جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب الانوار الساطعة فی شرح الزیارة الجامعة تالیف جناب شیخ جواد بن عباس کربلایی و به زبان عربی است، ایشان درباره اسم کتاب می‌فرماید: «این شرح را به «الانوار الساطعة فی شرح الزیارة الجامعة» نام گذاری کردم». مؤلف انگیزه تالیف این شرح را چنین بیان می‌کند: «در انگیزه تالیف این شرح گسترش فتنه در این زمان است، که فساد اعمال و اخلاق و عقاید شیوع پیدا کرده است تا جایی که منجر به اخلال در امر ولایت اهل بیت علیهم‌السّلام گردیده است. مردم ائمه علیهم‌السّلام را فقط جانشینان پیامبر می‌دانند و حقیقت ولایت را بطور کامل و با تمام مراتب و شئونات در حق ایشان معتقد نمی‌باشند، و اخبار و احادیثی که در اثبات حقایق و مراتب ولایت، برای ائمه علیهم‌السّلام وارد شده است، را یا انکار می‌کنند، و یا گویندگان آنها را به غلو و مبالغه نسبت می‌دهند، و یا معتقدند آنها دروغ و ساختگی است. به همین خاطر باب انکار و اعتراض نسبت به حقایق و معارف باز شده است. متاسفانه اهل معرفت هم به وظیفه اصلی خود عمل نکردند یعنی حقایق و معارفی که بر ایشان مجهول بود نتوانستند حل و فصل کنند و علم به آنها را هم به اهلش ارجاع ندادند. علما و دانشمندان نیز در نشر حقیقت ولایت کوتاهی کردند به همین سبب معارف و حقایق ولایت ائمه علیهم‌السّلام مهجور و مجهول ماند، و اکثر اهل علم هم به علوم رسمی مشغول شدند و به مقدمات اهمیت بیشتری دادند حتی عمر خویش را در تحصیل مقدمه صرف کردند و از ذی المقدمه که مهمتر و مقصد و هدف اصلی است یعنی علم توحید و معارف الهی باز ماندند. در چنین وضعیتی بنده مسکین ضعیف به ساحت مقدس حضرت بقیة الله حجة بن الحسن العسکری روحی و ارواح العالمین له الفداء شکایت کردم و متوسل شدم تا خدای سبحان به بنده قدرت عملی و توانایی علمی عطا کند تا بتوانم حقایق ولایت ایشان را بصورت واضح و آسان بیان کنم تا همگان امکان درک و فهم آنرا داشته باشند». مؤلف تاریخ شروع تالیف را بیان نکرده است، اما در دو جا به تاریخ اتمام تصریح کرده است، یکی در جلد ۵ ص۵۵۲ است، وقتی شرح زیارت جامعه کبیره به پایان می‌رسد می‌نویسد: «در عصر روزیکشنبه، بیست و نهم ماه شعبانسال ۱۴۰۵ هجری قمری به پایان رسید» و سپس به شرح زیارت وداع که در دنباله زیارت جامعه ی کبیره وارد شده است می‌پردازد، و دیگری در همین جلد ۵ ص۵۹۴ یعنی پایان کتاب می‌نگارد: «در عصر روز شنبه، شانزدهم شوال سال ۱۴۰۵ هجری قمری تالیف کتاب به قلم و دست جواد بن عباس به پایان رسید». با این همه توصیف، شیوه شارح بزرگوار در نقل قول مطالب تقلید محض نمی‌باشد بلکه به فراخور و تناسب موضوعات و مسائل به تحقیق و دقت پرداخته است، که به عنوان مثال به برخی از موارد اشاره می‌شود: ۱. مولف در جلد اول، تحت عنوان «الثواب و العقاب»، تحقیقی ارائه داده است که خلاصه اش چنین است: «از مجموع آیات قرآن کریم و احادیث و دقت و تامل در آنها استفاده می‌شود که ثواب و عقاب در آخرت به خود اعمال و اخلاق نیک و بد است نه به چیز دیگر، و به عبارت دیگر ثواب و عقاب از اعمال و اخلاق و عقاید و باطن انسان نشات می‌گیرد.» مؤلف می‌گوید: «این مطلب بالا خلاصه مبنای قوم است ولی به نظر ما این حرف و مبنا گرچه درست است ولی کامل نیست زیرا ظاهر آیات قرآن و ضرورت مذهب دلالت دارد که ثواب و عقاب در آخرت منحصر به باطن انسان نیست بلکه هم روحی است و هم خارجی» سپس به بیان روایات می‌پردازد که مستند این استنباط می‌باشند. ۲. وحدت حق تعالی، یکی از محوری‌ترین مسائل اصول عقاید و معارف اسلامی، وحدت حق تعالی است، به این معنا که مراد از وحدت و توحید حق تعالی کدام یک از اقسام وحدت است، مؤلف محترم با مهارت ویژه‌ای در جلد اول، فصلی در این موضوع منعقد نموده است و در آن فصل به بررسی وحدت عددی، شخصی، جنسی و عرضی پرداخته است و ذات حق تعالی را منزه از همه اینها دانسته است و با براهین کافی به ابطال این وحدت‌ها استدلال کرده است. [۶]در پایان برای حق تعالی وحدت حقیقی ذاتی اثبات کرده است و آن عبارت از وحدتی است که با کثرات منافات ندارد بلکه قابل جمع با کثرت است، زیرا وحدت حق تعالی اصلا مقابل ندارد و همه ی کثرات و وحدات مضمحل در وحدت حقیقی و ذاتی حق تعالی می‌باشند. ویژگی‌های کتاب: ۱. این کتاب از نظر فصاحت و بلاغت در خور تحسین می‌باشد، از لابلای مطالب بر می‌آید که مؤلف بعید است عرب زبان باشد، بلکه به احتمال پارسی زبان است زیرا در موارد بسیاری به اشعار پارسی استشهاد می‌نماید، حتی در جلد پنجم ص۳۳۷ رساله ی فارسی که دستور العمل اخلاقی یکی از بزرگان اهل معرفت است، بصورت کامل آورده است. ۲. دومین ویژگی آن این است که به نظر می‌رسد کامل‌ترین و جامع‌ترین شرحی است که به زبان عربی بر زیارت جامعه کبیره در زمان معاصر نوشته شده است، زیرا مؤلف بجز بررسی سلسله سند زیارت، سایر مباحثی که در زیارت مطرح است را بیان نموده است، یعنی مباحث لغوی، صرفی، نحوی، فقهی، کلامی، فلسفی، اخلاقی، عرفانی، روایی و تفسیری را تا جایی که مقدور بوده است مطرح کرده است و همین امر موجب شده است که حجم شرح نسبت به متن زیارت جامعه بسیار زیاد شود. ۳. از طرح مباحث فقهی در این شرح چنین استفاده می‌شود، که مؤلف در فقه امامیه صاحب نظر است و به درجه اجتهاد نائل گردیده است، زیرا در پایان مباحث فقهی نظر خود را ارائه می‌کند. برای نمونه به جلد اول صفحه ۳۶۷ الامر الثالث: الطواف بمراقه النبی و الائمة علیهم السلام، و صفحه ۳۶۹ الامر الرابع: تقبیل القبور، و صفحه ۳۷۰ الامر الخامس: فی وقت الزیارة و محلها، و صفحه ۳۷۱ مراجعه شود. ۴. از محاسن دیگر این شرح آن است که از نقل قول، حکایات و داستان‌های سست و بی سند که در مجامع علمی و کتب فنی قابل ارائه و دفاع نیست، جدا خودداری کرده است. و از این شیوه برای ترویج و تحکیم زیارت جامعه استفاده نکرده است، بلکه در این زمینه می‌گوید: «در زیارت جامعه ی کبیره در میان دانشمندان شیعی از چنان شهرتی برخوردار است که نیاز به بیان فضیلت ندارد، زیرا همگی به اتفاق آن را قبول نموده‌اند و به قرائت آن اقدام می‌نمایند، این زیارت از بهترین زیارت‌هایی است که مراتب ولایت و صفات امامت و حقایق ربوبیت در آن بصورت کامل و جامع مطرح شده است، و بسیاری از فضایل و مناقب اهل بیت علیهم‌السّلام در آن بیان شده است که در زیارات دیگر وجود ندارد.» ۵. پنجمین ویژگی این شرح آن است که موضوع این شرح اثبات ولایت و امامت و خلافت اهل بیت پیامبر علیهم‌السّلام است، که این مطلب به منزله فصل اخیر تمییز مذهب شیعه از مذاهب چهارگانه اهل سنت و جماعت است، در این گونه موارد معمولا نزاع‌های لفظی و تکفیرها و تفسیقها رواج دارد و بازار نسبت‌های ناروا و بهتان و افتراء دایر است، ولی مؤلف بزرگوار با کرامت و احترام متقابل مطالب اختلافی را در نهایت رعایت حقوق سایر برادران دینی و مذهبی، با دلایل نقلی و براهین عقلی اثبات کرده است، زیرا توهین به مقدسات دیگران برهان نقص آدمی است. در جلد اول صفحه ۲۱۶ به عنوان «ما روته العامة» روایاتی از طریق عامه نقل می‌کند که دلالت بر اهمیت ولایت امیرالمؤمنین و فرزندانش علیهم‌السّلام دارد. به عنوان مثال «و فیه ابو المؤید موفق بن احمد باسناده عن انس بن مالک قال: قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم : حب علی بن ابی طالب حسنة لا تضر معها سیئة و بغضه سیئة لا تنفع معها حسنة.» و نیز در جلد اول صفحه ی ۲۲۹ به بیان احادیثی از طریق عامه می‌پردازد که دلالت دارند بر این که هدف از ارسال انبیا و مرسلین ولایت پیامبر و امیرالمؤمنین و ائمه علیهم‌السّلام بوده است. به عنوان نمونه «ففیه عن طریق العامة ابراهیم بن محمد الحموینی من اعیان علماء العامة باسناده عن عبدالله بن مسعود قال: قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم : اتانی ملک فقال: یا محمد «و اسال من ارسلنا من قبلک من رسلنا» علی ما بعثوا؟ قال: علی ولایتک و ولایة علی بن ابی طالب». علاوه بر اینها در جلد اول صفحه ۲۳۱ و ۲۳۲ بحثی را با استناد به احادیث خاصه مطرح می‌کند که منکرین ولایت به شرط آنکه ولایت با دلیل و برهان به آنها معرفی نشده باشد و ناصبی و اهل دشمنی و خصومت با اهل ولایت نباشند و از تعصب خشک و تنسک جاهلانه مبرا باشند امید است اهل نجات باشند و از هلاکت و دوزخ رهایی یابند. ۶. آخرین ویژگی که برای این شرح در مقاله حاضر بیان می‌شود، روش تحقیقی مؤلف در مباحث علوم نظری اسلامی است، گرچه اکثر مطالب این شرح نقل قول صریح و غیر صریح و اقتباس از دیگران است، چون که مطالب کتاب دو بخش است، بخشی روایات است که از منابع و جوامع روایی نقل گردیده است و بخش دیگری غیر روایات است که از تامل در آنها فهمیده می‌شود که از آثار علمی دانشمندان گذشته است.

کتاب الانوار الساطعة فی شرح الزیارة الجامعة تالیف جناب شیخ جواد بن عباس کربلایی و به زبان عربی است، ایشان درباره اسم کتاب می‌فرماید: «این شرح را به «الانوار الساطعة فی شرح الزیارة الجامعة» نام گذاری کردم». مؤلف انگیزه تالیف این شرح را چنین بیان می‌کند: «در انگیزه تالیف این شرح گسترش فتنه در این زمان است، که فساد اعمال و اخلاق و عقاید شیوع پیدا کرده است تا جایی که منجر به اخلال در امر ولایت اهل بیت علیهم‌السّلام گردیده است. مردم ائمه علیهم‌السّلام را فقط جانشینان پیامبر می‌دانند و حقیقت ولایت را بطور کامل و با تمام مراتب و شئونات در حق ایشان معتقد نمی‌باشند، و اخبار و احادیثی که در اثبات حقایق و مراتب ولایت، برای ائمه علیهم‌السّلام وارد شده است، را یا انکار می‌کنند، و یا گویندگان آنها را به غلو و مبالغه نسبت می‌دهند، و یا معتقدند آنها دروغ و ساختگی است. به همین خاطر باب انکار و اعتراض نسبت به حقایق و معارف باز شده است. متاسفانه اهل معرفت هم به وظیفه اصلی خود عمل نکردند یعنی حقایق و معارفی که بر ایشان مجهول بود نتوانستند حل و فصل کنند و علم به آنها را هم به اهلش ارجاع ندادند. علما و دانشمندان نیز در نشر حقیقت ولایت کوتاهی کردند به همین سبب معارف و حقایق ولایت ائمه علیهم‌السّلام مهجور و مجهول ماند، و اکثر اهل علم هم به علوم رسمی مشغول شدند و به مقدمات اهمیت بیشتری دادند حتی عمر خویش را در تحصیل مقدمه صرف کردند و از ذی المقدمه که مهمتر و مقصد و هدف اصلی است یعنی علم توحید و معارف الهی باز ماندند. در چنین وضعیتی بنده مسکین ضعیف به ساحت مقدس حضرت بقیة الله حجة بن الحسن العسکری روحی و ارواح العالمین له الفداء شکایت کردم و متوسل شدم تا خدای سبحان به بنده قدرت عملی و توانایی علمی عطا کند تا بتوانم حقایق ولایت ایشان را بصورت واضح و آسان بیان کنم تا همگان امکان درک و فهم آنرا داشته باشند». مؤلف تاریخ شروع تالیف را بیان نکرده است، اما در دو جا به تاریخ اتمام تصریح کرده است، یکی در جلد ۵ ص۵۵۲ است، وقتی شرح زیارت جامعه کبیره به پایان می‌رسد می‌نویسد: «در عصر روزیکشنبه، بیست و نهم ماه شعبانسال ۱۴۰۵ هجری قمری به پایان رسید» و سپس به شرح زیارت وداع که در دنباله زیارت جامعه ی کبیره وارد شده است می‌پردازد، و دیگری در همین جلد ۵ ص۵۹۴ یعنی پایان کتاب می‌نگارد: «در عصر روز شنبه، شانزدهم شوال سال ۱۴۰۵ هجری قمری تالیف کتاب به قلم و دست جواد بن عباس به پایان رسید». با این همه توصیف، شیوه شارح بزرگوار در نقل قول مطالب تقلید محض نمی‌باشد بلکه به فراخور و تناسب موضوعات و مسائل به تحقیق و دقت پرداخته است، که به عنوان مثال به برخی از موارد اشاره می‌شود: ۱. مولف در جلد اول، تحت عنوان «الثواب و العقاب»، تحقیقی ارائه داده است که خلاصه اش چنین است: «از مجموع آیات قرآن کریم و احادیث و دقت و تامل در آنها استفاده می‌شود که ثواب و عقاب در آخرت به خود اعمال و اخلاق نیک و بد است نه به چیز دیگر، و به عبارت دیگر ثواب و عقاب از اعمال و اخلاق و عقاید و باطن انسان نشات می‌گیرد.» مؤلف می‌گوید: «این مطلب بالا خلاصه مبنای قوم است ولی به نظر ما این حرف و مبنا گرچه درست است ولی کامل نیست زیرا ظاهر آیات قرآن و ضرورت مذهب دلالت دارد که ثواب و عقاب در آخرت منحصر به باطن انسان نیست بلکه هم روحی است و هم خارجی» سپس به بیان روایات می‌پردازد که مستند این استنباط می‌باشند. ۲. وحدت حق تعالی، یکی از محوری‌ترین مسائل اصول عقاید و معارف اسلامی، وحدت حق تعالی است، به این معنا که مراد از وحدت و توحید حق تعالی کدام یک از اقسام وحدت است، مؤلف محترم با مهارت ویژه‌ای در جلد اول، فصلی در این موضوع منعقد نموده است و در آن فصل به بررسی وحدت عددی، شخصی، جنسی و عرضی پرداخته است و ذات حق تعالی را منزه از همه اینها دانسته است و با براهین کافی به ابطال این وحدت‌ها استدلال کرده است. [۶]در پایان برای حق تعالی وحدت حقیقی ذاتی اثبات کرده است و آن عبارت از وحدتی است که با کثرات منافات ندارد بلکه قابل جمع با کثرت است، زیرا وحدت حق تعالی اصلا مقابل ندارد و همه ی کثرات و وحدات مضمحل در وحدت حقیقی و ذاتی حق تعالی می‌باشند. ویژگی‌های کتاب: ۱. این کتاب از نظر فصاحت و بلاغت در خور تحسین می‌باشد، از لابلای مطالب بر می‌آید که مؤلف بعید است عرب زبان باشد، بلکه به احتمال پارسی زبان است زیرا در موارد بسیاری به اشعار پارسی استشهاد می‌نماید، حتی در جلد پنجم ص۳۳۷ رساله ی فارسی که دستور العمل اخلاقی یکی از بزرگان اهل معرفت است، بصورت کامل آورده است. ۲. دومین ویژگی آن این است که به نظر می‌رسد کامل‌ترین و جامع‌ترین شرحی است که به زبان عربی بر زیارت جامعه کبیره در زمان معاصر نوشته شده است، زیرا مؤلف بجز بررسی سلسله سند زیارت، سایر مباحثی که در زیارت مطرح است را بیان نموده است، یعنی مباحث لغوی، صرفی، نحوی، فقهی، کلامی، فلسفی، اخلاقی، عرفانی، روایی و تفسیری را تا جایی که مقدور بوده است مطرح کرده است و همین امر موجب شده است که حجم شرح نسبت به متن زیارت جامعه بسیار زیاد شود. ۳. از طرح مباحث فقهی در این شرح چنین استفاده می‌شود، که مؤلف در فقه امامیه صاحب نظر است و به درجه اجتهاد نائل گردیده است، زیرا در پایان مباحث فقهی نظر خود را ارائه می‌کند. برای نمونه به جلد اول صفحه ۳۶۷ الامر الثالث: الطواف بمراقه النبی و الائمة علیهم السلام، و صفحه ۳۶۹ الامر الرابع: تقبیل القبور، و صفحه ۳۷۰ الامر الخامس: فی وقت الزیارة و محلها، و صفحه ۳۷۱ مراجعه شود. ۴. از محاسن دیگر این شرح آن است که از نقل قول، حکایات و داستان‌های سست و بی سند که در مجامع علمی و کتب فنی قابل ارائه و دفاع نیست، جدا خودداری کرده است. و از این شیوه برای ترویج و تحکیم زیارت جامعه استفاده نکرده است، بلکه در این زمینه می‌گوید: «در زیارت جامعه ی کبیره در میان دانشمندان شیعی از چنان شهرتی برخوردار است که نیاز به بیان فضیلت ندارد، زیرا همگی به اتفاق آن را قبول نموده‌اند و به قرائت آن اقدام می‌نمایند، این زیارت از بهترین زیارت‌هایی است که مراتب ولایت و صفات امامت و حقایق ربوبیت در آن بصورت کامل و جامع مطرح شده است، و بسیاری از فضایل و مناقب اهل بیت علیهم‌السّلام در آن بیان شده است که در زیارات دیگر وجود ندارد.» ۵. پنجمین ویژگی این شرح آن است که موضوع این شرح اثبات ولایت و امامت و خلافت اهل بیت پیامبر علیهم‌السّلام است، که این مطلب به منزله فصل اخیر تمییز مذهب شیعه از مذاهب چهارگانه اهل سنت و جماعت است، در این گونه موارد معمولا نزاع‌های لفظی و تکفیرها و تفسیقها رواج دارد و بازار نسبت‌های ناروا و بهتان و افتراء دایر است، ولی مؤلف بزرگوار با کرامت و احترام متقابل مطالب اختلافی را در نهایت رعایت حقوق سایر برادران دینی و مذهبی، با دلایل نقلی و براهین عقلی اثبات کرده است، زیرا توهین به مقدسات دیگران برهان نقص آدمی است. در جلد اول صفحه ۲۱۶ به عنوان «ما روته العامة» روایاتی از طریق عامه نقل می‌کند که دلالت بر اهمیت ولایت امیرالمؤمنین و فرزندانش علیهم‌السّلام دارد. به عنوان مثال «و فیه ابو المؤید موفق بن احمد باسناده عن انس بن مالک قال: قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم : حب علی بن ابی طالب حسنة لا تضر معها سیئة و بغضه سیئة لا تنفع معها حسنة.» و نیز در جلد اول صفحه ی ۲۲۹ به بیان احادیثی از طریق عامه می‌پردازد که دلالت دارند بر این که هدف از ارسال انبیا و مرسلین ولایت پیامبر و امیرالمؤمنین و ائمه علیهم‌السّلام بوده است. به عنوان نمونه «ففیه عن طریق العامة ابراهیم بن محمد الحموینی من اعیان علماء العامة باسناده عن عبدالله بن مسعود قال: قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم : اتانی ملک فقال: یا محمد «و اسال من ارسلنا من قبلک من رسلنا» علی ما بعثوا؟ قال: علی ولایتک و ولایة علی بن ابی طالب». علاوه بر اینها در جلد اول صفحه ۲۳۱ و ۲۳۲ بحثی را با استناد به احادیث خاصه مطرح می‌کند که منکرین ولایت به شرط آنکه ولایت با دلیل و برهان به آنها معرفی نشده باشد و ناصبی و اهل دشمنی و خصومت با اهل ولایت نباشند و از تعصب خشک و تنسک جاهلانه مبرا باشند امید است اهل نجات باشند و از هلاکت و دوزخ رهایی یابند. ۶. آخرین ویژگی که برای این شرح در مقاله حاضر بیان می‌شود، روش تحقیقی مؤلف در مباحث علوم نظری اسلامی است، گرچه اکثر مطالب این شرح نقل قول صریح و غیر صریح و اقتباس از دیگران است، چون که مطالب کتاب دو بخش است، بخشی روایات است که از منابع و جوامع روایی نقل گردیده است و بخش دیگری غیر روایات است که از تامل در آنها فهمیده می‌شود که از آثار علمی دانشمندان گذشته است.

کتاب الانوار الساطعة فی شرح الزیارة الجامعة تالیف جناب شیخ جواد بن عباس کربلایی و به زبان عربی است، ایشان درباره اسم کتاب می‌فرماید: «این شرح را به «الانوار الساطعة فی شرح الزیارة الجامعة» نام گذاری کردم». مؤلف انگیزه تالیف این شرح را چنین بیان می‌کند: «در انگیزه تالیف این شرح گسترش فتنه در این زمان است، که فساد اعمال و اخلاق و عقاید شیوع پیدا کرده است تا جایی که منجر به اخلال در امر ولایت اهل بیت علیهم‌السّلام گردیده است. مردم ائمه علیهم‌السّلام را فقط جانشینان پیامبر می‌دانند و حقیقت ولایت را بطور کامل و با تمام مراتب و شئونات در حق ایشان معتقد نمی‌باشند، و اخبار و احادیثی که در اثبات حقایق و مراتب ولایت، برای ائمه علیهم‌السّلام وارد شده است، را یا انکار می‌کنند، و یا گویندگان آنها را به غلو و مبالغه نسبت می‌دهند، و یا معتقدند آنها دروغ و ساختگی است. به همین خاطر باب انکار و اعتراض نسبت به حقایق و معارف باز شده است. متاسفانه اهل معرفت هم به وظیفه اصلی خود عمل نکردند یعنی حقایق و معارفی که بر ایشان مجهول بود نتوانستند حل و فصل کنند و علم به آنها را هم به اهلش ارجاع ندادند. علما و دانشمندان نیز در نشر حقیقت ولایت کوتاهی کردند به همین سبب معارف و حقایق ولایت ائمه علیهم‌السّلام مهجور و مجهول ماند، و اکثر اهل علم هم به علوم رسمی مشغول شدند و به مقدمات اهمیت بیشتری دادند حتی عمر خویش را در تحصیل مقدمه صرف کردند و از ذی المقدمه که مهمتر و مقصد و هدف اصلی است یعنی علم توحید و معارف الهی باز ماندند. در چنین وضعیتی بنده مسکین ضعیف به ساحت مقدس حضرت بقیة الله حجة بن الحسن العسکری روحی و ارواح العالمین له الفداء شکایت کردم و متوسل شدم تا خدای سبحان به بنده قدرت عملی و توانایی علمی عطا کند تا بتوانم حقایق ولایت ایشان را بصورت واضح و آسان بیان کنم تا همگان امکان درک و فهم آنرا داشته باشند». مؤلف تاریخ شروع تالیف را بیان نکرده است، اما در دو جا به تاریخ اتمام تصریح کرده است، یکی در جلد ۵ ص۵۵۲ است، وقتی شرح زیارت جامعه کبیره به پایان می‌رسد می‌نویسد: «در عصر روزیکشنبه، بیست و نهم ماه شعبانسال ۱۴۰۵ هجری قمری به پایان رسید» و سپس به شرح زیارت وداع که در دنباله زیارت جامعه ی کبیره وارد شده است می‌پردازد، و دیگری در همین جلد ۵ ص۵۹۴ یعنی پایان کتاب می‌نگارد: «در عصر روز شنبه، شانزدهم شوال سال ۱۴۰۵ هجری قمری تالیف کتاب به قلم و دست جواد بن عباس به پایان رسید». با این همه توصیف، شیوه شارح بزرگوار در نقل قول مطالب تقلید محض نمی‌باشد بلکه به فراخور و تناسب موضوعات و مسائل به تحقیق و دقت پرداخته است، که به عنوان مثال به برخی از موارد اشاره می‌شود: ۱. مولف در جلد اول، تحت عنوان «الثواب و العقاب»، تحقیقی ارائه داده است که خلاصه اش چنین است: «از مجموع آیات قرآن کریم و احادیث و دقت و تامل در آنها استفاده می‌شود که ثواب و عقاب در آخرت به خود اعمال و اخلاق نیک و بد است نه به چیز دیگر، و به عبارت دیگر ثواب و عقاب از اعمال و اخلاق و عقاید و باطن انسان نشات می‌گیرد.» مؤلف می‌گوید: «این مطلب بالا خلاصه مبنای قوم است ولی به نظر ما این حرف و مبنا گرچه درست است ولی کامل نیست زیرا ظاهر آیات قرآن و ضرورت مذهب دلالت دارد که ثواب و عقاب در آخرت منحصر به باطن انسان نیست بلکه هم روحی است و هم خارجی» سپس به بیان روایات می‌پردازد که مستند این استنباط می‌باشند. ۲. وحدت حق تعالی، یکی از محوری‌ترین مسائل اصول عقاید و معارف اسلامی، وحدت حق تعالی است، به این معنا که مراد از وحدت و توحید حق تعالی کدام یک از اقسام وحدت است، مؤلف محترم با مهارت ویژه‌ای در جلد اول، فصلی در این موضوع منعقد نموده است و در آن فصل به بررسی وحدت عددی، شخصی، جنسی و عرضی پرداخته است و ذات حق تعالی را منزه از همه اینها دانسته است و با براهین کافی به ابطال این وحدت‌ها استدلال کرده است. [۶]در پایان برای حق تعالی وحدت حقیقی ذاتی اثبات کرده است و آن عبارت از وحدتی است که با کثرات منافات ندارد بلکه قابل جمع با کثرت است، زیرا وحدت حق تعالی اصلا مقابل ندارد و همه ی کثرات و وحدات مضمحل در وحدت حقیقی و ذاتی حق تعالی می‌باشند. ویژگی‌های کتاب: ۱. این کتاب از نظر فصاحت و بلاغت در خور تحسین می‌باشد، از لابلای مطالب بر می‌آید که مؤلف بعید است عرب زبان باشد، بلکه به احتمال پارسی زبان است زیرا در موارد بسیاری به اشعار پارسی استشهاد می‌نماید، حتی در جلد پنجم ص۳۳۷ رساله ی فارسی که دستور العمل اخلاقی یکی از بزرگان اهل معرفت است، بصورت کامل آورده است. ۲. دومین ویژگی آن این است که به نظر می‌رسد کامل‌ترین و جامع‌ترین شرحی است که به زبان عربی بر زیارت جامعه کبیره در زمان معاصر نوشته شده است، زیرا مؤلف بجز بررسی سلسله سند زیارت، سایر مباحثی که در زیارت مطرح است را بیان نموده است، یعنی مباحث لغوی، صرفی، نحوی، فقهی، کلامی، فلسفی، اخلاقی، عرفانی، روایی و تفسیری را تا جایی که مقدور بوده است مطرح کرده است و همین امر موجب شده است که حجم شرح نسبت به متن زیارت جامعه بسیار زیاد شود. ۳. از طرح مباحث فقهی در این شرح چنین استفاده می‌شود، که مؤلف در فقه امامیه صاحب نظر است و به درجه اجتهاد نائل گردیده است، زیرا در پایان مباحث فقهی نظر خود را ارائه می‌کند. برای نمونه به جلد اول صفحه ۳۶۷ الامر الثالث: الطواف بمراقه النبی و الائمة علیهم السلام، و صفحه ۳۶۹ الامر الرابع: تقبیل القبور، و صفحه ۳۷۰ الامر الخامس: فی وقت الزیارة و محلها، و صفحه ۳۷۱ مراجعه شود. ۴. از محاسن دیگر این شرح آن است که از نقل قول، حکایات و داستان‌های سست و بی سند که در مجامع علمی و کتب فنی قابل ارائه و دفاع نیست، جدا خودداری کرده است. و از این شیوه برای ترویج و تحکیم زیارت جامعه استفاده نکرده است، بلکه در این زمینه می‌گوید: «در زیارت جامعه ی کبیره در میان دانشمندان شیعی از چنان شهرتی برخوردار است که نیاز به بیان فضیلت ندارد، زیرا همگی به اتفاق آن را قبول نموده‌اند و به قرائت آن اقدام می‌نمایند، این زیارت از بهترین زیارت‌هایی است که مراتب ولایت و صفات امامت و حقایق ربوبیت در آن بصورت کامل و جامع مطرح شده است، و بسیاری از فضایل و مناقب اهل بیت علیهم‌السّلام در آن بیان شده است که در زیارات دیگر وجود ندارد.» ۵. پنجمین ویژگی این شرح آن است که موضوع این شرح اثبات ولایت و امامت و خلافت اهل بیت پیامبر علیهم‌السّلام است، که این مطلب به منزله فصل اخیر تمییز مذهب شیعه از مذاهب چهارگانه اهل سنت و جماعت است، در این گونه موارد معمولا نزاع‌های لفظی و تکفیرها و تفسیقها رواج دارد و بازار نسبت‌های ناروا و بهتان و افتراء دایر است، ولی مؤلف بزرگوار با کرامت و احترام متقابل مطالب اختلافی را در نهایت رعایت حقوق سایر برادران دینی و مذهبی، با دلایل نقلی و براهین عقلی اثبات کرده است، زیرا توهین به مقدسات دیگران برهان نقص آدمی است. در جلد اول صفحه ۲۱۶ به عنوان «ما روته العامة» روایاتی از طریق عامه نقل می‌کند که دلالت بر اهمیت ولایت امیرالمؤمنین و فرزندانش علیهم‌السّلام دارد. به عنوان مثال «و فیه ابو المؤید موفق بن احمد باسناده عن انس بن مالک قال: قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم : حب علی بن ابی طالب حسنة لا تضر معها سیئة و بغضه سیئة لا تنفع معها حسنة.» و نیز در جلد اول صفحه ی ۲۲۹ به بیان احادیثی از طریق عامه می‌پردازد که دلالت دارند بر این که هدف از ارسال انبیا و مرسلین ولایت پیامبر و امیرالمؤمنین و ائمه علیهم‌السّلام بوده است. به عنوان نمونه «ففیه عن طریق العامة ابراهیم بن محمد الحموینی من اعیان علماء العامة باسناده عن عبدالله بن مسعود قال: قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم : اتانی ملک فقال: یا محمد «و اسال من ارسلنا من قبلک من رسلنا» علی ما بعثوا؟ قال: علی ولایتک و ولایة علی بن ابی طالب». علاوه بر اینها در جلد اول صفحه ۲۳۱ و ۲۳۲ بحثی را با استناد به احادیث خاصه مطرح می‌کند که منکرین ولایت به شرط آنکه ولایت با دلیل و برهان به آنها معرفی نشده باشد و ناصبی و اهل دشمنی و خصومت با اهل ولایت نباشند و از تعصب خشک و تنسک جاهلانه مبرا باشند امید است اهل نجات باشند و از هلاکت و دوزخ رهایی یابند. ۶. آخرین ویژگی که برای این شرح در مقاله حاضر بیان می‌شود، روش تحقیقی مؤلف در مباحث علوم نظری اسلامی است، گرچه اکثر مطالب این شرح نقل قول صریح و غیر صریح و اقتباس از دیگران است، چون که مطالب کتاب دو بخش است، بخشی روایات است که از منابع و جوامع روایی نقل گردیده است و بخش دیگری غیر روایات است که از تامل در آنها فهمیده می‌شود که از آثار علمی دانشمندان گذشته است.

کتاب «شبهای پیشاور » که مهمترین تألیف سلطان‌ الواعظین است، در نوع خود از بهترین آثار در موضوع مربوط به خود به شمار می‌ آید. وی در این کتاب ــ‌که مشروح مذاکره و مناظره او در طول ده شب با بعضی از علمای اهل سنت در پیشاور است ــ‌ اهم موضوعات مورد اختلاف را مطرح کرده و با استدلالی قوی و با استفاده کامل از منابع روایی و تاریخی اهل سنت، مبانی و معتقدات شیعه را به اثبات رسانده است. این کتاب در عین این که مطالب دقیق و تخصصیِ اختلافی را آورده است، با نثری شیوا و روان برای اقشار علمی قابل استفاده است.

اثر حاضر ترجمه ای است از کتاب الانسان به قلم فیلسوف و مفسر بزرگ قرآن علّامه فقید سید محمد حسین طباطبائی قدس سره. کتاب الانسان خود مشتمل بر سه رساله کوچکتر است:
1. الانسان قبل الدنیا،
2. الانسان فی الدنیا،
3. الانسان بعد الدنیا.
این رساله سوم که از حیات پس از مرگ بحث می کند، از همه مفصل تر است. این سه رساله من حیث المجموع مکتوبی است بسیار نفیس و در حقیقت دریایی است مالامال از گوهرهای معارف قرآنی. اندیشه بلند حضرت علامه قدس سره، در این حرکت فکری لطایف قرآنی بسیاری از خود به جای گذاشته که هر یک به نوبه خود افکار ناب دیگری را می طلبد. «تفسیر قرآن با قرآن» همّ اصلی ایشان در این رساله هاست. سبک مرحوم علامه در این رسائل، سبک خاصی است. بنای اصلی هر سه رساله بر اختصار و ایجاز تامّ است. لذا گاه دیده می شود که تقریب بسیاری از مطالب و نحوه استفاده های قرآنی به عهده خواننده گذاشته می شود. این سبک به وضوح دقت و صبر بیشتری را می طلبد و نمی توان آن را با بسیاری کتابهای دیگر در این زمینه قیاس کرد.

«تذكرة الأعيان» اثر آيت الله جعفر سبحانى، شرح احوال، انديشه‌ها، آثار و خدمات تعدادى از عالمان، متكلمان و فقيهان بزرگ شيعه در طول تاريخ است. اين اثر بيشتر از آن‌ كه تراجم صرف باشد حاوى نكات و تأملاتى در تاريخ علوم اسلامى و شرح انديشه‌ ها، مبانى و ادوار تفكر اسلامى است. كتاب، حاوى بررسى احوال 20 تن از فقيهان و فرهيختگان بزرگ شيعه از اعصار كهن تا دوران معاصر است.

موسوعة الإمام العسكري (علیه السلام)، توسط گروه علمى مؤسسه ولى عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، آقايان سيد محمد موسوى، عبدالله صالحى، مهدى اسماعيلى و سيد ابوالفضل طباطبايى، تحت اشراف سيد محمد حسينى قزوينى به زبان عربى تدوين شده است. اين اثر سومين موسوعه تدوين‌شده از اين مؤسسه بوده كه دربردارنده آنچه از امام حسن عسکری (علیه السلام) - در گفتار و كردار - صادر شده، همچنين آنچه از ديگران - كتب آسمانى، انبيا، ائمه (علیهم السلام) و شخصيت‌هاى شيعه و سنى - در شأن و منزلت ايشان وارد گرديده است، مى‌باشد؛ به‌عبارت‌ديگر، معجم تمامى امورى است كه به امام عسكرى (علیه السلام) مربوط مى‌باشد. اثر حاضر، گسترده‌ترين و جامع‌ترين كتاب موجود در مورد حيات امام يازدهم علیه السلام مى‌باشد. كتاب با دو مقدمه از ابوالقاسم خزعلى و سيد محمد حسينى قزوينى آغاز و مطالب در نه باب و يك خاتمه تنظيم و در شش جلد منتشر شده است. تعداد احاديث كتاب، حدود 1180 حديث مى‌باشد و از حدود 210 عنوان كتاب از منابع اوليه شيعه و سنى استفاده شده است یکی دیگر از امتیازات و ویژگی های این موسوعه، فهرست های مختلف و متنوّعی است که در 30 عنوان به شرح زیر خواهد بود: فهرست آیات شریفه قرآن، دعاها و زیارات، احادیث شریفه، کلمات غیر معصوم، اسامی 14 معصوم علیهم السلام ، پیامبران سلف و جانشینان ایشان، نام فرشتگان و جنّیان، مردان، زنان، مکان ها و شهرها، صنایع و حرفه ها، فرقه ها و مذاهب، پادشاهان و خلفا، عناوین فقهی، وزن ها و کیل ها و...، اشعار، اوّلیّات، ضرب المثل ها، امراض و آفات، زبان های گوناگون، مقامات الهی، حیوانات، خوراکی ها و آشامیدنی ها، پوشیدنی ها، رنگ ها، زینت آلات، کتاب های آسمانی، وقایع و ایّام، ستارگان، مصادر و منابع موسوعه "جلد سوم" اختصاص به باب ششم در چهار فصل دارد: فصل اوّل در 3 موضوع: پیرامون فضائل قرآن، قرائت آن، تفسیر و تأویل آیات شریفه. فصل دوم در 9 موضوع: در رابطه با احادیث وارده پیرامون دعاها، تسبیحات و اذکار و... باب هفتم در چهار فصل: فصل اوّل در 6 موضوع: حکمت ها و نصایح متنوّع، در 16 عنوان. فصل دوم: اشعار حضرت. فصل سوم: فضائل شیعه. فصل چهارم: در طبّ و درمان امراض به شیوه های مختلف. باب هشتم در دو فصل: فصل اوّل: در احتجاجات و مناظرات حضرت. فصل دوم: در نامه نگاری های حضرت با اشخاص مختلف، در 71 عنوان.

«موسوعة الإمام الهادي (علیه السلام)» توسط گروه علمى مؤسسه ولى عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شامل آقايان سيد محمد موسوى، عبدالله صالحى، مهدى اسماعيلى و سيد ابوالفضل طباطبايى، تحت اشراف سيد محمد حسينى قزوينى، تأليف و در سال 1424 ق منتشر شده است. از جمله اهداف نگارندگان در اين دايرة المعارف، بررسى موضوعات كلامى، فقهى، تاريخى و غير آن بر حسب كلام امام (علیه السلام) بوده است. كتاب با دو مقدمه از ابوالقاسم خزعلى و سيد محمد حسينى قزوينى آغاز و مطالب در نه باب و يك خاتمه، در چهار جلد، تنظيم شده است. ابوالقاسم خزعلى در مقدمه‌ اش بر كتاب به شرح حال امام هادى (علیه السلام) و اخبار و زيارات صادر شده از آن حضرت از جمله زيارت جامعه كبيره و زيارت غديريه به اجمال اشاره كرده است. سيد محمد حسينى قزوينى نيز در مقدمه‌ اش ضمن بيان وظيفه و رسالتى كه مؤسسه ولى عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بر عهده دارد. "جلد دوم" شامل: باب چهارم، درباره عقايد و مشتمل بر چهار فصل است كه موضوعات زير به ترتيب در آن مطرح شده است: توحيد، نبوت، امامت و معاد. در باب پنجم، در بيست و سه فصل، به احكام فقهى پرداخته شده است: مقدمات فقه، طهارت، نماز، روزه، زكات، خمس، حج و زيارت، جهاد و تقيه، نكاح و احكام اولاد، طلاق، وقف‌ ها و صدقه‌ ها، دين و قرض و ضمان، وصيت، اجاره، شفعه و لقطه، بيع و تجارت، بندگان، ارث، خوردنى و آشاميدنى‌ها، زينت و تجمل، قسم و نذر، قضاوت و شهادت، حدود و قصاص و ديات. باب ششم، داراى دو فصل بوده و در آن، روايات مربوط به قرآن و ادعيه و اذكار گردآورى شده است.

کتاب «موسوعة عبدالله بن عباس حبر الأمة و ترجمان القرآن» تالیف آیت الله سید محمدمهدی خرسان از علمای حوزه علمیه نجف به چاپ رسید. موسوعه ابن عباس در چهار حلقه تنظیم و تالیف شده که هر حلقه 5 جلد است، که جز حلقه آخر که 6 جلد است، و جلد آخر آن تقریبا حُسن ختام یا معرفی مختصر موسوعه است. این مجموعه تحلیلی از شخصیت‌ علمی و معنوی «عبدالله بن عباس» از اصحاب امام علی (علیه السلام) است. به زعم نگارنده، وجود برخی از روایات متناقض درباره عبدالله بن عباس كه بعضی حاكی از مقام رفیع معنوی و تقرب ایشان به اهل‌ بیت (علیهم السلام) و بعضی دیگر نشان دهنده انحراف و بد عاقبتی اوست، تحقیقی جامع درباره ایشان را لازم می‌ نماید. در این كتاب كه نهمین جلد از مجموعه‌ ای در این باره می‌باشد، تلاش شده تا علاوه بر اشاره اجمالی به جنبه‌ های تفسیری، حدیثی و فقهی ابن عباس به موضوعات زیر نیز پرداخته شود: آثار ادبی اعم از شعر و نثر و همچنین مناظرات اعتقادی وی با شخصیت‌ های بارز سیاسی و علمی و استدلالات ایشان.

موسوعة الإمام العسكري (علیه السلام)، توسط گروه علمى مؤسسه ولى عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، آقايان سيد محمد موسوى، عبدالله صالحى، مهدى اسماعيلى و سيد ابوالفضل طباطبايى، تحت اشراف سيد محمد حسينى قزوينى به زبان عربى تدوين شده است. اين اثر سومين موسوعه تدوين‌شده از اين مؤسسه بوده كه دربردارنده آنچه از امام حسن عسکری (علیه السلام) - در گفتار و كردار - صادر شده، همچنين آنچه از ديگران - كتب آسمانى، انبيا، ائمه (علیهم السلام) و شخصيت‌هاى شيعه و سنى - در شأن و منزلت ايشان وارد گرديده است، مى‌باشد؛ به‌عبارت‌ديگر، معجم تمامى امورى است كه به امام عسكرى (علیه السلام) مربوط مى‌باشد. اثر حاضر، گسترده‌ترين و جامع‌ترين كتاب موجود در مورد حيات امام يازدهم علیه السلام مى‌باشد. كتاب با دو مقدمه از ابوالقاسم خزعلى و سيد محمد حسينى قزوينى آغاز و مطالب در نه باب و يك خاتمه تنظيم و در شش جلد منتشر شده است. تعداد احاديث كتاب، حدود 1180 حديث مى‌باشد و از حدود 210 عنوان كتاب از منابع اوليه شيعه و سنى استفاده شده است یکی دیگر از امتیازات و ویژگی های این موسوعه، فهرست های مختلف و متنوّعی است که در 30 عنوان به شرح زیر خواهد بود: فهرست آیات شریفه قرآن، دعاها و زیارات، احادیث شریفه، کلمات غیر معصوم، اسامی 14 معصوم علیهم السلام ، پیامبران سلف و جانشینان ایشان، نام فرشتگان و جنّیان، مردان، زنان، مکان ها و شهرها، صنایع و حرفه ها، فرقه ها و مذاهب، پادشاهان و خلفا، عناوین فقهی، وزن ها و کیل ها و...، اشعار، اوّلیّات، ضرب المثل ها، امراض و آفات، زبان های گوناگون، مقامات الهی، حیوانات، خوراکی ها و آشامیدنی ها، پوشیدنی ها، رنگ ها، زینت آلات، کتاب های آسمانی، وقایع و ایّام، ستارگان، مصادر و منابع موسوعه "جلد پنجم" اختصاص به اصحاب و راویان حضرت حسن عسکری علیه السلام و نیز رواياتى است كه آن حضرت از امامان و غير آن‌ها نقل كرده است. و نیزز بخش خاتمه که در چهار فصل با عناوين زير، سامان يافته است: احاديث مشتبهه، ممدوحان و مذمومان از زبان امام عسكرى (علیه السلام)، افراد مورد وثوق آن حضرت و غير آن‌ها و اصحاب و راويان ايشان