چکیده :
طه جابر العلوانی کتاب مقاصد الشریعه را در پنج فصل سامان داده است. هر یک از فصل های این کتاب, پیش از این مقاله ای بود که به مناسبتی نشر یافته بود.
نویسنده در آغاز فصل نخست با عنوان ((الفقه و الموروث, بعض ماله و شیء مما علیه)) به آن دسته از مانع های فکری و فرهنگی می پردازد که فرایند بازنگری و نقد معرفتی میراث را دشوار کرده است. او در این فصل بر بازبینی فراگیر و همه جانبه میراث تإکید می ورزد. محور اصلی بخش های این فصل, تاریخ مندی اندیشه اسلامی از یک سو و روشمندی معرفت قرآنی از سوی دیگر است. نویسنده در این فصل برای بیان مقصود خود, شواهد فراوانی از معارف اسلامی (سنی) می اورد که نیازمند ارزیابی است.
فصل دوم ((فقه الاولیات, إعلم إولویات ام فقه اولویات؟)) نام گرفته است. نگارنده در آغاز به این پرسش می پردازد که آیا فقه اولویت ها علمی جداگانه است یا فنی است از نون علم؟ وی پس از بیان دو مقدمه و نیز پس از تقسیم فقه به ((فقه اکبر)) و ((فقه اصغر)) نتیجه می گیرد که فقه اولویت ها از زیر مجموعه های فقه اکبر است. مراد از ((فقه اکبر)) در اینجا تمام معارف اسلامی است. نویسنده آن گاه می گوید می توان از فقه اولویت ها پایه هایی بنیاد نهاد و آن را ((علم اولویت ها)) نامید.
دکتر علوانی در ادامه, بیست وچهار نارسایی را شماره می کند که نتیجه بی توجهی به ((علم اولویت ها)) است; از جمله: پناه بردن به تإویل, تسلط اندیشه های فردی, خلط بین ثابت و متغیر و... در ادامه فصل به نقش ((علم اولویت ها)) در روزگار معاصر اشاره می شود.
مباحث فصل سوم عنوان ((مدخل الی فقه الاقلیات)) پی گرفته می شود. در آغاز این فصل مفهوم ((اقلیت)) چنین تعریف شده است: ((اقلیت, گروه هایی از شهروندان هستند که در وابستگی های نژادی, زبانی یا دینی به چیزی غیر از آنچه اکثریت به آن وابسته است گرایش دارند)). پس از این درباره فقه اقلیت ها آمده است ((فقه اقلیت ها فقهی نوعی است که ارتباط حکم شرعی با اوضاع گروه در جایی که در آن به سر می برد: به همین دلیل این فقه, فقه گروهی محاصره شده است که به دلیل دارا بودن اوضاع خاص به خود باعث می شود چیزهایی برای آنان روا دانسته شود که برای دیگران روا نیست. کسی که به این فقه می پردازد, نیازمند آشنایی با علوم اجتماعی به طور کلی و جامعه شناسی, اقتصاد, علوم سیاسی و روابط بین المللی به خاص است)).
نویسنده معتقد است که جز با اجتهاد جدید می گوید: نمی توان با مشکلات اقلیت های مسلمان مواجه شد.
استاد علوانی بر آن است که باید اصول فقهی بنیاد نهاد که متناسب با ((فقه اقلیت ها)) باشد; چرا که هر فقهی نیازمند اصولی است. او در این باره به شماری از اصول یا مرزبندیهای اشاره می کند; از آن جمله می گوید: ((پایبندی به مفهوم قرآنی جغرافیا بر این اساس زمین از آن خداوند است و اسلام دین اوست و هر کشوری بالفعل و در زمان کنونی و به شکل بالقوه در زمان آینده ((دارالاسلام)) است. بشریت نیز همه ((امت اسلام)) یا امت دینداری است که دین را پذیرفته و یا امت دعوت شده به[ اسلام] است که باید به آن روآمد تا در دایره مسلمانی درآمد)). نویسنده پس از این, پرسش هایی از این قبیل را مطرح می کند:
- نظام سیاسی که ((اقلیت)) در سایه ان زندگی می کند, چگوه نظامی است؟ آیا دمکراتیک است؟ موروثی است یا توتالیتر؟
- آیا اکثریتی که اقلیت در میان آن زندگی می کند, سلطه جو است که خوی استبداد بر او حاکم است یا اکثریتی است که در پی تحقق توازنی پویاست که قواعدی مطمئن بر آن حاکم است و ضمانت هایی برای اقلیت ها فراهم می کند؟ حجم این ضمانت ها به چه اندازه است و سازوکار فعال کردن آنها چیست؟...
دکتر علوانی در توضیح نظر تازه ای درباره ((دارالکفر)) و ((دارالاسلام)) دارالاسلام هر سرزمینی است که دین فرد مسلمان در آن ایمن باشد هر چند در ضمن اکثریتی نا مسلمان به سر برد, و ((دارالکفر)) هر سرزمینی است که در آن دین مومن ایمن نباشد گرچه همه اهل آن سرزمین وابسته به عقیده و تمدن اسلامی باشند)).
سپس مطالب دیگر این فصل را در 9 مقطع خلاصه می کندکه گذرا به آنها اشاره می کنیم:
1. برای حضور مسلمانان در هر کشور باید برنامه ریزی کرد به اعتبار این که حضورشان پاینده و بالنده است.
2. اقلیت های مسلمان نباید خود را به اصطلاحاتی مقید کنند که در قرآن نیامده; مانند: ((دارالاسلام)) و ((دالکفر)).
3. بر مسلمانان واجب است که در فعالیت های سیاسی و اجتماعی[ کشورهای محل سکونت خود] به شکل مثبت شرکت جویند.
4. هر منصب و ریاستی[ که برای مسلمان حاصل شود] یک دستاورد به شمار می رود.
5. هر وسیله مشروع که تحقق این غایت های شریف را ممکن سازد, حکم همان غایت ها را دارد.
6. همبستگی و مشاوره و اتفاق اقلیت های مسلمان در کلیات برای گرفتن حقوق خود, بایسته است و افراد باید در جزئیات یکدیگر را معزور دارند.
7. اقلیت های مسلمان نیازمند تثبیت ایمان و تقویت اعتماد به اسلام اند تا همگرایی با دیگران باعث نشود که از دین خود دست بکشند.
8. اقلیت های مسلمان نیازمند بیان شیوا و رسای حقایق جاودان اسلام و نظام ارزشی - انسانی والای آن هستند.
9. فن اقناع و علم روابط, جایگاهی والا دارد که رواست به آن توجه کنیم.
نویسنده در فصل چهارم ((اغفال الإولویات و إثره السلبی علی العقل المسلم) به نادیده گرفتن مقاصد و اولویت ها می پردازد. او در این فصل ضمن ارائه گزارشی درباره سرگذشت مقوله مقاصد و آثار منفی مترتب بر نادیده گرفتن آن می گوید: ((همان طور که امروز ((مقاصد)) به شکل یک علم مستقل در آمده است نه به عنوان بابی از ابواب اصول فقه, ((اولویت ها)) نیز باید به صورت یک علم درآید. دکتر علوانی بین علت حکم و حکمت حکم - چنانکه در علم اصول شیعی میان آن دو فرق گذاشته اند - تفاوت نمی نهد.
در فصل پنجم که طولانی ترین فصل این مجموعه است; با عنوان (مقاصد الشرعیه العلیا المحاکمه: التوحید - التزکیه - العمران) مشخصه های کلی نظریه مقاصد در بیست و پنج مقطع بررسی شده است. محورتمام مقطع های یاد شده سه اصل است: توحید, تزکیه, عمران. نویسنده بر آن است که مقیاس تمام خطاب های الهی, منظومه مقاصد عالی قرآنی است, یعنی:
-توحید که مختص خداوند متعال است و این حق اوست بر بندگان;
- تزکیه که مخصوص به انسان است;
-عمران که در این منظومه بهره هستی است.
دکتر علوانی اذعان دارد که انحصار مقاصد عالی شرعی قرآنی در این سه مقوله, استقرائی است.