جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی دوران ساسانیان در تاریخ ایران (۶۵۱ ـ ۲۲۶ میلادی) یکی از پیچیده‏‌ترین مباحث در خاورشناسی است. دشواری کار در آن است که پیش از تسخیر ایران به دست اعراب مسلمان، ایرانیان تاریخ‏‌نویسی را به معنای کامل این واژه نداشتند، زیرا تاریخ رسمی (واقعه‏‌نگاری درباری) بیشتر انباشته از حماسه رسمی بود. پابه‏‌پای واقعه‏‌نگاری، ادبیات وسیعی نیز در سبک‏های گوناگون وجود داشت که در تحریر نخستین تقریبا باقی نمانده است. حجم کوچکی از آثار خطی به زبان پارسی‌میانه که تا اندازه‏‌ای تحت تأثیر مجموعه‏‌های سرشار سکه‏‌شناسی و اطلاعات و منابع بیگانه، که معاصر وقوع رویدادها بوده‏‌اند؛ و همچنین به‏‌وسیله اطلاعاتی که از آثار مؤلفین عرب و فارسی اسلامی متأخر به دست می‌آیند، غنی‌تر شده است. موضوع این پژوهش عبارت است از بررسی ایران ساسانی در آستانه سقوط کامل این خاندان، یعنی از هرمزد چهارم تا دوران بر تخت نشستن یزدگرد سوم (از ۵۷۸ تا ۶۳۲ میلادی). دوران مورد بررسی از آن رو بیشتر شایان توجه است که بلافاصله پس از اصلاحات خسرو اول انوشیروان و رویدادهایی که در دوران جانشینان او رخ داد و تا اندازه زیادی پی‌آمد این اصلاحات بود آغاز می‌گردد. از سویی دیگر، در همان زمان بود که روشن گردید دیگر دین زرتشتی حاکم، قادر به رقابت با جریان‏‌های گوناگون مسیحیت نیست؛ و همین امر بود که پیروزی و استقرار اسلام را نیز آسان کرد. ناکامی‌های سیاست خارجی و تغییر و تحولات داخلی دولت ساسانیان، زمینه را برای پیروزی اعراب مسلمان فراهم گردانید.

يوست‌ها (بخش اول)، در واقع تكمله‌اي است بر مجموعه تاريخ و فرهنگ ايران در دوره انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی و مجموعه‌اي از ۲۸ مقاله،‌ مصاحبه، سخنراني و جستار در زمينه‌هاي ايران‌شناسي،‌ زبان‌شناسي، ريشه‌يابي واژگان فارسي دخيل در زبان عربي و پاره‌اي آيين‌ها و جشن‌هاي ايراني كه زير عناوين مختلف فراهم آمده است. این جلد در ابتدا به معرفی مجله “الدراسة العربیة” و تاکید بر لزوم مطالعات مشترک فارسی و عربی می‌پردازد. مولف در مقاله‌ای دیگر از همین مجلد از لزوم هماهنگی بین زبان عربی و فارسی به خاطر آمیختگی دو زبان سخن به میان می‌آورد. در ادامه از دربار ساسانی و رسائل و مکاتبات و عهدها و خطبه‌ها وتوقیع و تذکره و انتقال آن‌ها به فرهنگ اسلامی ایرانی تا مقالاتی در موضوعات مختلف از رسم الخط فارسی و سیر اندیشه و علم در جهان اسلام، سپس مباحث ادیان و دیوان‌ها صحبت شده است. گفتارهای بعدی این جلد مباحثی چون سیر و گستره زبان فارسی قبل و بعد از اسلام در میان کتب تاریخی و نیز گفتارهایی پیرامون لزوم مطالعات منابع عربی و اسلامی به منظور بررسی زبان فارسی و نگاهی به تاریخ ادبیات عرب و رسوخ کلمات فارسی در زبان عربی را در بر می‌گیرد. قسمت‌های آخر کتاب به ارائه نمونه‌ای از متون عهد ساسانی و به طور مشخص جاودان خرد یا نامه هوشنگ و ترجمه آن، نیز کتاب‌های حکم لبهمن الملک و اندرزهای بهمن و کتاب المسائل منسوب به انوشیروان و ذکر حکمت‌هایی از آنها می‌پردازد. در اين مجموعه گفتار،‌ بسياري از ابهامات و ناشناخته‌هاي تاريخ ايران باستان و تاثير مستقيم و بلافصل آن بر تمدن اعراب مسلمان روشني گرفته و نقش دانشوران ايران عهد ساساني از يك سو و دانش ايرانيان و ايران و ايراني از مشاغل گوناگون ديواني و لشكري و تاثير آن بر شكل‌گيري نهايي نظام حكومتي اعراب از سوي ديگر پيگيري شده است.

جلد پنجمِ مجموعه تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی با زیرعنوان نظام دیوانیِ ساسانی در دولت خلفا در هفده گفتار با استناد به كتابهايی چون البيان و التبيين جاحظ، فارسنامه ابن بلخی،‌ نوشته‌هاي مسعودي، آثار ابن قتيبه و … به بررسي با نظام ديوانی يا سازمان مالی و اداری ساسانی در دولت خلفا می پردازد. در واقع اين مجلد پس از درگذشت مولف در سال ۱۳۸۱،‌ منتشر شده است. لذا مقدمه آن را فرزند مولف، “شاهرخ محمدی” نوشته است. وي هدف پدرش از تاليفِ “تاريخ و فرهنگ ايران در دوران انتقال” را در دو مورد خلاصه مي‌كند: «يكي بسط و گسترش آگاهي عمومي درباره جنبه‌هايي از تاريخ فرهنگي ايرانيان كه آن را “دوران انتقال” خوانده، و تاكنون پنهان مانده و يا در يك قالب بيگانه گم شده بود، و دومي علاقمند كردن ديگران به اين زمينه از تحقيق و تشويق آنان به دنبال كردن آن …» (ج ۵، ص ۸).