رنج‏هاي انسان | کتابخانه مجازی الفبا

آيا واقعا انسان در رنج آفريده شده؟ تفسير آيه شريفه « لَقَد خَلقنا الاِنسان في کَبد» به معني در رنج بودن ماست؟ مي گويند آسايشي در جهان، متصور نيست. آيا چنين است و چه ضرورتي داشت که ما آفريده شويم و رنج بکشيم؟ به عبارتي چه از جان ما مي خواهند که در رنج ما را آفريده اند؟

درپاسخ به این پرسش به نکاتی اشاره میشود:
1-منظور از آفرینش انسان در رنج که در سوره مبارکه بلد به ان تصریح شده این است که جهان مادی به خاطر ساختار خاصی که داردٰٰٰ؛جهان تزاحم واصطکاک است واین از لوازم حتمی جهان مادی است.بنابر این رنج های ناشی ازجهان مادی اموری گریز ناپذیر اند.
2-در چنین جهانی نه لذت وخوشی خالص وجود دارد ونه درد ورنج خالص ؛بلکه خوشی ورنج آن در هم تنیده است.همچنین می توان گفت غلبه با خیر وخوشی است نه با درد ورنج.
3-توجه به آثار تریتی وفلسفه دردورنجها نگرش مارا به مشکلات وسختی ها تغییر می دهد؛
يكی از اموری كه سبب تكميل و تهذيب نفس و تصفيه اخلاق و تهييج قوا و نيروهای نهفته وجود انسان می‏شود و در حكم نيروی محرك دستگاه وجود انسان است شدايد و سختيها و مصيبتهاست . شدايد ، الطاف خداوند در آيات قرآن و روايات ، زياد اين مضمون به چشم می‏خورد كه خداوند فلان‏ پيغمبر يا فلان بنده صالح ديگری را در معرض بلاها و شدايد قرار داد ، يا اين مضمون كه خداوند شدايد و بلاها را مخصوصا متوجه كسانی می‏كند كه مورد لطف و رحمت خاصه او هستند ، يا اين مضمون كه شدايد و سختيها تحفه‏های‏ الهی است .
مثلا در حديث است :
« إن الله عز وجل ليتعاهد المؤمن بالبلاء كما يتعاهد الرجل أهله‏ بالهداية من الغيبة » (1) خداوند ياد می‏كند و مورد نوازش قرار می‏دهد بنده مؤمن را به وسيله‏ فرستادن يك سختی و مشكل ، آن طور كه يك مرد در وقتی كه در مسافرت است‏ با فرستادن يك هديه خاندان خود را ياد می‏كند و مورد محبت و نوازش قرار می‏دهد . يا در حديث وارد شده :
« إن الله‏إذا أحب عبدا غته بالبلاء غتا » . خداوند وقتی كه بنده‏ای را دوست بدارد او را در شدايد غرق می‏كند . يا وارد شده كه رسول اكرم حاضر نبود از غذای كسی تناول كند كه هيچ وقت‏ شدت و سختی و گرفتاری به سراغ او نيامده است ، اين را علامت عدم‏ قابليت او و دور بودن او از خدا می‏دانست .
اين سؤال ابتدا به ذهن هر كسی می‏آيد كه چگونه لطف و محبت و رضايت‏ خداوند از كسی اقتضا می‏كند كه او را با شدايد و مشكلات مواجه كند ؟ لازمه‏
مهر و محبت ، فراهم كردن موجبات خوشی و آسايش است نه موجبات سختی و عدم آسايش . باز يك نوع تعبير ديگری در زبان قرآن و سنت هست كه سؤال‏ ديگری پيش می‏آورد و آن تعبير امتحان است : خداوند بندگان را به وسيله‏ شدايد و بلايا امتحان می‏كند ، يعنی چه ؟ مگر خداوند از باطن كار مردم‏
بی خبر است كه می‏خواهد با امتحان چيزی را بفهمد ؟ مگر نه اين است كه در خود قرآن مجيد آمده كه هيچ ذره‏ای و هيچ حركتی و جنبشی ، بالاخره هيچ امر كوچك يا بزرگی در عالم هستی نيست مگر آنكه معلوم و مكشوف حق متعال‏ است ؟ پس امتحان يعنی چه ؟ سازندگی شدايد جواب هر دو سؤال آن وقت معلوم می‏شود كه فلسفه بلايا و شدايد و سختيها و اثر آنها در وجود آدمی معلوم شود ، معلوم شود كه به حكم قانون و ناموس‏ خلقت ، بسياری از كمالات است كه جز در مواجهه با سختيها و شدايد ، جز در نتيجه تصادمها و اصطكاكهای سخت ، جز در ميدان مبارزه و پنجه نرم كردن‏ با حوادث ، جز در روبرو شدن با بلايا و مصائب حاصل نمی‏شود .
نه اين است كه اثر شدايد و سختيها تنها ظاهر شدن و نمايان شدن گوهر واقعی است ، به اين معنی كه هر كس يك گوهر واقعی دارد كه رويش پوشيده‏ است ، مانند يك معدنی است در زير خاك ، و اثر شدايد فقط اين است كه‏ آنچه در زير خاك است نمايان می‏شود ، اثر ديگر ندارد .
نه ، اين طور نيست ، بالاتر است . شدايد و سختيها و ابتلائات اثر تكميل كردن و تبديل‏ كردن و عوض كردن دارد ، كيمياست ، فلزی را به فلز ديگر تبديل می‏كند ، سازنده است ، از موجودی موجود ديگر می‏سازد ، از ضعيف قوی و از پست‏ عالی و از خام پخته به وجود می‏آورد ، خاصيت تصفيه و تخليص دارد ، كدورتها و زنگارها را می‏زدايد ، خاصيت تهييج و تحريك دارد ، هوشياری و حساسيت به وجود می‏آورد ، ضعف و سستی را از بين می‏برد .
پس اين گونه امور را نبايد قهر و خشم شمرد ، لطف است در شكل قهر ، خير است در صورت شر ، نعمت است در مظهر نقمت .
ای جفای تو ز راحت خوب تر
و انتقام تو زجان محبوب تر
نار تو اين است نورت چون بود ؟
ماتم اين تا خود كه سورت چون بود ؟
از حلاوتها كه دارد جور تو
و زلطافت كس نيابد غور تو
عاشقم بر لطف و بر قهرش به جد
ای عجب من عاشق اين هر دو ضد
در اين ميان ، عنصرهای قابل حداكثر استفاده را از اين لطفهای قهر نما و نعمتهای نقمت صورت می‏برند . اين گونه اشخاص مايه‏دار نه تنها از شدايد
موجود بهره می‏برند يك نوع حالت ماجراجويی نسبت به شدايد در آنها هست‏ ، به استقبال شدايد می‏روند ، برای خود شدايد می‏آفرينند . مولوی برای عنصرهای قابل كه از سختيها كمال می‏يابند و رشد می‏كنند و نيرومندتر می‏گردند مثلی می‏آورد ، می‏گويد :
هست حيوانی كه نامش اسغر است
كو به زخم چوب زفت ولمتر (2) است
تا كه چوبش می‏زنی به می‏شود
او ز زخم چوب فربه می‏شود
نفس مؤمن اسغری آمد يقين
كو بزخم رنج ، زفت است و سمين
زين سبب بر انبيا رنج و شكست
از همه خلق جهان افزون‏تر است
تا زجانها جانشان شد زفت‏تر
كه نديدند آن بلا قومی دگر
مثال ديگری ذكر می‏كند ، افراد سختی كشيده را تشبيه می‏كند به پوست‏ دباغی شده ، می‏گويد :
پوست ازدار و بلاكش می‏شود
چون اديم طايفی خوش می‏شود
گرنه تلخ و تيز ماليدی در او
گنده گشتی ناخوش و ناپاك بو
آدمی را نيز چون آن پوست دان
از رطوبتها شده زشت و گران
تلخ و تيز و مالش بسيارده
تا شود پاك و لطيف و با فره
ور نمی تانی رضاده‏ای عيار
كه خدا رنجت دهد بی اختيار
كه بلای دوست تطهير شماست
علم او بالای تدبير شماست
پس جواب اول كه چگونه خداوند دوستانش را دچار بلايا می‏كند معلوم شد
امتحان الهی :
اما سؤال دوم كه امتحان در اين مورد چه معنی دارد ؟ جواب اين سؤال هم تا اندازه‏ای از آنچه گفته شد دانسته می‏شود ، اما توضيح بيشتری می‏دهم :
يك وقت چيزی را مورد امتحان قرار می‏دهند برای اينكه مجهولی را تبديل‏ به معلوم كنند . برای اين كار شيی‏ء را به عنوان ميزان و مقياس به كار
می‏برند ، مثل اينكه متاعی را در ترازو می‏گذارند تا بفهمند كه وزن واقعی‏ آن چقدر است . ترازو فقط وسيله توزين است ، اثرش فقط اين است كه وزن‏
واقعی جسم را معلوم می‏كند . ترازو خود تأثيری در زياد كردن يا كم كردن آن‏ جسم ندارد . همچنين است ساير ميزانها و مقياسها : ميزان الحراره اثرش‏
اين است كه درجه گرمی هوا يا بدن انسان را معين می‏كند ، متر اثرش اين‏ است كه كميت يك طول را معين می‏كند ، علم منطق كه علم ميزان ناميده‏
می‏شود اثرش اين است كه شكل استدلالها را اندازه‏گيری می كند و اگر احيانا خللی در شكل استدلال رخ داده باشد ، قواعد منطقی آن را معين می‏كند .
امتحان اگر فقط به معنی به كار بردن ميزان و مقياس برای كشف مجهولی‏ باشد البته درباره خداوند صحيح نيست . امتحان معنی ديگری هم دارد و آن‏
از قوه به فعل آوردن و تكميل است . خداوند كه به وسيله بلايا و شدايد امتحان می‏كند به معنی اين است كه به وسيله اينها هر كسی را به كمالی كه‏
لايق آن است می‏رساند . فلسفه شدايد و بلايا فقط سنجش وزن و درجه و كميت‏ نيست زياد كردن وزن و بالا بردن درجه و افزايش دادن به كميت است .
خداوند امتحان نمی كند كه وزن واقعی و حد و درجه معنوی و اندازه شخصيت‏ كسی معلوم شود ، امتحان می‏كند يعنی در معرض بلايا و شدايد قرار می‏دهد كه‏ بر وزن واقعی و درجه معنوی و حد شخصيت آن بنده افزوده شود . امتحان نمی‏ كند كه بهشتی واقعی و جهنمی واقعی معلوم شود ، امتحان می‏كند و مشكلات و شدايد به وجود می‏آورد كه آنكه می‏خواهد به بهشت برود در خلال همين شدايد خود را شايسته و لايق بهشت كند و آنكه لايق نيست سر جای خود بماند . علی (ع) در آن نامه‏ای كه به والی بصره عثمان بن حنيف نوشته پس از آنكه او را نصيحت می‏كند كه گرد تنعم نرود و از وظيفه خودش غفلت نكند ، وضع زندگی ساده و دور از تجمل و تنعم خودش را ذكر می‏كند كه چگونه به نان‏ جوی قناعت كرده است و خود را از هر نوع ناز پروردگی دور نگه داشته ، آنگاه می‏فرمايد : شايد بعضی تعجب كنند كه چطور علی با اين خوراكها توانايی برابری و غلبه بر شجاعان را دارد ؟ قاعدتا بايد اين طرز زندگی او را ضعيف و ناتوان كرده باشد . خودش اين طور جواب می‏دهد كه اينها اشتباه می‏كنند ، زندگی سخت نيرو را نمی كاهد ، تنعم و ناز پروردگی است كه موجب كاهش‏ نيرو می‏گردد . می‏فرمايد : « ألا وإن الشجره البرية أصلب عودا ، و الروائع الخضره أرق جلودا ، و النباتات البدوية أقوی وقودا » ( 3 ) .
چوب درختهای صحرايی و جنگلی كه نوازش باغبان را نديده است محكم‏تر است ، اما درختهای سر سبز و شاداب كه مرتب تحت رعايت باغبان و
نوازش او ميباشند نازك تر و كم طاقت تر از كار در می‏آيد . گياهان‏ صحرايی و وحشی نسبت به گلهای خانگی ، هم قدرت اشتغال و افروزش بيشتری‏
دارند و هم آتششان ديرتر خاموش می‏شود . مردان سرد و گرم چشيده و فراز و نشيب ديده و زحمت كشيده و با سختيها و شدايد و مشكلات دست و پنجه نرم‏ كرده نيز طاقت و قدرتشان از مردهای ناز پرورده بيشتر است . فرق است‏ بين نيرويی كه از داخل و باطن بجوشد با نيرويی كه از خارج كمك بگيرد . عمده اين است كه استعدادها و نيروهای بی حد و حصر باطنی بشر بروز كند . علی می‏فرمود نگوييد : « اللهم‏إنی أعوذ بك من الفتنة » ( خدايا !
به تو از فتنه ها و مايه گرفتاريها پناه می‏برم ) ، زيرا هيچ كس نيست كه‏ با گرفتاريها مواجه نباشد ، بگوييد : « اللهم‏إنی أعوذ بك من مضلات‏ الفتن » (4) ( خدايا ! از فتنه‏های گمراه كننده ، از جنبه‏های گمراه‏ كننده فتنه‏ها ، به تو پناه می‏برم ) .
ناز پروردگی به هر نسبت كه مواجهه با شدايد مربی و مكمل و صيقل ده و جلابخش و كيميا اثر است ، پرهيز كردن اثر مخالف دارد . لهذا دانشمندان گفته‏اند بزرگترين دشمنيهايی كه درباره اطفال و كودكان می‏شود همانهاست كه پدران و مادران نادان به عنوان محبت و از روی كمال علاقه انجام می‏دهند ، يعنی‏ نوازشهای بی حساب ، مانع شدن از برخورد با سختی ، ناز پرورده كردن آنها . اينهاست كه طفل را بيچاره و ناتوان بار می‏آورد ، او را در صحنه زندگی‏ خلع سلاح می‏كند ، كاری می‏كند كه كوچكترين ناملايمی آنها را از پا در آورد و كمترين تغيير وضعی سبب نابودی آنها گردد . او را مثل كسی بار می‏آورند كه‏ هرگز در همه عمر به داخل آب نرفته و شناوری نكرده و نياموخته است و يكمرتبه مواجه شود با دريا و بخواهد در آن شناوری كند . كسی كه شناوری‏ هيچ نمی‏داند اولين باری كه به آب بيفتد غرق می‏شود . شناوری هم چيزی‏ نيست كه با غير عمل ، با درس و كتاب و گوشه اطاق بتوان ياد گرفت ،
هنر است ، فن عملی است ، بايد رفت ميان آب و در همانجا ضمن عمل و تلاش و زير آب رفتن و بالا آمدن تدريجا آن را آموخت .
در يكی از احاديثی كه در ابتدای سخن خواندم اين تعبير بود « إن‏ الله‏إذا أحب عبدا غته بالبلاء غتا » (5) غت به معنی غمس و فرو بردن در آب است ، يعنی خداوند وقتی كه كسی را دوست بدارد او را در شدايد فرو می‏برد ، به ميان شدايد می‏اندازد . چرا ؟ برای اينكه راه‏ بيرون شدن از شدايد ، راه شناوری در دريای گرفتاری را ياد بگيرد . جز اين‏
راهی نيست ، لطف و محبت خداست كه با مواجه ساختن بنده با مشكلات ، وسيله آموختن فن شناوری در دريای حوادث و سالم بيرون آمدن از ميان آنها
را فراهم می‏كند . پس قطعا اين علامت لطف و محبت است . درباره بعضی از پرندگان می‏نويسند وقتی كه جوجه آنها پر در می‏آورد برای‏ اينكه حيوان به جوجه خود فن پرواز را ياد بدهد او را با خود از آشيانه‏ بيرون می‏آورد و در فضا بالا می‏برد و آنگاه او را رها می‏سازد . جوجه مدتی‏ تلاش می‏كند و پرپر می‏زند تا خسته می‏شود . همينكه در اثر خستگی می‏خواهد به‏ زمين بيفتد مادرش او را روی بال خود می‏گيرد و پس از لحظه‏ای دو مرتبه او را از اوج بلندی رها می‏كند . باز مدتی اين حيوان تلاش می‏كند ، پايين و بالا می‏رود و خود را خسته می‏كند . همينكه كاملا خسته شد ما در دو مرتبه او را می‏گيرد و روی بال می‏نشاند و به همين ترتيب چند بار عمل می‏كند تا فرزندش عملا بر پرواز كردن مسلط گردد . اين اصل طبيعی فطری بايد در تربيت فرزند آدم مورد استفاده قرار بگيرد ، طفل از اول بايد با كار و زحمت و سختی و شدت آشنا باشد . اما اشرف‏ مخلوقات غالبا بر خلاف اين عمل می‏كند ، طبقه متمكن به خيال اينكه كار فقط به خاطر فقر است از كار و زحمت پرهيز می‏كنند و فرزند خود را يك‏ بيچاره مفلوك ضعيف بار می‏آورند . ژان ژاك روسو در كتاب اميل درباره اين گونه تربيتها می‏گويد : اگر مردم تا آخر عمر در كشوری كه متولد شده بودند می ماندند ، اگر تمام سال يك فصل بيش نداشت ، اگر افراد نمی توانستند هيچ وقت سرنوشت خود را تغيير دهند ، اين گونه تربيتها از بعضی جهتها خوب بود ، اما اگر تغيير سريع اوضاع بشر را در نظر بگيريم بايد اقرار
كنيم كه هيچ روشی بی معنی‏تر و غلط تر از اين نيست كه كودك را با اين‏ فرض پرورش دهيم كه هرگز نبايد از اطاق خارج شود و هميشه بايد نوكر و
كلفت دور او را بگيرند و اگر آن بدبخت فقط يك قدم بر روی زمين بگذارد و اگر يك پله پايين بيايد ، نيست خواهد شد . و هم او می‏گويد :
اگر جسم زياد در آسايش باشد ، روح فاسد می‏شود . كسی كه درد و رنج‏ را نشناسد ، نه لذت شفقت را می‏شناسد و نه حلاوت ترحم را . چنين كسی‏
قلبش از هيچ چيز متأثر نخواهد شد و بدين سبب قابل معاشرت نبوده مانند ديوی خواهد بود در ميان آدميان .
پاورقی :
1- كافی ، ج 2 ، ص . 255
2- يعنی درشت تر و فربه تر .
3- نهج البلاغه ، نامه . 45
4- نهج البلاغه ، حكمت . 90 و فقره دوم نقل به معنی شده است .
5- كافی ، ج 2 ، ص . 253

پرسمان دانشجویی