جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب، جلد نخست از مجموعه آثار «میرزا ابوالحسن طباطبایی» معروف به «حکیم جلوه» است. او از حکمای برجسته قرن سیزدهم هجری قمری و نخستین کسی است که باب گفتگوی انتقادی در اندیشه و آرای «ملاصدرا» را گشود. «حکیم جلوه» به خود جرات داد تا بعضی از این اندیشه ها و آرا را زیر سوال ببرد. جلد اول از آثار این متفکر بزرگ قرن سیزدهم، با شرحی درباره زندگی، اندیشه ها و آثار آو آغاز می شود. سپس «حواشی اسفار»، و به دنبال آن حواشی «شفا» نوشته «حکیم جلوه» می آید. این حواشی سراسر مباحث «اسفار» را در بر می گیرد و اکثر آنها نقل قول از کتاب های دیگر برای روشن شدن متن «اسفار» است. پس از حواشی «اسفار»، حواشی «شفا» قرار دارد. این حواشی نیز برای توضیح متن و روشن شدن عبارات «شفا» نوشته شده است و حتی الامکان تفسیر کلام «ابن سینا» به کلام خود اوست. در ادامه، حواشی«حکیم جلوه» بر «مبدا و معاد» اثر «ملاصدرا» و «اشارات و تنبیهات» نوشته «ابن سینا» می آید

الفاظ و عبارات قرآن کریم تولید شده از جانب آفریدگار هستی است که توسط فرشته امین وحی بر پیامبر عظیم الشان اسلام فرود آمده است تا انسان ها در سایه تعلیمات و آموزه های حیاتبخش آن، طریق مستقیم زندگی را دریابند و با به کار گیری دستورات آن به سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت نایل آیند. اما از آنجا که این کتاب آسمانی در سیر نزولی خود از جایگاه «عند اله» به میان انسانها که ساکن در این کره خاکی هستند، فرو فرستاده شده، در قالب متن بشری درآمده است تا برای انسان ها قابل دسترسی و بهره برداری باشد. بدیهی است که چنین متنی نیاز به توضیح و تبیین دارد که بر اساس فرمان الهی این مهم بر عهده شخص پیامبر اسلام نهاده شده است. لذا می فرماید: «و انزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزل الیهم و لعلهم یتفکرون نحل/44 » این مساله سبب شده است که پیامبر اسلام از نخستین روزهای نزول قرآن، به تبیین و توضیح برخی آیات بپردازد که برخی از کاتبان وحی و صحابه به نوشتن آن توضیحات در حاشیه متن قرآن اقدام می نمودند و این امر خاستگاه نوعی تدوین در نگارش قرآن شد که امروزه با عنوان «حاشیه گذاری قرآن» شناخته می شود. لذا حاشیه گذاری بر قرآن از زمان صدر اسلام آغاز شد و همچنان ادامه دارد. با پیشرفت چاپ و نوع کتاب نویسی این امر وضعیت جدیدی به خود گرفته است که رایج ترین نوع آن را می توان در چاپ قرآنهای مترجم دنبال نمود. اما پژوهشگران قرآنی تنها به ترجمه متن قرآن اکتفا نکرده اند و به نگارش ترجمه واژگان، شان نزول آیات، توضیح واژگان و آیات و سایر اطلاعات مرتبط اقدام نموده اند. این مقاله که بر گرفته شده از طرح پژوهشی «قرآن مترجم» است تاریخ این گونه پژوهش های قرآنی را مورد تحقیق و بررسی قرار داده است و به بررسی شیوه حاشیه گذاری قرآن مترجم و ویژگی های آن پرداخته است.

حاشیه بر شرح مختصر عضدی یکی از کتاب‌های‌ محقق‌ اردبیلی‌ است که در اکثر کتب تراجم و کتاب‌شناسی از آن نام برده‌اند. از همه مهم‌تر اینکه ‌‌خود‌ مقدس اردبیلی چندین بار از این حاشیه در کتاب «مجمع الفائدة» نام برده‌ و ارجاع‌ به آن داده است. این کتاب، حاشیه‌ای است بر شرح مختصر عضدی. دو شرح بر «مختصر الأصول» ابن حاجب معروف است: 1. شرح سید شریف‌الدین‌ جرجانی؛‌ 2. شرح قاضی عضد ایجی و بر هر دو شرح، حواشی زیادی نوشته شده و محقق اردبیلی بر شرح قاضی ایجی حاشیه نگاشته که معروف به «شرح العضدي» است. ناگفته نماند محقق اردبیلی قصد داشته است که بر تمام کتاب «شرح مختصر الأصول»» عضدی‌ حاشیه‌ بنویسد؛ زیرا خود مقدس اردبیلی در آخر حاشیه بر مختصر‌ الأصول عضدی (قسم اجماع) بدین مطلب تصریح کرده است.

«تعليقة علی ما قال البيضاوي في تفسير الآية 118 من سورة هود»: تفسیر بیضاوی‌ یا «أنوار التنزيل» قاضی بیضاوی، (م685ق یا 692ق) از تفاسیر عامه است که مورد توجه علمای خاصه ‌‌قرار‌ گرفته و بر آن حواشی بسیاری نوشته شده است. در «ذریعه» بیش از بیست حاشیه برای این کتاب معرفی شده، ولی نامی از حاشیه محقق اردبیلی به میان نیامده است؛ کما اینکه در هیچ‌یک از کتب تراجم و کتاب‌شناسی، چنین حاشیه‌ای‌ را به اردبیلی نسبت نداده‌اند. محقق اردبیلی در کتاب «زبدة البيان»، در بحث مسح رجلین از این حاشیه خود یاد کرده است.

الاعتقاد و الهداية إلی سبيل الرشاد علی مذهب السلف أهل السنة و الجماعة، تألیف ابوبکر احمد بن حسین بیهقی، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی. نویسنده در این اثر، عقاید اسلامی را بر اساس مذهب سلف اهل سنت و جماعت بیان کرده است. احمد بن ابراهیم ابوالعینین، تحقیق این اثر را انجام داده است. کتاب، دارای مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب در ابواب متعدد است. بیهقی در مقدمه «السنن الصغری»، کتاب حاضر را چنین توصیف می‌کند: «إن الله تبارك و تعالی سهل علي ت‌نيف كتاب مختصر في بيان ما يجب علی العاقل البالغ اعتقاده و الاعتراف به في الأصول منور بذكر أطراف أدلته من كتاب الله تعالی و سنة الرسول - صلی‌الله‌عليه‌وسلم - و من إجماع السلف و دلائل النقول» (خدای بلندمرتبه نگارش کتاب مختصری را در بیان آن اصول اعتقادی که اعتقاد و اعتراف به آن بر شخص عاقل بالغ لازم است بر من آسان کرد؛ کتابی که ادله آن را از کتاب خدا و سنت پیامبرش(ص) و اجماع پیشینیان و دلایل نقلی استخراج کرده‌ام). محقق کتاب، مطالعه آن را حول دو محور تاریخی و زمانی، توضیح داده؛ وی در محور اول، مسیر تاریخی اندیشه عقیدتی‌ای را که بیهقی در کتابش بیان کرده، نشان می‌دهد و عناصر و تأثیرات مختلفی که این اندیشه از آنها تشکیل شده را نشان می‌دهد و در محور دوم، با توجه به داده‌های جدید، به تعامل با متن، یعنی توضیح، تحلیل و تفسیر آن، پرداخته است تا محتوای مناسبی را به‌منظور افزایش خروجی به نفع جامعه علمی، ارائه کند. علاوه بر آنچه منتقدان درباره این کار، تقریر کرده‌اند، می‌توان متن آن را در قالب جدیدی که اصالت آن از دست نرود و درعین‌حال برای معاصران نیز قابل درک‎تر باشد، نیز ارائه کرد تا پروسه فهم برای خواننده آن تسهیل گردد. بیهقی در نوشتن این کتاب، بسیار از علوم لغت استفاده کرده است؛ اساسا طبیعت نگارش چنین کتابی این است. او واژگان بحث را بر همین اساس بیان می‌کند و هر لغتی را به ریشه‌های اصلی آن برمی‌گرداند. وی برای این کار به اشعار قدیمی استشهاد می‌کند و از کلمات ائمه لغت استفاده می‌نماید. او برای فهم معانی آیات قرآنی، به کلمات صحابه رجوع می‌کند تا از مضمون آیه تخطی نکرده باشد و هنگامی که به چیزی برخورد کند که در آن نیاز به تقویت متن را احساس کند، متون بسیاری را در تأیید آنچه بدان معتقد گشته، ارائه می‌کند؛ لذا شاهد این هستیم که از ائمه لغت، مانند ابومنصور ازهری و ابوعبید و نضر بن شمیل و یحیی بن زیاد فراء نقل می‌کند و از مجموعه‌های لغوی فقهی مانند «الجزية و الأيمان» و «الوصية» شافعی، بهره می‌برد. محقق کتاب در توضیح آن، به اهمیت روابط اجتماعی و اجزای تشکیل‌دهنده آن برای فهم درست این متن تذکر می‌دهد: نیازهای اجتماعی مرتبط با زمان و مکان از مواردی‌اند که برخاسته از هنجارها، مقررات، اهداف و سایر وجوه پنهان یا آشکار نهادهای اجتماعی هستند و در مضامین یک کلام یا نوشته وجود دارند. درباره متن حاضر نیز باید این وجوه را در نظر گرفت. به همین منظور، او در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته، اندکی درباره جوانب سیاسی، اجتماعی، و فرهنگی زمانه بیهقی توضیح داده است. طبیعی است، آنچه بیهقی در این کتاب نوشته، علاوه بر دو مورد فوق، برآمده از تضارب با سایر افکار مخالفینش هم بوده است. بیهقی، شیوه واضحی را در این کتاب در پیش گرفته است. او هر باب از مطالب را با آیات دال بر آن شروع می‌کند. سپس آیات را با احادیث نبوی مؤید یا شارح مضامین آنها مقایسه و مقابله می‌کند. سپس معانی حدیث و مورد شاهد در آیه و دلالت احادیث بر معانی مورد نظر را نشان می‌دهد. او در این رابطه روایتی که مؤید نظریات اوست را انتخاب می‌کند و روایات دیگر را به‌عنوان مؤید پس از این روایات ذکر می‌نماید. او در انتخاب روایات، احادیث خالی از ضعف را بر روایاتی که ضعف و علتی در آنهاست مقدم می‌دارد... همچنین برای رعایت اختصار، تنها بخش مورد نظرش از روایات را ذکر می‌کند و مابقی آن را ذکر نمی‌کند. او در باب ذکر اسانید هم این‌گونه عمل می‌کند؛ یعنی هنگامی که مشاهده کند، ذکر سند مطلب را طولانی می‌کند، برخی اسانید را ذکر می‌کند و شناخت سایر اسانید را به دیگر کتاب‌های مسند حواله می‌دهد. بیهقی، در ذکر روایات، به برخی نقاط ضعف آنها مثل تفرد یکی از راویان در فلان مطلب روایت، هم اشاره می‌کند و برخی نقاط ضعف را هم از دیگران نقل می‌کند. البته وی این مورد را به‌گونه‌ای نقل می‌کند که گویا خودش به نقطه ضعفی که از دیگران نقل کرده، معتقد نیست و خلاف آن را اعتقاد دارد؛ زیرا این مطلب را با عباراتی مانند «زعم بعض أهل العلم بالحديث» و... ذکر می‌کند. البته بیهقی در برخی موارد در این کتاب برای رد یک حدیث به مدعیات دیگر محدثانی که با آنان موافق نیست (زیرا شواهدی از کتاب و سنت و دلالت نص برخلاف نظر آنان دارد) اعتماد می‌کند. هنگامی که بیهقی در این کتاب، اسناد به کسی را به‌صورت تعلیقی آغاز می‌کند و پس از آن اسناد آن را ادامه می‌دهد، اشاره به وجود ضعف و علتی در آن شخص می‌کند و خواستار این است که بگوید تمام طرق این روایت بر مدار این شخص دور می‌زند. او در تعریف طرق تحملی که روایات و آثار و غیره را از طریق آن نقل می‌کند، دقیق است و عبارات واضح و روشنی را در بیان اخذ علوم از دیگران به‌کار می‌برد؛ مثلاًدر املاء از همان عبارت املاء، در قرائت بر او از «عرض»، در سماع از «سمعت» و در وجاده، از «قرأت في كتاب» استفاده می‌کند. وی مواردی را که از شیوخش شنیده، با عبارت «حدثنا» و «أخبرنا» ذکر می‌کند و هرگاه، در نصی که نقل می‌کند دارای اجازه از کسی باشد با عبارت «بلغني إجازة...» به این امر تذکر می‌دهد. احمد بن حسین بیهقی، با عباراتی مختصر، اندیشه‌اش را بیان می‌کند و در نشان دادن خطای مخالفانش هم همین شیوه را دارد. اساسا شیوه او این است که نشان دهد در بسیاری از مواردی که اختلاف صورت گرفته، نیازی به این همه بسط بحث نیست، بلکه با توضیح مختصری می‌توان مطلب را بیان کرد و اختلاف را نشان داد؛ برای مثال می‌توان به بحث اثبات دست برای خدا، در کتاب مراجعه کرد. مطالعه این اثر ابوبکر بیهقی، علاوه بر افزایش اطلاعات کلامی و ترسیخ عقیده، معلومات خواننده را در دیگر حوزه‌ها مانند اصول فقه، طرق استدلال، استدلالات علما در اثبات و نفی یک مسئله و... افزایش می‌دهد. همچنین خواننده با مطالعه این اثر، روایات زیادی از سنت نبوی را مطالعه می‌کند.