منشا دين | کتابخانه مجازی الفبا

اولين منشأ دين کجاست؟

سوال از منشا دين به دو سوال تقسيم مي شود:
1. منشا فاعلي و صدوري دين كه خداست و او تنها مصدر دين حق است .
2. منشا قابلي يعني منشا دين پذيري و راز دين گرايي انسان. در اينجاست كه مساله فطرت مطرح مي شود.

به اختصار رابطه فطري انسان و دين را با ويژگى‏هاى زير مى‏توان توصيف كرد:
1. ذاتى بودن؛
گرايش انسان به دين امرى ذاتى، عميق و ريشه دار است. دين نه تنها تأمين كننده بسيارى از حاجات انسان است، بلكه خود نيازى بنيادين و نهفته در ژرفاى وجود آدمى است.
«تانه گى دوكه‏نه‏تن» مى‏نويسد: «حس مذهبى يكى از عناصر اوليه ثابت و طبيعى روح انسانى است. اصلى‏ترين و ماهوى‏ترين قسمت آن به هيچ يك از رويدادهاى ديگر قابل تبديل نيست، بلكه نحوه ادراك فطرى وراء عقلى است كه يكى از چشمه‏هاى آن از ژرفاى روان ناخود آگاه فوران مى‏كند و نسبت به مفاهيم زيبايى (مربوط به هنر) و نيكى (مربوط به اخلاق) و راستى (مربوط به علم)، مفهوم دينى، يا به طور صحيح‏تر، مفهوم مقدس، مقوله چهارمى است كه داراى همان اصالت و استقلال سه مفهوم ديگر است» تا نِه گى دو كِه نِه تِن، حس مذهبى يا بعد چهارم روح انسانى، ترجمه مهندس بيانى، ص 14..
«آلكسيس كارل» نيز بر آن است كه: «احساس عرفانى [دينى‏] جنبشى است كه از اعماق فطرت سرچشمه گرفته است و يك غريزه اصلى است» آلكسيس كارل، نيايش، ترجمه دكتر على شريعتى، ص 55، تهران: تشيع..
همو مى‏گويد: «فقدان احساس اخلاقى و عرفانى در ميان اكثريت عناصر فعال يك ملت، زمينه زوال قطعى ملت و انقياد او را در بند بيگانه تدارك مى‏بيند؛ سقوط يونان قديم معلول چنين عاملى بود.
در نگاه «تولستوى» نيز «ايمان آن چيزى است كه انسان با آن زندگى مى‏كند». شهيد مطهرى، يادداشتها، ج 4، ص 151، چاپ دوم، 1382.
استاد مطهرى در توضيح اين سخن مى‏گويد: «يعنى ايمان مهم‏ترين سرمايه زندگى است». به نظر وى مردم به برخى از سرمايه‏هاى زندگى مانند سلامت، امنيت، ثروت و رفاه و... توجه دارند، اما به يك سرمايه بزرگ كه نامش ايمان است توجه ندارند؛ چرا كه آنان اصولاً محسوسات و ماديات را بيش از معقولات و معنويات مى‏شناسند همان..
در نظر «ويل دورانت» نيز دين روح زندگى است، او مى‏گويد: «زندگى بدون دين ملال‏انگيز و پست است، مانند جسدى است بى‏روح». دكتر صفدر صانعى، آرامش روانى و مذهب، ص 8، قم، پيام اسلام، چاپ ششم، 1350.

قريب به اين مضمون را در سخن «ويليام جيمز» مى‏توان يافت. او مدعى است: «ايمان يكى از قوايى است كه بشر به مدد آن زندگى مى‏كند، فقدان كامل آن در حكم سقوط بشر است». همان، ص 6.
2. همگانى بودن؛
لازمه ذاتى بودن دين گرايى همگانى بودن آن است.
«اريك فروم» بر اين نكته تأكيد مى‏كند كه: «هيچ كس نيست كه به دينى نيازمند نباشد و حدودى براى جهت‏يابى و موضوعى براى دلبستگى خويش نيابد». شهيد مطهرى، يادداشتها، ج 4، ص 162.
امروزه جامعه شناسان از انسان به عنوان هو مو رليجيوسوس (انسان دين‏ورز) سخن مى‏گويند، چرا كه براساس جديدترين پژوهش‏هاى جامعه شناختى از آفريقاى جنوبى گرفته تا آمريكا كه پيشرفته‏ترين جامعه بشرى (از نظر فرهنگ مادى) است، بيشتر از نود و پنج درصد انسان‏ها به وجود خداوند ايمان دارند. بنگريد:
الف. رونالد اينگلهارت، تحول فرهنگى در جامعه پيشرفته صنعتى، ترجمه: مريم وتر، تهران: كوير، 1373، ص 216.
ب. ويرا سؤمرچا الياده، فرهنگ و دين، ترجمه مترجمان ؛ زير نظر بهاءالدين خرمشاهى، صفحه هفت، تهران: طرح نو، چاپ اول، 1374.
3. ديرينگى؛
با توجه به ذاتى بودن گرايش به دين مى‏توان آن را يكى از نخستين مظاهر حيات بشر و به تعبير ديگر همزاد او دانست. تاريخ زندگى بشر نشان مى‏دهد كه در هيچ دوره‏اى بشريت بدون دين زندگى نكرده و همواره دين‏ورزى از بارزترين مظاهر حيات انسان بوده است.
«ماكس مولر» در رابطه با ديرينگى مظاهر ديندارى در نوع انسان مى‏نويسد: «گذشتگان ما از آن زمان به درگاه خداوند سر فرود آورده بودند كه حتى براى خدا نامى هم نتوانسته بودند بگذارند». علاءالدين حجازى، فرهنگ نماز، ص 27، تهران: بعثت، 1354.
4. پايايى و مانايى؛
نياز انسان به دين امرى جاودان و زوال ناپذيراست. لازمه ذاتى بودن دين‏ورزى اين است كه دين هم چون ديگر غرايز و نيازهاى ذاتى انسان همپاى حيات بشر بپايد و آينده بشريت را هم چون گذشته در نوردد. لاجرم گسست بين انسان و دين را هرگز نمى‏توان و نبايد انتظار داشت.
بهاءالدين خرمشاهى پس از نقل سخن رونالد اينگلهارت، مبنى بر همگانى و همه جايى بودن دين‏ورزى مى‏نويسد: «همين واقعيت، نظر و نظريه‏اى را كه مدعى بود با پيشرفت اجتماعى و افزايش رفاه مادى، دين و انديشه دينى انحطاط مى‏يابد، ابطال مى‏كند» فرهنگ و دين، ص هفت..
5. جاذبه و نفوذ؛
تأثير گذارى ژرف و نفوذ دين در اعماق وجود آدمى پديده‏اى وصف‏ناپذير است. جاذبه حقيقت در دين و تناسب آموزه‏هاى آن با فطرت بشر چنان تأثيرى دارد كه هيچ زبانى قادر به توصيف آن نيست. نمونه‏هايى از اين تأثير شگرف را مى‏توان در رخدادهاى تاريخى دين مانند قرار گرفتن ابراهيم در آتش، ذبح اسماعيل، ايمان آوردن ساحران فرعون به موسى و مصلوب شدن آنان توسط فرعون و هزاران حادثه ديگر جستجو كرد.
«ارنست رنان» در پايندگى و ژرفايى تأثير دين در نهاد انسان مى‏گويد: «ممكن است روزى هر چه را دوست مى‏دارم نابود و از هم پاشيده شود و هر چه را كه نزد من لذت بخش‏تر و بهترين نعمت‏هاى حيات است از ميان برود، و نيز ممكن است آزادى به كار بردن عقل و دانش و هنر بيهوده گردد ولى محال است كه علاقه به دين متلاشى يا محو شود، بلكه همواره و هميشه باقى خواهد ماند و در كشور وجود من شاهدى صادق و گواهى ناطق بر بطلان ماديت خواهد بود». فريد وجدى، دايرة المعارف، به نقل از: شهيد مطهرى، يادداشت‏ها، ج 4، تهران و قم: صدرا.
همه آنچه گفته آمد را در يك آيه زيباى قرآن مى‏توان يافت كه رمز دين‏گرايى انسان را چنين ترسيم كرده است: «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها» روم (30)، آيه 30.؛ «پيوسته رو به سوى دين پاك خداوند داشته باش كه انسان‏ها را بر آن سرشته است و آفرينش الهى دگرگون نخواهد شد».

نظريه فرويد
در برابر آنچه گفته آمد برخي نيز كوشيده اند تبيين هاي روانشناختي و يا جامعه شناختي نادرستي از دين باوري انسان ارائه دهند . يكي از مشهورترين اين افراد فرويد است. زيگموند فرويد، روان پزشك نامدار اتريشى (1856 - 1939 م) در پاره‏اى از اظهار نظرهاى خود، «ترس» را منشأ اعتقاد به خدا و دين‏دارى دانسته است؛ البته پيش از او نيز اين نظريه مطرح بوده است. شايد نخستين كسى كه اين رأى را ابراز كرد، شاعر رومى «تيفوس لوكرتيوس» باشد (ف 99 م). او در يكى از اشعار خود گفته است: «نخست ترس بود كه خدايان را آفريد». خلاصه اين نظريه آن است كه ترس، از عوامل طبيعى مانند سيل، طوفان، زلزله، بيمارى، مرگ و ... موجب شده كه انسان‏ها براى همه عوامل طبيعى ترس‏آور، منشأ مشتركى ساخته و او را خدا بنامند. به نظر فرويد، خداوند مخلوق انسان است؛ نه خالق او. در واقع منشأ پيدايش عقايد دينى در ذهن انسان‏ها، آرزوى محفوظ ماندن از آسيب اين عوامل بوده است.

انسان‏هاى اوليه براى فرار از ترس و دلهره در برابر عوامل آسيب‏رسان، رفته رفته به موجوداتى صاحب قدرت و شعور و مسلط بر طبيعت قائل شدند تا بتوانند از طريق خواهش، قربانى، عبادت، دعا و كارهايى از اين قبيل، مهر و محبت آن موجودات را بر انگيخته، خود را از خطر برهانند. از نظر وى انگيزه انسان به خداوند، نه تنها در دوران اوليه تاريخ «مسأله ترس» بوده است؛ بلكه امروزه نيز اين ديدگاه همچنان به قوت خود باقى است؛ چرا كه انسان موجودى است تاريخى و عناصر موجود در گذشته، به وسيله نسل‏هاى بى‏شمار، به انسان كنونى منتقل شده است.نصرى، عبدالله، خدا در انديشه بشر، صص 38 - 40. نقد تئورى ترس‏ 1. اين ديدگاه، در حد يك فرضيه و احتمال است و هيچ دليلى بر اثبات آن وجود ندارد. 2. به طور كلى دو عامل منشأ ترس انسان به شمار مى‏رود: يكى «عدم آگاهى» و ديگرى «عدم توانايى جسمى و روحى». انسان در برابر بسيارى از چيزهايى كه نمى‏شناسد، احساس ترس و وحشت مى‏كند و از همين رو، هر چه بر آگاهى‏هاى او افزوده مى‏شود، ترس او نيز كاهش مى‏يابد؛ مثلاً انسانى كه دچار بيمارى شده و علت آن را نمى‏شناسد، همواره دچار رنج و اندوه است؛ زيرا وى احتمال ده‏ها نوع مرض را - كه احياناً قابل علاج نيستند - مى‏دهد. اما همين كه با مراجعه به پزشك، از علت بيمارى آگاهى يافت و متوجه شد كه بيمارى‏اش، چندان مهم نيست، ترس و دلهره وى از ميان مى‏رود. ناتوانى جسمى و روحى نيز موجب ترس مى‏شود؛ بدين معنا كه اگر فردى، دچار بعضى از عوارض روحى شود، همواره دچار دلهره و اضطراب خواهد بود. امّا كسانى كه از سلامت روان برخوردارند، در برابر بسيارى از خطرات، ترس به خود راه نمى‏دهند. بنابراين اگر بر آگاهى فرد، افزوده شود و از هر گونه عارضه روانى و بيمارى روحى ايمن باشد، هيچ گاه دچار ترس نخواهد شد. با در نظر گرفتن اين مطلب، گفتنى است: فرويد «علت گرايش به خدا را ترس مى‏داند»؛ حال اگر با افزايش آگاهى و سلامت روانى، ترس از ميان برود، معلول - كه همان گرايش به خدا است - بايد از ميان برود. به بيان ديگر، اگر فردى هيچ گونه ترسى نداشته باشد، بايد ايمان به خدا هم نداشته باشد و يا اگر فردى از امورى مى‏ترسيده و سپس بر اثر آگاهى و يا توانايى روحى، ترسش زايل شده است؛ مى‏بايست هيچ گونه اثرى از گرايش به خدا در وى وجود نداشته باشد؛ در حالى كه همواره بر خلاف اين مشاهده مى‏شود.

3. بر فرض كه همه يا گروهى از انسان‏ها، در اثر ترس موجودى به نام «خدا» را خلق و باور كرده و او را پرستش كنند؛ به لحاظ منطقى نمى‏توان نتيجه گرفت: «خدايى وجود ندارد و همه اديان پوچ و باطل‏اند». نهايت چيزى كه اين ديدگاه - بر فرض صحت - اثبات مى‏كند، آن است كه انگيزه مردم در دين‏دارى و اعتقاد به خدا، نادرست است و اين غير از نفى «وجود خدا» و نفى «حقانيت هر دينى» است. به عنوان مثال بسيارى از اختراع‏ها و اكتشاف‏هاى علمى در طول تاريخ بشر، به انگيزه شهرت‏طلبى يا كسب مال و موقعيت اجتماعى، صورت گرفته و اين انگيزه‏ها غيراخلاقى و نادرست است. اما نادرست بودن انگيزه يك اكتشاف علمى، هرگز به معناى باطل بودن كشف علمى نيست. چكيده آن كه: در اين ديدگاه، ميان انگيزه (آنچه انسان را به چيزى سوق مى‏دهد) و انگيخته (آنچه انسان به سوى آن حركت مى‏كند، يا آن را به دست مى‏آورد)، خلط شده و بطلان يكى به حساب بطلان ديگرى گذاشته شده است.

4. مواردى كه صحت اين ديدگاه را نقض مى‏كند: الف) تاريخ گواهى مى‏دهد كه پيام آوران دين و كسانى كه مردم را به سوى خداوند مى‏خواندند، همواره از شجاع‏ترين مردم بوده و در برابر سخت‏ترين شكنجه‏ها پايدارى مى‏كردند. ب) انسان‏هاى ترسوى فراوانى، بوده و هستند كه هيچ اعتقادى به خدا نداشته و ندارند. به اعتقاد ما، نوعى باور نهادينه، به وجود خدا در همه انسان‏ها در طول تاريخ، وجود داشته است؛ يعنى، چنان‏كه حس حقيقت‏جويى و زيبايى دوستى - كه مثلاً - در كليه انسان‏ها فطرتاً وجود دارد و نيازمند اكتساب يا علت نيست؛ حس خداشناسى و خدا پرستى نيز، در همه انسان‏ها بوده و هست و اين فطرت الهى، آنان را به سوى اعتقاد به خداوند، سوق مى‏دهد.براى آگاهى بيش‏تر ر.ك: شهيد مطهرى، فطرت.

پرسمان دانشجویی