معناي عصمت | کتابخانه مجازی الفبا

عصمت يعني چه؟

عصمت اسم مصدر از «عصم» است و عصم با معناى منع كردن و بازداشتن است. اين منع گاهى به نحو سلب اختيار است و گاهى به نحو فراهم كردن وسائل و مقدماتى است كه فرد بتواند به اختيار خود از كار خوددارى كند.(1) ابن زجاج از بزرگان لغويون عرب اصل عصمت را ريسمان معني کرده كه سپس توسعه معنايى پيدا كرده است و در معناى توسعه يافته به هر وسيله‏اى كه باعث حفظ چيزى شود، عصمت گفته مى‏شود.(2) شيخ مفيد از بزرگان علماء متقدم شيعه نيز عصمت را به معناى ريسمان گرفته است و فرموده عصمت مانند اين است كه به فردى كه در حال غرق شدن است، ريسمانى داده شود تا به وسيله آن خود را نجات دهد.(3)

بنابراين در معناى لغوى عصمت دو امر ملحوظ است:

اول) كمك از جانب غير كه براى ديگرى محافظى و ريسمانى قرار دهد.

دوم) استفاده از ريسمان به اختيار خود. اين معنا را روايات ما نيز تاييد مى‏كنند. چنانكه از امير المؤمنين صلى الله عليه و آله و سلم وارده شده كه فرمود «ان التقوى عصمه لك فى حياتك» «تقوى نگهدارنده (ريسمان) تو در زندگانيت است»(4)

اما معناى اصطلاحى عصمت نيرويى است كه انسان را از وقوع در خطا و از ارتكاب گناه باز مى‏دارد، اين نيرو درونى است نه بيرونى و باعث مى‏شود كه انسان خطا و اشتباه و گناه نكند. به عبارت ديگر عصمت ملكه‏اى است نفسانى كه انسان را از اينكه در خطاء واقع شود و مرتكب گناه گردد، باز مى‏دارد.(5) بنابراين عصمت مستند به اختيار آدمى است اما توفيق الهى هم مى‏خواهد. يعنى معصوم به عصمت الهى (ريسمان الهى) معصوم است و اختيار او علت تامه ملكه عصمت نيست.(6)

در تعريف فوق به چند مطلب اشاره شده است:

اول: عصمت "ملكه" است. ملكه در مقابل حال قرار دارد و عبارت است از صفت راسخ نفسانى زوال‏ناپذير كه در آن تغييرى نيست. اما "حال" صفتى نفسانى است كه ثابت و هميشگى نباشد. بنابراين عصمت صفتى است كه در نفس رسوخ كرده و انسان را از گناهان باز مى‏دارد، هر چند قدرت بر انجام گناه را از او سلب نمى‏كند.(7)

دوم: عصمت، انسان را از خطاء و گناه باز مى‏دارد. اما منظور از خطاء و اشتباه اين است كه انسان معصوم در گرفتن وحى و تبليغ رسالت و تصميمات خود و امثال آنها اشتباه نمى‏كند. به عبارت ديگر در دريافت حقيقت و تطبيق آن و بيان آن مصون از اشتباه است.

اما منظور از عدم ارتكاب گناه هم اين است كه چون گناه عبارت از هتك حرمت بندگى و مخالفت با دستورات حضرت حق است و در هر حال يا به زبان و يا در عمل با مقام بندگى منافات دارد، انسان معصوم در درون خود حالتى ثابت دارد كه او رااز افتادن در دره مخالفت باز مى‏دارد و به او اجازه گناه و اشتباه نمى‏دهد.(8)

سوم: اين نيروى درونى و ملكه نفسانى در كسانى است كه قابليت و شأنيت آن را داشته باشند. مثلا درباره ماشين حساب و رايانه نمى‏شود گفت كه داراى ملكه‏اى است كه به واسطه آن اشتباه نمى‏كنند يا حيوانات از گناه مصون هستند. يا حتى ملائكه از خطاء و اشتباه و گناه معصوم هستند. زيرا آنها شانيت گناه و قابليت اشتباه ندارند و از ابتداى آفرينش به گونه‏اى خلق شده‏اند كه خطاء و گناه درباره آنها معنى ندارد. بنابراين اختيار و فيض الهى دو ركن عصمت مى‏باشند.

پيامبر اکرم و ائمه اطهار(ع) معصوم هستند، اما اين عصمت ذاتي نيست. بله، اسلام براي هيچ کس عصمت ذاتي قائل نيست زيرا همه ممکن الوجودند و در وجود و سعه رفتار و کردار خود محتاج به حضرت حق هستند.

چنان که عرض شد، عصمت دو شرط اساسي دارد: فيض الهي و اختيار. که بدون اين دو شرط عصمت حاصل نمي شود. پس حضرات معصومين(ع) با توفيق الهي و اختيار خود معصوم هستند و حتي فکر گناه و خطا نيز در محدوده جان آنها راه ندارد اما اين عصمت بدون توفيق و فيض الهي ممکن نيست زيرا همه چيز بسته به فرمان حضرت حق - جل و علا - است.

براي آگاهي بيشتر ر.ک:

- وحي و نبوت، شهيد مطهري

- مقدمه اي بر جهان بيني توحيدي، ج 2، شهيد مطهري

- تفسير موضوعي قرآن کريم (پيام قرآن) ، ج7، آيت الله مکارم شيرازي و ديگران----------------------

پي نوشت ها:

1) معجم مقاييس اللغة ج: 4 ص: 331

2) لسان العرب ج: 12 ص: 405

3) اوائل المقالات شيخ مفيد، تصحيح‏دكتر مهدى محقق، انتشارات دانشگاه تهران ص: 66

4) غررر الحكم و در رالكم عبدالواحد آمدى با شرح فارسى تصحيح مير جلال الدين محدث ارموى. انتشارات دانشگاه تهران ج: 2 ص: 509 همچنين ر. ج. حديث شماره 3390 ج: 2 ص: 206

5) تفسير الميزان ج: 2 ص:134 و 138 ذيل آيه 213 سوره بقره‏

6) همان ج: 2 ص: 445 ذيل آيه 286 بقره و ج: 5 ص: 162- 164 ذيل آيه 33 سوره يوسف‏

7) پژوهشى در عصمت معصومان حسن يوسفيان و احمد حسين شريفى. ناشر پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، چاپ اول زمستان 77 ص: 29

8) تفسير الميزان ج: 2 ص: 136

پرسمان دانشجویی