوزند شفاعت به سراغشان‏مى‏آيد و آنها را نجات مى‏دهد» (ميزان‏الحكمه ج 2 ح 2940). اين‏خصوصيت شفاعت مانع از جرأت افراد بر ارتكاب گناه مى‏شود و در عين حال روزنه اميد را بازمى‏گذارد و افراد را به سعى در تحصيل شرايط شمول‏شفاعت كه در يك كلام در رضايت خدا و عمل به دستورات او خلاصه مى‏شود وامى‏دارد.
2- خداوند تحت تأثير شفيعان نيست. برخلاف شفاعت مرسوم درميان مردم كه حاكم به خاطر نفوذى كه شفيع نزد او دارد و متأثر از نفوذ وى‏مجرم را مورد عفو قرار مى‏دهد شفاعت فعل خداوند است. شفاعت از سوى خداوند آغاز مى‏شود. فيضى است كه او عطا مى‏كند و شفيعان واسطه ايصال‏اين فيض هستند. شفيعان تحت تأثير خداوندند و نه بالعكس.
3- شفاعت پاداشى براى صالحان است. در كلام معصومين يكى از حكمت‏هاى شفاعت هديه و جايزه به صالحين ذكر شده است. فرق است ميان كسى كه عمرى را به مخالفت و عصيان و كفر نسبت به خداوند گذرانده و كسى كه عقيده و عملش مورد پسند خداوند بوده است. هر چند دچار لغزش‏ها و خطاهايى نيز شده‏است. شفاعت در حقيقت هديه و جايزه‏اى است به چنين انسان‏هايى به اين صورت كه به خاطر عقيده و اعمال خوب آنها اعمال بدشان بخشيده مى‏شود.امام صادق(عليه السلام): «والشفاعة جائزة لهم اذا ارتضى الله عزوجل دينهم؛ شفاعت جايزه‏اى است براى موءمنين گنه‏كارى كه دين آنان مورد رضايت و پسند خداوند است» (بحارالانوار ج 8 ص 40). با توجه به مطالب ذكر شده شفاعت امام حسين(عليه السلام) (كه همان شفاعت الهى است) شامل افرادى مى‏شود كه ارتباط روحى و عملى با آن حضرت برقرار كرده و تلاش مى‏كنند در راه آن امام بزرگ قدم بردارند هر چند در زندگى گاه دچار خطا و لغزش مى‏شوند توجه داريم كه شفاعت براى هيچ‏كس ضمانت شده نيست پس نه مى‏توان جرّى بر گناه شد و نه مأيوس از رحمت حق بلكه بايد تلاش نمود و اميد داشت كه مشمول شفاعت ائمه اطهار(عليهم السلام) خواهيم شد.
چند نكته درباره شفاعت و عدالت:
يك. استحقاق شفاعت‏
شفاعت يكى از مظاهر رحمت گسترده الهى است و به اراده خدا و رضايت او، شفيعان اجازه شفاعت دارند؛ يعنى، بر خلاف پارتى‏بازى است كه شخص مجرم واسطه‏اى پيدا مى‏كند و از طريق پول و قدرت، او را وادار مى‏كند تا بر قاضى و حاكم تأثير بگذارد. در شفاعت، همه چيز تنها و تنها برخاسته از اراده حكيمانه خداوند است و او به شفيع اجازه مى‏دهد تا بر اساس اراده و خواست الهى، در مورد برخى بندگان - كه استحقاق عفو الهى را دارند - شفاعت كنند.
شفاعت اولياى الهى، بى حساب و گزاف نيست. تأمّل و درنگ در شرايط شفاعت و شفاعت شوندگان، آشكار مى‏سازد كه شفاعت در حقيقت، پاداش و جايزه الهى به كسانى است كه در دنيا اهل ايمان و عمل صالح بوده‏اند؛ يعنى، بر خلاف پارتى‏بازى - كه امرى ناروا و ناحق است و بر پايه استحقاق افراد نيست - شفاعت بر مبناى استحقاق و قابليت افراد استوار است. آنان اين قابليت را به واسطه عقيده و عمل خويش در دنيا، تحصيل كرده‏اند.

دو. قانون شفاعت‏
شفاعت قانونى حكيمانه و بر اساس رحمت و فضل الهى است و مقدم بر قانون كيفر و عذاب مجرمان است.
به عنوان مثال در قوانين كشورها، طبق يك ماده قانونى، كسى كه مرتكب جرم خاصى شود، بايد پنج سال زندانى بكشد و طبق ماده قانونى ديگر هر مجرمى كه واجد شرايط عفو باشد، قبل از تحمل دوره كامل حبس، مورد عفو قرار گرفته و آزاد مى‏شود.
عفو چنين مجرمى، نه تبعيض است و نه نقض قانون؛ بلكه بر اساس قانون ديگرى است كه مقدم و حاكم بر قانون اوليه كيفر مجرمان و برخاسته از قابليت شخص مجرم است.

سه. عدم تبعيض در شفاعت‏
خداوند با هيچ كس رابطه قوم و خويشى ندارد و بين بندگان در امكان بهره‏مندى از قانون شفاعت، تبعيضى قائل نمى‏شود.
هر انسانى قادر است با تحصيل شرايط، از شفاعت بهره‏مند شود و خود را در معرض بخشش و عفو اخروى قرار دهد؛ يعنى، شفاعت، قانونى عام و فراگير و با اعلام قبلى است؛ بر خلاف پارتى‏بازى كه به صورت گزينشى، فردى، غيرفراگير و نامبتنى بر پايه استحقاق است.

پرسمان دانشجویی