مصحف فاطمه عليها السلام‏ | کتابخانه مجازی الفبا

وقتى آغاز وصيت نامه امام راحل قدس سره را مى‏خواندم، به نكته‏اى زيبا و دقيق برخوردم و آن سخن از مصحف فاطمه بود؛ كتابى كه از جانب خداوند متعال به زهراى مرضيه عليها السلام الهام شده است. اين نكته چند سؤال را در ذهن من ايجاد كرد: اگر مصحف به معناى قرآن است، پس مصحف فاطمه چيست؟ چه محتوايى دارد؟ مگر ممكن است جبرئيل بر غير پيامبر نازل شود؟ اين مصحف اكنون كجا است؟ خواهشمندم مرا راهنمايى كنيد.

نكته زيبا و دقيقى كه ذهن و انديشه شما را به سوى چنين مقوله و پرسش‏هايى درباره آن معطوف داشته، پرداختن به نكته‏اى است كه از گذشته موضوع گفت‏وگوى عالمان و انديشمندان بوده است. ورود به اين مقوله، مستلزم تمهيداتى است كه در ذيل بدان اشاره مى‏شود:

يك. چيستى مصحف‏

كلمه «مُصْحَف»، اكنون بيشتر به معناى «قرآن» به كار مى‏رود؛ اما در لغت به معناى مجموعه برگه‏هايى است كه ميان دو جلد، جمع آورى شده است و امروزه «كتاب» خوانده مى‏شود. «1» بنابراين، منظور از «مصحف فاطمه» كتاب آن حضرت است كه در بعضى از روايات اهل سنت نيز به آن اشاره شده است. راويانى چون «ابى‏بن كعب» وجود كتابى نزد حضرت فاطمه عليها السلام را تأييد كرده‏اند. «2»

بدين ترتيب سخن كسانى مانند ايجى در مواقف و جرجانى در شرح مواقف و ابو زهره در كتاب امام صادق عليه السلام- كه مدعى شده‏اند، شيعه به قرآنى منسوب به فاطمه عليها السلام كه غير از قرآن رايج ميان مسلمانان است، اعتقاد دارد- نادرست است و در عدم رجوع به روايات شيعه و نيز عدم دقّت در معناى مصحف ريشه دارد. «1»

درباره ماهيت اين مصحف در منابع شيعى، روايات فراوان وجود دارد. در اين احاديث، محتوا، حجم، زمان و كيفيت نگارش مصحف بيان شده است. البته در نگاه ابتدايى، اختلافاتى ميان اين روايات ديده مى‏شود؛ ولى با اندكى دقت، قابل توجيه است. «2» بعضى از روايات، مطالب آن را غير از مطالب قرآن دانسته‏اند. «3» بر اساس شمارى از احاديث در اين كتاب، مطالبى چون وصيت حضرت زهرا عليها السلام «4»، مصيبت‏هاى فرزندان آن حضرت در طول زمان «5»، پيشگويى حوادث آينده «6» و تمام پادشاهانى كه بر زمين حكم خواهند راند «7»، نوشته شده است.

دسته‏اى از روايات نيز از اشتمال اين مصحف، بر تمام احكام حلال و حرام سخن به ميان آورده‏اند «8». بر اساس بعضى از احاديث، امام صادق عليه السلام حوادث تاريخى‏اى چون ظهور زنديقان را پيشگويى و گفتارش را به مصحف فاطمه، مستند كرده است. «9»

اين روايات با هم ناسازگار نيست؛ زيرا ممكن است همه مطالب ياد شده در آن مصحف، وجود داشته و هر روايت بخشى از محتواى آن را بيان كرده باشد.

دو. زمان و كيفيت نگارش‏

مهم‏ترين مطلب درباره اين مصحف، زمان و كيفيت نگارش آن و مسئله ارتباط حضرت زهرا عليها السلام با جبرئيل و ديگر فرشتگان الهى است. در چند روايت، آمده‏است:

پيامبراكرم صلى الله عليه و آله مطالب را املا مى‏كرد و امام على عليه السلام مى‏نوشت. «1»

درباره سبب انتساب مصحف به فاطمه عليها السلام، مى‏توان گفت: آن كتاب نزد آن حضرت نگه‏دارى مى‏شد يا او واسطه رسيدن بعضى از مطالب، به دست امام على عليه السلام بوده است.

در بعضى از روايات، مصحف ره‏آورد املا و وحى مستقيم خداوند بر حضرت زهرا عليها السلام دانسته شده است «2». بر اساس روايات ديگر، بعد از وفات پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، خداوند فرشته‏اى را نزد آن حضرت مى‏فرستاد تا در غم پدر، دلدارى اش دهد و وى را از مكان و جايگاه رسول خدا در بهشت آگاه سازد و با او درباره مطالب مختلف به گفت‏وگو بنشيند. حضرت فاطمه عليها السلام سخنان آن فرشته را به امام على عليه السلام منتقل مى‏كرد و آن حضرت آنها را به نگارش در مى‏آورد. «3» روايتى اين فرشته را جبرئيل عليه السلام معرفى كرده است. «4»

ميان اين احاديث نيز ناسازگارى وجود ندارد؛ زيرا مى‏توان گفت خداوند به وسيله فرشته‏اى از فرشتگان خود (جبرئيل)، با آن حضرت سخن گفته است و فاطمه زهرا عليها السلام بخشى از اين كتاب را به مطالب دريافتى از پدر بزرگوار خود و بخشى ديگر را به مطالب جبرئيل اختصاص داده است.

سه. امكان نزول جبرئيل‏

اشكال ديگر روايات دسته اخير، قطع وحى پس از رسول اكرم است. به عبارت ديگر، ما مسلمانان معتقديم آن حضرت، خاتم پيامبران است و بعد از وفات ايشان ارتباط ميان زمين و آسمان قطع و وحى منقطع گشته است. حال چگونه فرشته بر حضرت زهرا عليها السلام نازل شده، و با آن بزرگوار گفت و گو كرده است؟

در پاسخ بدين اشكال گفتنى است: طبق آيات قرآن، نزول فرشته الهى و ارتباط خداوند با غير پيامبران، از طريق فرشتگان و وحى امكان‏پذير است؛ چنان كه آيات بسيارى از ارتباط فرشته با حضرت مريم سخن مى‏گويد «1» و خداوند ارتباط خود با مادر حضرت موسى را وحى مى‏خواند. «2» وقتى امكان اين ارتباط با زنانى چون مادر موسى و حضرت مريم پذيرفته شد، امكان و وقوع آن درباره حضرت فاطمه زهرا عليها السلام- كه از سوى پيامبر اكرم سرور همه زنان در همه زمان‏ها معرفى شده است- به طريق اولى پذيرفتنى است. منظور از انقطاع وحى و قطع ارتباط زمين و آسمان بعد از پيامبراكرم صلى الله عليه و آله، قطع ارتباط ميان خداوند و فردى به عنوان پيامبر و مأمور ابلاغ است؛ نه عدم امكان ارتباط زمينيان با خداوند و فرشتگان. بر اساس روايات شيعه، نوعى ارتباط ميان امامان معصوم و خداوند وجود دارد. «3» در روايات اهل سنت نيز بعضى از افراد «مُحَدَّث» معرفى شده‏اند؛ يعنى، كسانى كه با فرشتگان الهى نوعى ارتباط دارند و از آنها حديث دريافت مى‏كنند. «4»

چهار. مصحف نزد چه كسى است؟

براساس روايات شيعه، اين مصحف در زمان‏هاى مختلف، نزد امامان معصوم بوده، از امامى به امام ديگر رسيده و جز آن بزرگان كسى بدان دسترسى نداشته است.

آنان با استفاده از اين مصحف، حوادثى را پيشگويى و احكامى را بيان كرده‏اند. «5»

در پايان گفتنى است: كتاب‏هايى كه اخيراً با عنوان صحيفة الزهرا منتشر شده، «6» با مصحف فاطمه تفاوت دارد؛ زيرا در اين كتاب‏ها عمدتاً دعاهاى منسوب به آن حضرت عليها السلام به چشم مى‏خورد، نه آنچه در روايات درباره مصحف فاطمه عليها السلام بيان شده است.

__________________________________________________

پرسمان دانشجویی