اثبات وجود خدا | کتابخانه مجازی الفبا

دلايلي براي اينکه آيا خدا وجود دارد يا دلايل اثبات وجود خدا چيست؟

برهان وجوب و امكان The Argument from Contingency يكى از براهين پرآوازه و استوار فلسفى بر وجود خدا است. اين برهان از حكيمان مسلمان برآمد و در ميان آنان باليد، سپس به فلسفه غرب راه يافت و سومين دليل از براهين پنجگانه كيهانشناختى شد كه »توماس آكويناس«(1) در »خلاصة الكلام«(2) گردآورده است. گفته شده است مبتكر اين برهان فيلسوف نام‏آور و مدقق كم‏نظير ابونصر فارابى است. سپس وارد آثار ابن سينا گرديد. پس از وى امام محمدغزالى آن را در »مقاصد الفلاسفه« و »تهافت الفلاسفه« آورد و مورد نقادى قرار داد. ابن رشد اندلسى از طريق نگاشته‏هاى غزالى اين برهان را دريافت و با ترجمه آثار ابن رشد(3) به زبان لاتين، دليل فوق در جهان غرب منتشر گرديد. عبدالرحمن بدوى بر آن است كه آكويناس آن را از فارابى اخذ نموده(4) ولى كاپلستون مى‏گويد كه وى از ابن ميمون(5) و او از ابن سينا اخذ نموده و بسط داده است.(6) بر اساس آنچه گفته شد احتمالاً روند پيدايش، ورود و گسترش اين برهان در فلسفه غرب به صورت زير مى‏باشد: [فارابى _ابن سينا- غزالى -ابن رشد- ابن ميمون- آكويناس -فلسفه جديد غرب] .
برهان وجوب و امكان در ميان انديشمندان مسلمان تقريرهاى متفاوتى يافته و به برهان‏هاى متعددى تقسيم مى‏شود. اين براهين كه غالباً از استوارى چشمگيرى برخوردارند هر يك بر ديگرى امتيازاتى دارد. (1) در برخى از اين براهين وجود خدا به طور مستقيم اثبات مى‏شود و در بعضى از طريق برهان خلف (2) برخى ابتداء وجود ممكن را پذيرفته و با اثبات نيازمندى آن به واجب به وجود خدا منتهى مى‏شود، بعضى ديگر با پذيرش اصل واقعيت خارجى و تحليل آن به وجود واجب مى‏رسد.(7) (3) برخى در استدلال بر وجود خدا استحاله تسلسل را مقدمه قرار داده، و بعضى ديگر از چنين مقدمه‏اى بى‏نياز است. (4) نمونه‏هايى از برهان فوق متكى به وحدت شخصى جهان است و ديگر گونه‏ها بر آن مبتنى نيست.(8) برهان‏هاى وجوب و امكان نه آخرين برهان فلسفه اسلامى بر وجود خدا است و نه برترين آنها؛ در عين حال تقارير اين برهان از شاهكارهاى شگفت‏انگيز و تحسين‏آميز اين فلسفه است. اكنون به بيان تقرير ابن سينا پرداخته و به ارزيابى آن مى‏نشينيم. شيخ الرئيس ابوعلى سينا برهان معروف خود را چنين بيان مى‏كند:
[1] بدون شك واقعيتى وجود دارد.
[2] آن واقعيت يا ذاتاً ممكن است يا واجب.
[3] اگر ممكن باشد به واجب بالذات منتهى خواهد شد، و گرنه دور يا تسلسل لازم مى‏آيد.(12)
ارزيابى:
1- مقدمه نخست يعنى قبول واقعيتى در جهان بديهى و بى‏نياز از استدلال است، بلكه همچون استحاله اجتماع و ارتفاع نقيضين هر گونه دليل آورى بر آن مبتنى بر پذيرش آن در مرتبه پيشين است.
2- مقدمه دوم نيز قطعى و غيرقابل ترديد است، زيرا تقسيم ثنايى منطقى و به اصطلاح منفصله حقيقيه است كه بازگشت به نفى و اثبات مى‏كند. موجود مفروض در مقدمه نخست لا محاله يكى از دو حالت ياد شده را داراست و وجه سومى متصور نيست. پس نه چيزى جامع هر دو تواند بود و نه چيزى خارج از آن دو. بنابراين هر موجودى يا وابسته به غير نيست يعنى واجب بالذات است و يا وابسته به غير است و وجود خود را وامدار ديگرى )ممكن الوجود( است. در صورتى كه موجود مورد نظر از قسم نخست باشد مطلوب ثابت است و نتيجه حاصل. و اگر به گونه دوم باشد، استدلال ادامه مى‏يابد.
3- اگر موجود مفروض ممكن الوجود باشد محتاج علت است، چرا كه ممكن در ذات خود به وجود و عدم نسبت مساوى دارد؛ لاجرم وجود آن مستند به علت است. اما علت آن چيست؟ در اينجا چهار فرض بيشتر متصور نيست:
(1) خودش علت خود باشد )توقف شيئى بر خود(
(2) معلول علتى باشد كه آن در وجود خود مستقيم يا غير مستقيم معلول همين موجود مفروض است؛ )دور(
(3) معلول علتى باشد كه آن نيز معلول موجود سومى است و همينطور سلسله علل ممكن الوجود تا بى‏نهايت ادامه يابد، بدون آنكه به واجب الوجود بالذات منتهى شود. )تسلسل(
(4) علتش مستقيم واجب الوجود بالذات باشد يا به واجب الوجود بالذات منتهى شود. در اينجا بايد توجه داشت كه:
(1) اصل نيازمندى ممكن به علت بديهى است .
(2) استحاله آن بديهى ثانوى است، چرا كه در نهايت موجب تقدم شيئى بر نفس و تناقض مى‏شود.
(3) فرض سوم )تسلسل( نيز محال است و براهين قاطع بر استحاله آن وجود دارد. پس:
(4) تنها فرض خردپذير اين است كه سلسله ممكنات به واجب الوجود بالذات ختم مى‏شود. پاره‏اى از امتيازات اين برهان عبارت است از: (1) كم بودن مقدمات (2) عدم ابتناى آن بر اثبات وجود ممكن. چنانكه در مقدمه نخست مشاهده گرديد در اين برهان وجود ممكن مقدمه استدلال قرار نگرفته، بلكه تنها با اعتراف به وجود واقعيتى عينى آغاز مى‏شود.
...................( Anotates ).................1) St. Thomas Aquinas )م 4721-5221)2) Aquinas, T., The Summa Theologica.3) Averroes )م 6211-8911)4) بدوى، عبدالرحمن، موسوعة ا لفلسفه، ج 2، ص 102، بيروت، المؤسسة العربى، 1984 م.5) Maimonid )م 5311-4021)6) Copleston, A History of Philosophy, Vol. 11. P. 341, New york Doubleday, 1985.7) اين مطلب مبتنى بر آن است كه برهان سينوى را برهان وجوب و امكان به حساب آوريم. توضيح مطلب در صفحات آينده خواهد آمد.8) جهت آگاهى از تقريرهاى مختلف برهان نزد انديشمندان مسلمان نگا: (1) حسين زاده، محمد، فلسفه دين، صص 303-266 قم: دفتر تبليغات اسلامى، چاپ اول، 1376. (2) جوادى، محسن، درآمدى برخداشناسى فلسفى، صص 122-91 قم: معارف، چاپ اول، 1375.9) ezinbeiL .م 6461-6171)01) noitanalpxE .11) تا آنجا كه نگارنده بررسى نموده است در همه براهينى كه از ابن سينا به عنوان برهان وجوب و امكان نقل شده تنها به قاعده وجوب و امكان استناد شده و در هيچ يك از آنها وجود ممكن مقدم برهان قرار نگرفته است. بوعلى نيز خود اين ادله را برهان صديقين خوانده است. بنابراين به نظر مى‏رسد آنچه به عنوان برهان وجوب و امكان و يا صديقين از بوعلى نقل شده همه از يك سنخ است و دو دسته دليل متمايز نمى‏باشد.12) نگا: (1) ابن سينا؛ الاشارات و التنبيهات، ج 3، ص 28-18 و 66، قم، نشر البلاغه، الطبعة الاولى للناشر، 1375، ه.ش. همو، النجاة، تصحيح محمدتقى دانشپژوه، دانشگاه تهران، ص 566، چاپ دوم، 1379. همو، المبدأ و المعاد، به اهتمام عبدالله نورانى، ص 22 و 23، تهران،، مؤسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مك گيل و دانشگاه تهران، چاپ اول، 1363.

پرسمان دانشجویی