يکى ازالقاب روز قيامت «يوم الجمع» است.جهان دنيا«يوم الفرق»است و جهانغيب و جهان آخرت «يوم الجمع» است. «يوم الفرق» يعنى روز تفرق وپراکندگى، روز از يکديگر دور بودن،چه از نظر مکانى و چه از نظر زمانى.
از نظر مکانى که خيلى واضح است. الان ما که اينجا هستيم يک عمر شصت ساله، هفتاد ساله در يک گوشه دنيا مىکنيم و اصلا از انسانهايى که پنجاه فرسخ آن طرفتر زندگى مىکنند خبر نداريم، ما از آنها بىخبريم وآنها از ما بىخبرند;تا چه رسد به آنها که در قارههاى ديگر دنيا هستند و تاچه رسد به انسان هايى که احتمالا در کرات ديگر وجود دارند.
اما از نظر زمانى، ما در يک قطعه مخصوصى از زمان قرار گرفتهايم.
کسانى که قبل از ما بودهاند از ما جدا هستند و آنهايى هم که بعد از ماخواهند آمد از ما جدا هستند. معمولا هر کسى حداکثر پدر و پدر بزرگ خودش را ديده است ولى پدر پدر بزرگ خودش و بالاتر را نديده است واغلب اشخاص اسمشان را هم نمىدانند چيست،غير از سادات عظام کهآن هم به افتخار سيادت، نسب خودشان را حفظ مىکنند و چه افتخار بزرگى است. ديگر مردم اساسا [سلسله نسب] خود را نمىدانند.هر کس دلش مىخواهد بداند مثلا جد پنجم او چه کسى بوده و کجا زندگىمىکرده و چگونه انسانى بوده است ولى نمىداند. به طريق اولى انسان درمورد نسل آينده خود نمىداند که آيا نوه او و نوه پسر او و نوه نوه او به دنيا خواهند آمد يا نه و اگر به دنيا مىآيند چگونه انسان هايى خواهند بود؟ هيچ يک را انسان نمىداند; در قطعهاى از زمان قرار گرفته است، هم جداست از گذشتگان و هم جداست از آيندگان.
اما قيامت «يوم الجمع» است.اولين و آخرين در يک جا و در يکظرف گرد مىآيند و ديگر مساله زمان در آنجا به شکلى که در دنيا مطرح است مطرح نيست و نيز مساله مکان به شکلى که در دنيا مطرح است درآنجا مطرح نيست. در دعاهاى ماه رمضان، يکى از دعاهاى سحر ايناست: «
و اذا جمعت الاولين و الاخرين يوم القيامة فارحمنا؛ خدايا! آنگاه که اولينو آخرين را در قيامت گرد مىآورى به ما ترحم بفرما!».
آياتي که اشاره به يوم الجمع دارد, مفيد اين معنا است که خداي متعال تمام انسان ها و اهل اديان را کنار هم جمع مي کند و به حساب ايشان رسيدگي خواهد نمود و هر يک را راهي جايگاه خويش خواهد ساخت. مثل آية: «
لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَي' يَوْمِ الْقِيَـامَةِ لاَ رَيْبَ فِيهِ؛ خداوند البتّه شما را در روز قيامت كه در آن شكّي نيست، به مقام جمع، جمعيّت مي دهد.»[1]
و مثل آية: «
يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذَ ' لِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ؛ روزي است كه خداوند شما را براي يوم الجمع، جمع مي‌كند، و آن روز روز تغابن است.»[2]
پس معناي فرد و جمع كه در اذهان ما بصورت دو معناي مختلف و مقابل يكديگر بود، در اينجا داراي معناي واحدي شد؛ يعني فرادَي رفتن بسوي حضرت احديّت لازمه‌اش جمعيّت است كه كثرات مفرّقه و مشتّته فراموش شود.
و در مسألة شفاعت و لحوق و الحاق به حول و قوّة خدا خواهيم ديد كه چگونه اين لفظِ جمع در ميدانِ بروز و ظهور آمده و پرچمدار حلّ آن مسائل ميگردد.
و بر همين اصل نيز معناي آية 71 و آية 73 از سورة 39: زمر روشن ميگردد:
«
وَ سِيقَ الَّذِينَ كَفَرُو´ا إِلَي' جَهَنَّمَ زُمَرًا؛ و سوق داده مي‌شوند كساني كه كفر ورزيده‌اند به سوي جهنّم دسته دسته.»
«
وَ سِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَي الْجَنَّةِ زُمَرًا؛ و سوق داده مي‌شوند كساني كه تقواي پروردگارشان را به جاي آوردند به سوي بهشت دسته دسته.»
اين دستجات، ترتيب و تنظيمش بر اساس همان جمع است، كه افرادي كه با هم، هم فكر و هم عقيده و هم مسلك باشند جهاتِ تفريقيّه و تمايزات شخصيّه را افكنده و با هم در مقام جمع متّحد و پيوسته گرديده و يكپارچه به بهشت ميروند و يا به جهنّم رهسپار مي‌شوند.
و نيز آية كريمة ذيل معناي خود را خوب مبيّن مي‌دارد:
«
وَ الَّذِينَ كَفَرُو´ا إِلَي' جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ * لِيَمِيزَ اللَهُ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَ يَجْعَلَ الْخَبِيثَ بَعْضَهُ و عَلَي' بَعْضٍ فَيَرْكُمَهُ و جَمِيعًا فَيَجْعَلَهُ و فِي جَهَنَّمَ أُولَـ'´ئكَ هُمُ الْخَـاسِرُونَ؛ و كساني كه كافر شده‌اند، بسوي جهنّم حشر و جمع مي‌شوند، براي اينكه خداوند پليدان را از پاكيزگان جدا سازد و جنس پليد را بعضي را به روي بعضي ديگر قرار دهد و متراكم و بسته و يك پارچه كند و سپس در جهنّم وارد كند؛ ايشانند زيانكاران.»[3]
روز جدايي:البته يکي ديگر از اسماء قيامت "يوم الفصل" است, يعني پس از حشر انسان ها و جمع آدميان و رسيدگي به احوال ايشان در نهايت از هم جدا مي شوند و هر يک راهي سرانجام خويش مي گردد, بنابراين قيامت هم يوم الجمع است و هم يوم الفصل.
قيامت روز جدايي هم هست. در اين روز پرهيزكاران از تبهكاران جدا شده و از آنها تمايز مييابند. انسانها در دنيا همه با هم و به ظاهر در يك شكل و قيافه زندگي ميكنند، امّا در قيامت روزي كه همه يك جا گرد ميآيند بَدان از نيكان جدا مي‌شوند: «
إنّ يوم الفصل ميقاتُهم أجمعين؛
دخان/40 [يا روزي است كه در آن خصومتها فيصله مييابد و گنهكاران جدا مي‌شوند]: «
و امتازوا اليومَ أيّها المجرمون»؛
يس/59 و به آنان خطاب ميشود: [اين همان روز فصل است كه شما آن را تكذيب ميكرديد و آن را دروغ ميپنداشتيد]؛ «
هذا يومُ الفصل الّذي كنتم به تُكذّبون»؛
صافات/21 قرآن كريم به پيامبر(ص) ميفرمايد: [تو چه ميداني روز فصل چيست؟] «
و ما أدريك ما يوم الفصل»؛
مرسلات/14 آنگاه ويژگيهاي اين روز را برشمرده، ميفرمايد: به بدكاران گفته ميشود، برويد به سوي ساية سه شاخه (دودهاي خفقان بار آتش)؛ سايهاي كه نه آرام بخش است و نه از شعلههاي آتش جلوگيري مي‌كند. جرقههايي همچون كاخ از خود پرتاب مي‌كند. گويي جرقّهها چون شتران زردرنگي است كه به هر سو پراكنده ميشود. امروز روزي است كه بدكاران نميتوانند سخن بگويند و از خويش دفاع كنند به آنان اجازة عذرخواهي داده نخواهد شد: «
انطلقوا إلي ما كنتم به تكذّبون...»؛
مرسلات/29 پس از اين آيات ميفرمايد: «
هذا يوم الفصل جمعنكم و الأوّلين»؛
مرسلات/38؛ [اين همان روز جدايي حقّ از باطل است كه شما و پيشينيان را در آن گرد آوردهايم]. سپس ميافزايد: اگر چارهاي در برابر حكم من براي فرار از چنگال عدالت داريد انجام دهيد: «
فإنْ كان لكم كيدٌ فكيدون»؛
مرسلات/39پاورقي:
[1] ـ قسمتي از آية 87، از سورة 4: النّسآء
[2] ـ صدر آية 9، از سورة 64: التّغابن
[3] ـ ذيل آية 36 و آية 37، از سورة 8: الانفال
کتاب معاد شناسي علامه طهراني / جلد نهم / قسمت اول: حرکت تمام آفرينش به سوي خدا،
http://www.hawzah.net/Per/K/AshnaQ/AshnaiQ7/as-q714.htm