جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دربارۀ نقش مطالعات تاریخی و فرهنگی در فهم قرآن و به‌طور خاص آیات‌الاحکام، طیفی از دیدگاه‌ها وجود دارد و هریک بر مبانی و دلایل ویژه خود تأکید می‌کند؛ از یک سو، نواندیشانی چون نصر حامد ابوزید و مجتهد شبسستری معتقدند فهم صحیح این دست آیات در گرو مطالعات تاریخی و فرهنگی عصرنزول قرآن کریم است و کاربردی کردن احکام آن نیازمند ترجمۀ فرهنگی است و از سوی دیگر، قرآن‌پژوهانی مانند علامۀ طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی برآنند که قرآن‌ کریم در دلالت خود تامّ و مستقل است و با استفاده از قرائن پیوسته می‌توان به فهمی اولیه از مراد الهی دست یافت. هدف از این پژوهش ارائۀ مدلی است که بر اساس معیارهای تأثیرگذار در تعیین وابستگی فهم آیات به فرهنگ عصر نزول، هر آیۀ حاوی حکم عملی را به‌عنوان ورودی مدل ارزیابی کند و خروجی آن تعیین وضعیت آیه به یکی از دو ‌حالت مستقل و وابسته باشد. به این منظور و با روش توصیفی‌تحلیلی، دیدگاه‌ها و مباحثات محققان شاخص در این مبحث را مطالعه و معیارهای تعیین‌کننده را از آن استخراج و درنهایت مدل ارزیابی را به‌صورت نمودار درخت تصمیم نمایش داده‌ایم. این نمودار حاوی عناصر مدل و روابط میان آن‌هاست. این مدل، قابلیت ارزیابی مؤلفه‌های حاکم بر آیات‌الاحکام را فراهم آورده است. این مؤلفه‌ها شامل هشت ویژگی یا عنصر و چهار قاعده یا رابطه است که بر اساس ارزیابی این هشت ویژگی برای آیۀ فقهی ورودی مدل، خروجی مدل که وابستگی یا استقلال آن آیه از مطالعات فرهنگی تخصصی است، تعیین می‌شود.

قدرت‌گیری شاه‌اسماعیل صفوی (930-907ق) و تشکیل سلسلۀ صفویان، یکی از مهم‌ترین حوادث تاریخ ایران محسوب می‌شود. مورخان دورۀ صفوی به‌طور ویژه به این حادثه توجه کرده‌اند و درنتیجه، به یکی از محورهای مهم تاریخ‌نگاری صفویان تبدیل شده است. مهم‌ترین و غالب‌ترین دیدگاه حاکم بر بازتاب این حادثه در جریان تاریخ‌نگاری صفویان، ارائۀ روایت دینی و مذهبی از این رویداد بوده است. این نوع نگاه، متأثر از نگرش دینی حاکم بر جریان تاریخ‌نگاری ایران به‌طور عام و ماهیت مذهبی صفویان به‌صورت خاص بوده و در همین راستا، استفاده از آیات قرآن کریم مهم‌ترین محور روایت مورخان صفوی از قدرت‌گیری شاه‌اسماعیل قرار گرفته است. مسئلۀ اصلی این پژوه، بررسی نقش آیات قرآن در روایت تاریخ‌نگاری صفویان از قدرت‌گیری شاه‌اسماعیل است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که روایت آیه‌نگارانۀ مورخان صفوی از قدرت‌گیری شاه‌اسماعیل در پنج مؤلفه انعکاس یافته است: مشروعیت‌بخشی به حکومت، روایت آیه‌نگارانه از پیروزی‌های شاه‌اسماعیل، توصیف مخالفان، ایجاد شباهت میان احوال شاه‌اسماعیل و پیامبران الهی و درنهایت، توجیه اقدامات اغلب خشن شاه‌اسماعیل. مشروعیت‌بخشی مهم‌ترین دغدغۀ مورخان صفوی بود و دو محور داشت: نخست مشروعیت دادن به کلیت حکومت صفویان و دوم مشروعیت‌بخشی به حکومت و اقدامات شاه‌اسماعیل. مورخان صفوی در همین جهت تلاش داشتند از آیات همسو با این اهداف استفاده کنند.

هدف این پژوهش بازآفرینی مدل تربیت رسانه‌ای مبتنی بر آموزه‌های تربیتی قرآن کریم است. به این منظور، از روش تحقیق کیفی مبتنی بر روش نظریۀ برخاسته از داده‌ها که شامل سه مرحلۀ کدگذاری باز، محوری و گزینشی، همراه با بهره‌گیری از رویکرد سیستماتیک استراووس و کوربین استفاده شده است. در این راستا، با صاحب‌نظران و اساتید حوزۀ تربیت و رسانه تا مرحلۀ اشباع نظری داده‌ها، هفده مصاحبۀ عمیق و نیمه‌ساختاریافته با استفاده از نمونه‌گیری نظری، انجام شد. سپس آیاتی از قرآن که به‌گونه‌ای به مفهوم تربیت اشاره دارد با نرم‌افزار کاوشگر قرآنی شمس استخراج و تفسیر نهایی مدل با یافته‌های مبتنی بر محتوای انتخاب‌شده از قرآن انجام شد. با توجه به لزوم بررسی و تطبیق تخصصی یافته‌های کیفی و تفسیر آن مبتنی بر آیات قرآن، پس از اطمینان از اعتبار مدل تفسیرهای انجام‌شده، نتایج به ده نفر از متخصصان حوزۀ رسانه و مفسران قرآن ارائه شد. با توجه به توسعۀ روزافزون رسانه‌ها و کارآمدی آموزه‌های قرآن کریم در همۀ حوزه‌های هدایت بشر، از جمله تربیت، به نظر می‌رسد در حوزۀ رسانه به الگوی تربیتی رسانه‌ای نیاز داریم. در این پژوهش، با توجه به نتایج به‌دست‌آمده و انطباق آن بر آموزه‌های تربیتی رسانه‌ای قرآن، بازتعریفی کاربردی در حوزۀ تربیت رسانه استخراج کرده‌ایم که می‌توان از آن به‌عنوان یکی از شئون مهم تربیت در عصر حاضر نام برد.

قرآن کریم اصلی‌ترین منبع دین اسلام است و برای پیروان خود راهنمایی‌های بسیاری در حوزه‌های فردی و اجتماعی ارائه داده است. این کتاب وجود طبقات متفاوت در جامعه را پذیرفته است؛ ازاین‌رو شاهدیم که در برخی از آیات، گروه‌های مختلفی مخاطب قرار می‌گیرند یا عتاب می‌شوند. طبقۀ اشراف یکی از مهم‌ترین طبقات در هر جامعه است؛ زیرا با توجه به نحوۀ رفتار خود می‌تواند اثرگذاری مثبت یا منفی داشته باشد. قرآن کریم 28 مرتبه به واژۀ «ملأ»، به‌‌عنوان یکی از مهم‌ترین مفاهیم اشرافی‌گری، اشاره کرده است. این پژوهش در پی آن است تا با رویکردی توصیفی و از طریق مطالعۀ کتابخانه‌ای و پس از بررسی لغوی مادۀ «ملأ»، دریابد قرآن کریم برخورد این گروه با دعوت پیامبران را چگونه روایت می‌کند و قرآن‌پژوهان در طول تاریخ از این روایت چه برداشتی داشته‌اند؟ از یافته‌های پژوهش می‌توان به نقش کلیدی راغب اصفهانی در ترویج معنای مشهور اصطلاح «ملأ» در میان مفسران و دیگر لغویان اشاره کرد؛ همچنین با بررسی آیات قرآن می‌توان با جایگاه اجتماعی این گروه و برخی ویژگی‌های رفتاری ایشان و نیز صفت‌هایی که قرآن به آن‌ها نسبت داده است، آشنا شد.

محوری‌ترین عامل آرامش روان، ذکر خداوند بلندمرتبه است. خداوند در سورۀ احزاب می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکرُوا اللّهَ ذِکراً کثِیراً وَ سَبِّحُوهُ بُکرَةً وَ أَصِیلاً» (احزاب:41ـ42). پیام این دو آیه آن است که عبادت و نیایش سبب آرامش روحی و اطمینان و سلامت روانى است و آدمی را از اضطراب و دلهره مصون نگه می‌دارد. در آیۀ دیگری آمده است: «أَلا بِذِکرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد:28)؛ این آیه نیز در سه جبهۀ طبیعت و اجتماع و نفس به انسان نیرو مى دهد. پژوهش حاضر با هدف بررسی اذکار پرکاربرد، مراحل و مراتب ذکر و تأثیر ذکر بر فرهنگ عبادت انجام گرفته است. مطالعۀ حاضر از نوع کیفی است و به روش هفت‌مرحله‌ای سنتزپژوهی ساندلوسکی و با استفاده از روش‌های کدگذاری باز و محوری انجام شده است. واحد تحلیل، قرآن و کتب معتبر مذهبیِ مشتمل بر اذکار است. نویسنده برای فراهم آوردن اطلاعات موردنیاز، از کاربرگی که خود طراحی کرده استفاده نموده و برای اطمینان از نحوۀ کدگذاری‌ها از دو نفر ارزیاب جهت کدگذاری مجدد بهره برده است. نتایج حاصل از بررسی و تحلیل مطالعات، شناسایی کد مفاهیم مرتبط با الگوی ذکردرمانی را به همراه داشته است. بیشترین اذکار، صلوات، استغفار، لا اله الا الله و آیة الکرسی است. مرحلۀ قلبی ذکر، مستلزم فراهم‌سازی مراحل و مراتب آن و استفاده از اذکار پرکاربرد و تأثیرگذار است. مراتب ذکر، علاوه بر کاهش اضطراب، سبب ارتقای فرهنگ عبادت و ارتباط معنوی می‌شود؛ بدین‌جهت الگوی ذکردرمانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

تفسیر اجتماعی از گرایش‌های نوپدید تفسیری و از رخدادهای تأثیرگذار در تفسیرنگاری معاصر است. روشن است که این پدیدۀ جدید، به‌سان هر پدیدۀ فکری و اجتماعی دیگر، ناگهانی و در خلأ پدید نیامده است. این پژوهش در پی پاسخ این پرسش است که تفسیر اجتماعی در بستر کدام عوامل شکل گرفته است. نوآوری پژوهش حاضر، در پیش گرفتن رویکرد همزمانی، به‌عنوان یکی از شیوه‌های نوین و کارآمد پژوهشی، برای یافتن پاسخ این پرسش است. رویکرد همزمانی یک پدیدۀ تاریخی را در برهۀ خاصی از تاریخ رصد می‌کند تا از جمله، زمینه‌های شکل‌گیری آن را برنماید. برهۀ تاریخی مرتبط با این پژوهش، فاصلۀ چنددهه‌ای اواخر سدۀ نوزدهم و اوایل سدۀ بیستم میلادی است. درنگ در تحولات این برهه نشان می‌دهد که تفسیر اجتماعی بر بسترهایی چون ناکارآمدی تفسیرنگاری سنتی در پاسخ‌گویی به مقتضیات جدید، هجوم چندجانبه به اسلام و ارزش‌های دینی، تأثیرپذیری نواندیشان مسلمان از جنبش اصلاح دینی در اروپا، نقش‌آفرینی قرآن در نهضت اصلاح دینی معاصر در جهان اسلام و شخصیت اجتماعی مفسران معاصر شکل گرفته و پس از آن و حتی تا زمان حاضر نیز در تفاسیر دیده می‌شود.

توجّه به مفهوم فرهنگ از منظر قرآن کریم در ابعاد مختلف، سبک صحیح زندگی را برای انسان نمایان و او را با آموزه‌های قرآنی در این مقوله آشنا می‌کند. با توجّه به ذووجوه بودن مفهوم فرهنگ، یافتن کلیدواژه‌های معادل و کلمات مرتبط با آن در قرآن کریم به سهولت انجام‌پذیر نیست. هدف از نگارش این مقاله، یافتن معادل‌های واژۀ فرهنگ و نیز اصطلاحات و کلمات فرهنگ‌ساز در قرآن است. نوشتار حاضر، پژوهشی نظری در حوزۀ فرهنگ قرآنی است و با روش تحلیلی‌اکتشافی، معادل‌یابی برای واژۀ فرهنگ و یافتن اصطلاحات فرهنگ‌ساز در قرآن را دنبال می‌کند. در این راستا، عناوین کلّی «سنّت»، «امّت»، «ملّت»، «دین» و «دأب» به‌عنوان معادل‌های واژۀ فرهنگ از قرآن استخراج و ضمن اشاره به فرهنگ‌سازهای نفسانی در قرآن، کلمات قرآنی مربوط به فرهنگ‌سازهای رفتاری کشف و بیان شده است. توجّه به این اصطلاحات قرآنی و مفاهیم آنها، می‌تواند اخلاق و فرهنگ رفتاری انسان را بر اساس آموزه‌های قرآنی رشد دهد.

شناخت شرایط حاکم بر روزگار تدوین تفاسیر قرآن، امری مهم و شایستۀ درنگ است. در این میان تأثیرپذیری مفسّران اندلس از فضای اموی حاکم بر جغرافیا و فرهنگ آن دیار و انعکاس آن در چگونگی بهره‌گیری آنان از گزارش‌های تاریخی و روایات تفسیری، مورد پژوهش این تحقیق است. پژوهش حاضر، با جمع‌آوری داده‌های کتابخانه‌ای و روش پردازش توصیفی‌تحلیلی، به ارزیابی کیفی تأثیرپذیری شماری از مفسّران اندلسی، یعنی ابن‌عطیه، قرطبی، ابن‌جُزَی کلبی و ابوحیان، در بستر اعتقادی و اجتماعی حاکم بر مغرب اسلامی در تفسیر آیات ولایت پرداخته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که خاستگاه اموی مفسران یادشده، زمینه‌ساز برداشت‌های ناقص و یک‌سویۀ آنان از آیات ولایت و در نظر نگرفتن حجم قابل‌توجهی از روایات فریقین در تفسیر این آیات شده است. این مفسرّان، با بهره‌گیری از فضاپردازی و دامن زدن به گزارش‌های تاریخی نامرتبط با فضای نزول آیه، تأکید حداکثری بر مسائل ادبی در تفسیر و چشم‌پوشی از دیگر احادیث تفسیری مشهور و مرتبط با آیه، تفسیری همسو با مبنای اعتقادی و نظری خویش ارائه کرده‌اند.

احکام و اخلاق اسلامی با رویکرد قرآنی در شهر و شهرسازی اسلامی جایگاه مستحکمی دارد و بی‌توجهی به آن از طرف مردم و معماران و مدیران شهری مسائل شهری متعددی را به همراه می‌آورد. بی‌توجهی به احکام و اخلاق اسلامی و دستورات قرآنی موجب بروز و تولید آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی مانند فقر، حاشیه‌نشینی، بیکاری، ثروت‌اندوزی و بی‌عدالتی می‌شود. این امر در بازارهای تاریخی شهرهای اسلامی تا حدود بسیاری مورد توجه بوده، اما در دوره‌های اخیر و در مراکز خرید معاصر کم‌رنگ شده است. هدف مقالۀ حاضر تبیین ابعاد و مصادیق احکام و اخلاق اسلامی در شهر و شهرسازی اسلامی و واکاوی آن در بازارهای تاریخی و مراکز خرید معاصر از منظر آموزه‌های قرآنی است و با روش تحلیل محتوای متن و با در پیش گرفتن رویکرد بین‌رشته‌ای و استفاده از شیوۀ کتابخانه‌ای و اسنادی انجام می‌شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که بازارهای تاریخی با برخورداری از مساجد و الگوهای اجتماعی‌اقتصادی، از احکام کسب‌وکار و اخلاق اسلامی به÷ره‌مند بوده است، اما این امر در مراکز خرید معاصر با الگوهای جدیدی جایگزین شده که سبک زندگی مصرف‌گرا، تظاهر و خودنمایی، تبلیغات فریبنده و بی‌توجهی به احکام و اخلاق کسب‌وکار را به همراه آورده است.

انگیزه‌های اخلاقی از نگاه قرآن، سرچشمۀ هرگونه رفتار اخلاقی هستند تا با برانگیختن درون افراد، بستر انجام فضایل اخلاقی و اجتناب از رذایل را فراهم آورند و جامعۀ مدنی دینی را شکل دهند. در برهه‌های مختلف تاریخی، ادیان و مکاتب مختلف با ارائۀ طرح‌ها و برنامه‌هایی چند، مدعی تأمین رشد و سعادت انسان شده‌اند. اسلام و به‌طور خاص قرآن کریم نیز داعیه‌دار پاسخ به این درخواست فطری انسانی است؛ بنابراین پرداختن به این مهم، ضروری به نظر می‌رسد. محقق در این راستا و با روش توصیفی‌تحلیلی، مبانی عقلی انگیزه‌های اخلاقی را در پرتو آیات قرآن کریم تبیین کرده است. نتایج این پژوهش بازتاب چندگانگی باطن انسان‌ها نسبت به انگیزۀ اخلاقی است. برخی آیات، مربوط به فطرت و حقیقت جوهری روح انسان و آیاتی دیگر مربوط به محبت و دوستی نسبت به خداوند است. اگر انسان بر اساس فطرت روحی خویش حرکت کند، زندگی خود را بر اساس خواسته‌های خداوند انتظام می‌بخشد؛ اما اگر برخلاف آن و در راستای جوهر جسمانی حرکت کند، به جهت استفاده نکردن از عقل، موجبات سقوط انگیزه‌های اخلاقی را فراهم می‌کند.